Valensa
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
 Valensa (Valenza an italian) a l'é un comun dël Piemont ëd 18.634 abitant [1], ant la provinsa ëd Lissandria. La sità a resta an sla riva meridional dël Pò, ai pé dij brich ch'a costituisso ij margin orientaj dël Bass Monfrà. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël teritòri 'd Valensa a l'é abità fin da l'Età dla Pera ma a l'é belfé che mach da la fin ëd l'Età dël Fer as sio creasse ij prim cit ansediament da part ëd tribù ligurin-e ch'a costituiran peui ël nùcleo formativ ëd la sità. As pensa che 'l gròss dle abitassion a dovèissa trovesse an sij brich ëd la region comprèisa tra le frassion d'Astijan e 'd Mont, ant n'area 'd confin antra l'anfluensa dle tribù che ij roman a ciameran "Ligures Bagienni" (a òvest), "Ligures Statielli" (a sud) e "Ligures Marici" (a nòrd-est). Dal IV sécol prima 'd Crist, a s'anandia la calà dij Celt (o Gaj, pr'ij roman) da Oltralp, che a së stabilisso an bon-a part ëd l'Italia stentrional e a lasso trasse përfonde ant la cultura dle gent dël pòst. La conquista roman-a dl'area a pija sò achit antra 'l ters e lë scond sécol prima 'd Crist, con la sotmission ëd le popolassioni ligurin-e e la colonisassion da part ëd gent ëd l'Italia Sentral. Ël pais a ven ciamà Valentia e as tramuda ant ën castrum, valadì 'n camp militar duvert e dësfendù da 'n fossà, për presidié n'important passage sël Pò. Valensa a s'anrichiss e a së slarga, dagià che a la fonsion militar as gionto cola aministrativa e comersial. Ant j'agn '40 prima 'd Crist ël pais a oten la sitadinansa roman-a e a ven anserìa al margin stentrional ëd la IX Region Augùstea (Liguria), al confin con la XI Region Augùstea (Galia Transpadan-a), mach dë dlà dël Pò. Valensa as gòd chèich sécol ëd pas e prosperità e trovandse nen ant na posission mnassà da j'atach a ven nen fortificà. Quand che la disgregassion ëd l'Imperi Roman a comensa a dé ij sò efet con la crisi dle finanse e dla possibilità 'd guerné 'l teritòri, la decadensa 'd Valensa as célera, ij borgh an sij brich a së spòpolo e a s'unisso pì a val, ant la posission atual ëd la sità. Ël Cristianésim a l'era spantiasse già dal IV sécol d.C., për l'evangelisassion ëd san Siro 'd Pavìa, ma a l'é la figura 'd san Màssim (vësco pavèis ma nà a Valensa) ch'a resta cola pì importanta ant la tradission local. La fin ëd l'organisassion statal, ij ravagi e le invasion dij pòpoj nòmad, le guère frequente a causo sovens darmagi, mòrt, pestilense e devastassion. Dël 568 la calà dij Longobard an Italia a dà l'andi a 'n neuv órdin statal, dòp pì che un sécol d'incertëssa. Valensa, abità mach pì da chèich senten-a d'abitant - pì che d'àutr contadin, a ven fortificà për inissiativa dij vësco e dij Duch stansià a Pavìa. Dël 774 ij Franch ëd Carl Magn as sostituisso ai Longobard e da l'800 Valensa a intra a fé part ëd l'Imperi Roman Sacrà. La sità a ven torna fortificà con muraje pì fòrte, difendùe da la milissia cìvica sìa për protession da le incursion dij Sarasin e dj'Óngher, sia për dé protession ai fugiasch ëd le campagne. L'organisassion aministrativa a subiss modìfiche creuse ch'a porto al neuv sistema feodal: le unità teritoriaj a dvento Contà e Marcheisà, a l'inissi nominà dal re ma che bin tòst as tramudo an càriche ch'a passo an ardità da pare an fieul. Dël sécol ch'a fa X, ël teritòri 'd Valensa a passa sota al contròl dël marchèis Aleram e dal 967 dël Marcheisà ëd Monfrà. A la fin dël sécol ch'a fa XI a nass la Comun-a, espression ëd le neuve class