Pentatéuch

Ij prim sinch liber ëd la Bibia (Génesi, Surtìa, Levitich, Nùmer e Deuteronòmi), ch'a son ëd sòlit ciamà "La Lej" (la Torah) o "ël Pentanteuch" [dal grech Pentatéuchos, "ij sinch liber"] a l'è la prima e la pì importanta partission dël Testament Vej tant ant la Bibia ebràica che ant la cristian-a. La rispartission ëd la Bibia ebràica an Lej, Profeta e jë Scrit a 'rmonta già dal Testament Neuv (Luca 24:44) e dal pròlogh a Sirach (apopré 180 AC). La manera ch'a l'è rangià 'l Testament Vej ant le Bibie cristian-e, basà an sël Testament Vej an grech (la Septuaginta, apopré 150 AC), a dà 'dcò al Pentatéuch na tal primassìa.

Dj'arferiment diret al Pentatèuch i-j trovoma ant jë scrit dël perìod ch'a ven dòp l'esili dj'Ebreo an Babilònia ant ël sécol ch'a fa ses, con j'espression: "ël lìber ëd Mosè" (Neemìa 13:1; 2 Crònache 25:4); "ël lìber dla Lej ëd Mosè" (Neemìa 8:1); "la Lej ëd Nosgnor" (1 Crònache 16:40; Esdra 7:10), e "ël liber ëd la Lej ëd Nosgnor". A l'è nen sicur se j'arferiment a "la Lej" ant ij liber precedent as arferisso al Pentatéuch o a na quai soa porsion (es. Giosuè 1:8; 8:34; 2 Rè 14:6; 22:28). Pr' ël Pentatéuch ël Testament Neuv a dovra 'd designassion simij (Maté 12:5; March 12:26; Luca 16:16; Gioann 7:19; Galat 3:10). Coste designassion a buto an evidensa che l'autor dël Pentatéuch a l'è Mosè e che sto liber-si a l'ha n'autorità ch'as peul nen butesse an discussion. A l'è che 'l Rè divin a l'ha sernù 'd fé buté për ëscrit ij sò decret pr' ël mojen ëd Mosè (apopré 1400 AC). A coste designassion ch'a diso che l'autor dël Pentatéuch a l'è Mosè, a l'é da giontesse che Gesù a disìa: "...përchè s'i chërdèisse a Mosè, i chërdrìe 'dcò a mi, dàit che chiel a l'ha scrivù a mè rësguard" (Gioann 5:46). Gesù medésim a dëspiega ai so dissépoj an sla stra d'Emmaus lòn che le Scriture a diso 'd chiel "an comensand da Mosè" (Luca 24:27). Ël Pentatéuch medésim a parla dla contribussion decisiva 'd Mosè a cost'euvra: a l'è stàit chiel a scrive 'l grand còdes legal "la Carta dl'Aleansa" (Surtìa 24:3-7) e l'esposission ëd la Lej registrà ant ël Deuteronòmi (Deuteronòmi 31:24-26). Durant ij doi sécoj passà, contut, la pì granda part dij savant ch'a aceto pa la testimoniansa dla Bibia medésima a propòsit ëd chi ch'a na sia l'autor, a l'han fortì che 'l Pentatéuch a sarìa stàit ëscrivù da d'editor ant ël period apress l'esili an Babilònia del sécol ch'a fa ses AC. Costi autor a fortisso che costi editor a l'avrìo giontà ansema 'd manera creativa almen quatr document antich. Costa teorìa a l'è basà an su coste osservassion: la distribussion dij nòm divin, dzortut "Elohim" e "YHWH"; variassion dël vocabolari, coma paròle ebràiche diverse për "serventa"; conte simij (es. PGénesi 12:10-20; 20:1-19; 26:1-11); l'arpetission ëd lej tanme cole an sla Pasca (Surtìa 12:1-20,21-23; Deuteronòmi 16:1-8); e 'd teologìe ch'a smijo diferente. Costi savant a considero, donca, ël Pentatéuch coma 'n mosàich d'euvre fàite da d'autor ch'a-j ciamo "ël Jahvista", "l'Elohista", "ël Deuteronomista", e "ël Prèive". Ij document corispondent (abrevià "J", "E", "D" e "P") a-j dan le date dël 950, 850, 600 e 500 AC. Pi 'd recent, ël consentiment dij savant ch'a 'ndasìo dapress a costa congetura a l'è modificasse 'd manera significativa. An sël fondament dle fòrme literàrie e j'evidense archeològiche, a l'è dventà ciàir che ij document ansidit a conten-o 'd material motobin pì vej, ch'a podrìa bin armonté a Mosè. Ancheuj as pensa che jë scritor ëd "J", "E", "D" e "P" a j'ero lor istess d'editor ch'a l'avìo cheujù e butà ansema 'd materiaj precedent. Ël but e 'l métod ch'a l'avìa portà a la specificassion dle diverse surgiss dël Pentatéuch a l'è stàit sugetà a 'd discussion costant. Ant l'istess temp, a l'è surtije n'amirassion sèmper pì granda për la strutura unificà dël Pentatéuch. Conform a pràtiche bin conossùe dl'Orient Ëvzin, Mosè a l'ha probàbil dovrà 'd sorgiss leteràrie. Quaivòta a son bin ëspecificà (p. es. Génesi 5:1; Nùmer 21:14); an d'àutri leugh as na peul fé la dedussion an armarcand ij sò stil leterari diferent (cfr. Génesi 1:1-2:3 e Génesi 2:4-25). Pì tard, dij profeta ch'a j'ero 'd mediator dla Paròla autorèivola 'd Nosgnor (es. Deuteronòmi 18:15-20) a l'han agiornà 'l test da la mira lenghistica e stòrica e con la gionta d'àutr material tanme Génesi 36:31 e la conta dla mòrt ëd Mosè (Deuteronòmi 34:1-12).

