Varèis (Varese an italian, Varés and dialèt varesiòt) a l'é na sità dla Lombardìa d' 80.799 abitant [1], capleugh ëd l'omònima provinsa.
La surfassa dël teritòri comunal a l'é ëd 54,84 km2; as treuva a n'autëssa ëd 382 méter.
Sità d'aspet modern, a së slarga antra le colin-e vzin-e a l'arch prealpin, ant ël setor nòrd-ossidental dla Lombardìa, davzin a la frontera con la Svìssera.
A l'é sede d'atività amportante ant ël tersiari e l'aministrassion, ch'a l'han anfluensa su tuta la provinsa, nen tant granda ma bin andustrialisà, dont ël dësvlup a l'é gropà a col dl'àrea milanèisa.
Lagh ëd Varèis
L'abità a së slonga, partend da na nos sentral ch'as treuva an sna pian-a limità, an sle còste dël Mont Sacrà, dël mont Tre Cros e dël Camp dle Fior, e a cala giù a òvest vers ël lagh ëd Varèis.
Ël sentr ëstòrich, ch'a l'avìa n'aspet sinchsentensch, a l'é giumaj pì nen arconossìbil, për via che dij setor antegr, dzortut col meridional, a son ëstàit dësblà e arnovà an época fassista cand Varèis a l'é vnùit capleugh ëd provinsa.
Pen-a surtì dal sènter as vëd ël caràter dj'ampliament ch'a-i son ëstaie a ancaminé dal sécol ch'a fa XIX, dzortut con la costrussion ëd vile, dont cheidun-e ëd bon livel architetònich e con gran parch.
Ansema a na caterva ëd vilëtte pì modeste, a l'ero destinà a seurbe ël moviment torìstich, ëd proveniensa dzortut milanèisa.
Parèj a l'é formasse na sità giardin che, da soa nos originaria, a së spantiava fin-a a le contrà dantorn.
Da part soa, jë stabiliment andustriaj a son chërsù ant un setor diferent, col sud-oriental, mersì a la costrussion ëd frastruture feroviarie (1865 e 1885, an sla linia dle Ferovìe Nòrd).
La popolassion dla comun-a a l'era ëd gnanca 12.000 abitant ant ël 1861, për rivé a 23.000 ant ël 1921, pì che 41.000 ant ël 1931, 53.115 dël 1951, 66.963 ant ël 1961.
A Varèis la conomìa a tira bin e la richëssa a l'é spantià.
A la sorgiss a-i é lë sfrutament dj'arsorse d'eva ch'a l'han përmetù ël formesse ëd na sòlida strutura andustrial.
Colegà a le diverse branche dla produssion (andustrie dij tëssù, mecàniche, eletrotécniche, dle scarpe e dij vestiari, dël coram, dla carta, dël bòsch, dël véder, dl'alimentassion, dle costrussion) a-i son ëd fòrte atività ant ël tersiari, an particolar ant ël setor dël comersi: a ven-o ëdcò a taj la bon-a rej ëd comunicassion ëstradal e autostradal, an dzorpì ëd cole feroviarie.
Malgré j'element ëd degradassion ambiental (antossament dj'eve dël lagh, speculassion edilissia), Varèis a l'ha goernà un pòch ëd soa tradission torìstica, al di d'ancheuj dzortut residensial, ant le sconde ca, mersì ëdcò a manifestassion ch'a arciamo.
Bele che Varèis a l'é vnùit na sità mach ant l'Eut-sent, la stòria dla zòna a l'ha sò anteresse.
D'ansediament preistòrich a son ëstàit artrovà a ancaminé da la mità dël sécol ch'a fa XIX, dzortut ant la zòna dël lagh (palafite).
Da banda dle testimonianse ëd se sivilità pì leugne (oget e utiss an pera, òss e metal), ël Musé Archeològich ëd Vila Mirabello a goerna ij rich ornament dla tomba dël guerié itàlich ëd Sesto Calende (dël V sécol aGC) e ëd rest d'età roman-a ch'a ven-o da vàire pòst dla sità dël di d'ancheuj e dla provinsa.
Palass Estense
Ël borgh fortifià, féod prima dij vësco ëd Milan peui djë sgnor ëd la sità (ancor dël di d'ancheuj Varèis a fa part ëd la diòcesi ëd Milan) a l'ha lassane ëd testimonianse architetòniche mach an chèich piè ëd campagna e ant ël batisteri ëd San Gioann, un bel edifissi romànich dij sécoj XII-XIII con trasse dë struture pì veje (sécoj VII-IX) decorà a fresch ant ël Tërzent.
Al tard Arnassiment, ant l'òrbita coltural dj'arsivësco ëd Milan ëd ca Boromé, a armonta l'arcostrussion an soe forme dël di d'ancheuj dla basìlica 'd San Vitor (1580-1615), realisà scasi d'autut an sij dissegn ëd Pellegrino Tibaldi.
D'la pietà dël Ses-sent an ven ëdcò ël compless dël Mont Sacrà, na serie ëd quatòrdes capele che arlongh la còsta dël mont a men-o al santuari dla Madòna, mincadun-a antitlà a na stassion dël rosari e decorà con fresch e figure, cheidun-e vajante, ëd tèra cheuita vairegà; le capele, dl'architet Giuseppe Bernascone a son ëstàite fabricà a ancaminé dal 1604, scasi a l'istess temp dl'arcostrussion dël stantuari, pì vej.
Intrà con Milan ant l'anfluensa austrìaca, Varèis a l'é stàit assignà antra ël 1765 e ël 1780 a Fransesch III d'Este, duca ëd Mòdena, ch'a l'ha passaie ij sò darié agn ant la fiamenga residensa (Palass Estens) fabricà për chiel da Giuseppe Antonio Bianchi, anté che al di d'ancheuj a-i é la ca dla comun-a, con tacà un giardin pùblich, anciarmant esempi ëd giardin a l'italian-a.
Con la Repùblica Cisalpin-a (1797) e ant ël perìod apress, Varèis a l'é stàit capleugh ëd distret, an alternand-se con Còm; dël 1859 a-i é staie na vitòria dij garibaldin e apress l'arvangia austrìaca.
Ansema a la Lombardìa a l'é intrà ant ël regn d'Italia (1861). An época fassista a l'é dventà capleugh ëd provinsa (1927); a l'han antlora daje un neuv aspet al sènter dla sità, ampivà dantorn a piassa Mont Grapa, e a son ëstàit costruì, dël midem stil, palass pùblich ëdcò decentralisà, coma për esempi col dla prefetura.