nobiliar e dla borghesìa, con podèj limità mach a l'aministrassion sitadin-a. Ël sécol ch'a fa XII a l'é caraterisà dai conflit antra autorità imperial e Comun-e. Valensa a cambia pì vòte soa posission antra le fassion dij Guelf, fìdej al Papa e al podèj ëd le Comun-e, e la fassion dij Ghiblin, fìdej a l'imperator. A l'é an cost contest-sì che, nen lontan, a ven fondà la Comun-a 'd Lissandria. La Pas ëd Costansa (1183) a fa terminé la lòta e Valensa a torna sota al contròl ëd l'imperator e për sòn dël sò fidel marchèis Vielm ëd Monfrà. A l'inissi dël Tërzent, ij conflit antra la part guelfa e cola ghiblin-a a ven-o sempe pì marcà. A sostegn ëd la part guelfa a son invià dai Papa (tramudasse an Avignon) ij sò legà e j'Angioin; la part ghiblin-a a l'é arpresentà 'l pì dle vòte dai Viscont ëd Milan, che an cost perìod a son an camin dë spantié 'l contròl an s'na bon-a part dl'Italia stentrional. Na cospirassion për sogetesse ai Viscont a faliss dël 1358, ma la popolassion, già provà da le pestilense e da'n neuv assedi dura des mèis a passa sota la giurisdission dël Ducà 'd Milan dël 1370. A la fin dël Tërzent as costruiss 'n neuv castel e a ven ancora pì fortificà la sità con muraje monumentaj. Dël 1397 a son publicà i neuv Statù dla Comun-a, anserìa ant la Contà 'd Pavìa, con n'Assemblea Comunal, Podestà, Giùdes e 'n neuv Palass Comunal an sla piasse prinsipal. Antra 1404 e 1412 la sità a subiss la tirannìa 'd Facin Can, capitan d'arm al servissi dij Viscont e dij Monfrà. Dël 1447, a la mòrt ëd Filipp Maria Viscont, ùltim dissendent ëd la famija, Valensa a passa al Duca 'd Savòja ma la sità pòch dòp a torna al Ducà 'd Milan, con la prèisa dël podèj da part ëd Fransesch Sfòrsa.  A l'inissi dël Setsent, an séguit a la Guèra 'd Sucession Ëspagneula e al sucessiv Tratà d'Utrecht (1713), Valensa a ven cedùa al Ducà 'd Savòja 'd Vitòrio Medeo II, che pòch pì tard, dël 1720, a dven ël Regn ëd Sardëgna. Dël 1745, con la Guèra 'd Sucession Austrìaca, le trupe franch-ëspagneule a prendo 'l posses ëd la region con la Bataja 'd Bassignan-a, ma dël 1746 con n'àutr assedi da part de le trupe piemontèise e austrìache guidà dal Baron Litron, Valensa a torna al Piemont. Dòp cost ùltim episòdi la situassion econòmica e polìtica a va mèj e a nasso vàire atività artigianaj e comersiaj. A la fin dël Setsent, ël Piemont a l'é colpì da le bataje espansionìstiche dl'armà fransèisa comandà da Napoleon Bon-a-part. Ai 14 ëd giugn dël 1800 a Marengh as combat un-a dle pì importante bataje 'd Napoleon, ch'a consent la conquista fransèisa dl'Italia dël Nòrd e dël 1802 ël Piemont a l'è ancorporà ofissialment ant la nassion fransèisa. A la fin ëd la dominassion fransèisa dël 1814, Valensa a torna a fé part dël Regn ëd Sardëgna. Dòp quasi un mileni e mes sota la giurisdission dij vësco 'd Pavìa, dal 1817 a intra ant la diòcesi 'd Lissandria. Con la riorganisassion aministrativa dël Decret Rattazzi (Lèj n.3702, 23 otóber 1859), Valensa a l'é aministrà sota a la Division (peui Provinsa) ëd Lissandria, a la Provinsa (peui Sircondari) ëd Lissandria e a l'é a cap d'ën Mandament ch'a comprend ëdcò Apsèj e Lasaron (dal 1901 ciamà Vilabela, e dal 1938 frassion dël Comun ëd Valensa). Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël sìndich a l'é Maurizio Oddone dal 20 stèmber 2020. Lese ëdcò[modìfica | modifiché la sorgiss]Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]Arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss] |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