Ël Pentatéuch a l'è tant un document compòsit ëd lìber singoj che na narassion sensa interrussion ëd na stòria completa, ch'a va da la Génesi a la mòrt ëd Mosè. Tuti doj costi element a son important. An prim leu, minca un ëd ësti liber a l'ha sò propòsit e unità. Génesi a 'rvela soa strutura leterària con l'arpetission për 10 vire dla fòrmula: "coste a son le generassion" ëd lòn ch'a-j ven apress. Surtìa a 'rvela soa unità an vàire manere. Pr' esempi, la lej promulgà ant ij capìtol 19-40 a l'è basà an sla narrasion dla surtìa d'Israel da l'Egit (cap. 1-18; 19:3-6). Sensa 'd cola narassion, la lej a l'ha gnun fundament ëstòrich. Nosgnor a conferma soa vocassion ëd Mosè an mnand la nassion fòra dl'Egit fin-a torna al Mont Horeb (Sinai), ël mont anté che Mosè a l'avìa arseivù soa comission (Surtìa 3:1,12). Levitich a l'è 'n manual liturgich pr' ij sacerdòt. Nùmer a conta dla marcia d'Israel dal desert dël Sinai fin-a a Canaan. L'istess che la surtìa da l'Egit, che la Pasca a n'è la memòria, a l'è la prefigurassion ëd la salvëssa dl'Israel neuv dal pëccà pr' ël mojen dël sacrifissi dël Crist, parèj la stòria 'd Nùmer a l'è l'arpresentassion ëd la marcia spiritual ëd tùit ij fieuj ëd Nosgnor a travers dël desert avers la Tèr dla Promëssa e l'amoniment a nen perde la fej. A la fin, Deuteronòmi a l'è l'esposission che Mosè a fa dla lej  ch'a l'ha arseivù an sël Mont Sinai. Ant l'istess temp, ij sinch liber dël Pentatéuch a son tuti colegà ansema coma na narassion contìnua. Surtia a séguita la stòria ch'a l'è comensà an Génesi dj'Israelita ch'a l'ero surtì da l'Egit (Genesis 46:26,27; Surtìa 1:1). Mosè a compiss ël giurament fàit da Giusèp an so let ëd mòrt ëd porté vìa ij so oss da l'Egit (Genesi 50:25; Surtìa 13:19). Levitich 1:9 a dëspiega le sirimònie dël Tabernacol, coma na gionta a j'istrussion për fabrichelo ch'as treuvo an Surtìa 25-40. Levitic a mostra 'dcò coma 'l servissi për l'ordinassion ëd sacerdòt, ilustrà an Surtìa 29, a l'era compisse. Nùmer a spartiss tante relassion con Suirtìa e Levìtich; ëd grande porsion ëd coj tre liber a l'han leugh ant ël desert dël Sinai e a  pijo part ëd l'istesse régole sirimoniaj e propòsit. An so prim discors ëd Deuteronòmi, Mosè a fa 'n somari dla stòria d'Israel dal Sinai a Moab coma ch'a l'è contà an Nùmer. An so scond discors, chiel a fa vàire arciam a Surtìa, e a fa n'arpetission, con quai diferense dij Des Comandament e la rësposta che Israel a-j dà (Surtìa 20 e Duteronòmi 5).

Ël Pentatéuch a l'è na mës-ciada dë stòria e 'd lej. Ste-sì a l'han na precisa relassion: la conta dla stòria a dëspiega le lej. Pr'esempi: la lej a rësguard ëd la sirconcision a l'è dàita ant la narrassion a riguard dël pat con Abraham e Sara (Genesi 17:9-14), e l'infrassion dël Saba a l'è rendua na trasgression ch'a mérita la mòrt ant la stòria ch'i trovoma an Nùmer 15:32-36. Com'i l'avoma armarcà pì dzura, ël propòsit prinsipal dël Pentatéuch a l'è l'Aleansa fàita da Nosgnor con Abraham, Isach e Giacòb, soa liberassion dij so dissendent da l'Egit, e so obligh d'ubidiensa a le lej che Nosgnor a l'avìa daje ant ël desert del Sinai. Ël propòsit ch'a l'ha Nosgnor an fasend seurte Israel da l'Egit a l'è che lor a-j rendo l'adorassion e për chiel a dvento na nassion santa. Për so mojen ëd lor, soa benedission a l'avrìa vagnà tute le nassion dël mond. Second l'epistola ai Galat, costa promëssa 'd grassia che Abraham a l'avìa nunsià a l'è l'istess Evangel predicà da Gesù Crist e ch'a l'è compisse pr' ël mojen ëd soa mòrt e arsurression (Galat 3:8,14). Che 'l Pentatéuch a l'abia na potensa ch'a resta, a l'è pa 'n misteri, ma la conseguensa 'd soa ispirassion dlë Spirit Sant.