Zabierzów (gmina)

Gmina zbiorowa Zabierzów została utworzona 1 sierpnia 1934 roku w powiecie krakowskim w woj. krakowskim z dotychczasowych jednostkowych gmin wiejskich: Bolechowice, Brzezie, Karniowice, Kobylany, Ujazd, Więckowice, Zabierzów i Zelków^[4]. 16 września 1934 gminę Liszki podzielono na 16 gromad: Bolechowice, Brzezie, Karniowice, Kobylany, Więckowice, Zabierzów i Zelków^[5].

Podczas okupacji hitlerowskiej gmina funkcjonowała w powiecie krakowskim w Generalnym Gubernatorstwie. 1 czerwca 1941 okupanci zwiększyli liczbę gromad gminy Zabierzów do 19 przez przyłączenie do niej:

• ze zniesionej gminy Bronowice Małe – gromad Modlnica, Modlniczka, Mydlniki, Rząska i Tomaszowice,
• z gminy Zielonki – gromady Giebułtów,
• z gminy Krzeszowice – gromad Brzezinka, Młynka, Niegoszowice, Nielepice, Radwanowice i Rudawa (przed wojną w powiecie chrzanowskim)^[6].

Po wojnie w woj. krakowskim w zmodyfikowanych w granicach: bez gromad z gminy Krzeszowice, które do niej powróciły w reaktywowanym powiecie chrzanowskim, lecz z gromadami ze zniesionej gminy Bronowice Małe i Giebułtowem z gminy Zielonki^[7]. Ponadto 1 lipca 1946 z części gromady Brzezie w gminie Zabierzów utworzono nową gromadę Ujazd^[8]. I tak według stanu z dnia 1 lipca 1952 gmina Zabierzów składała się z 11 gromad: Bolechowice, Brzezie, Giebułtów, Karniowice, Kobylany, Modlnica, Modlniczka, Mydlniki, Rząska, Tomaszowice, Ujazd, Więckowice, Zabierzów i Zelków^[9]. Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin^[10].

Gminę Zabierzów przywrócono w tymże powiecie i województwie wraz z reaktywowaniem gmin z dniem 1 stycznia 1973 roku^[11], właściwie w granicach sprzed II wojny światowej, a więc bez Giebułtowa, Modlnicy, Modlniczki i Tomaszowic, które weszły w skład nowej gminy Wielka Wieś i Mydlników, które włączono do Krakowa^[12], lecz z Rząską (przed wojną w gminie Bronowice Małe i 1941–54 w gminie Zabierzów) oraz z Aleksandrowicami, Balicami i Szczyglicami (przed 1954 w gminie Liszki)^[13].

Według danych z roku 2019^[14] gmina Zabierzów zajmuje obszar 99,34 km², w tym:

• użytki rolne: 65%;
• użytki leśne: 14%.

Gmina stanowi 8,1% powierzchni powiatu.

Dane z 31 grudnia 2022^[1]:

Trzecia pod względem liczby mieszkańców gmina, na 17 gmin powiatu krakowskiego.

• Piramida wieku mieszkańców gminy Zabierzów w 2014 roku^[3].

Tereny gminy przynależą do kilku mezoregionów geograficznych; północne obszary znajdują się na wzniesieniu Wyżyny Olkuskiej, środkowe w obniżeniu Rowu Krzeszowickiego, południowe na wzniesieniu Garbu Tenczyńskiego i obniżeniu Bramy Krakowskiej. Przez gminę przepływa rzeka Rudawa i będące jej lewobrzeżnymi dopływami potoki: Będkówka, Kobylanka, Bolechówka, Kluczwoda, Wędonka oraz rzeka Brzoskwinka.

Przez miejscowości gminy przebiegają takie główne drogi, jak: autostrada A4, droga krajowa nr 79, droga wojewódzka nr 774, oraz linia kolejowa z Krakowa na Śląsk.

Jerzmanowice-Przeginia, Kraków, Krzeszowice, Liszki, Wielka Wieś.

• siedziba gminy Zabierzów,
• sołectwa: Aleksandrowice, Balice, Bolechowice, Brzezie, Brzezinka, Brzoskwinia, Burów, Karniowice, Kleszczów, Kobylany, Kochanów, Młynka, Niegoszowice, Nielepice, Pisary, Radwanowice, Rudawa, Rząska, Szczyglice, Ujazd, Więckowice, Zabierzów, Zelków.

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[15]:

• Pałac Radziwiłłów w Balicach;
• Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Bolechowicach;
• Dwór z otoczeniem parkowym w Bolechowicach;
• Spichlerz dworski w Bolechowicach przeniesiony do Krzesławic;
• Kaplica dworska w Karniowicach;
• Dwór z otoczeniem parkowym w Karniowicach;
• Willa w Kochanowie;
• Dwór z otoczeniem parkowym w Niegoszowicach;
• Lamus dworski w Pisarach;
• Zespół browaru dworskiego w Pisarach;
• Zespół dawnego folwarku w Pisarach;
• Dwór wraz z otoczeniem w Radwanowicach;
• Kościół Wszystkich Świętych w Rudawie;
• Zabytkowy dom w Rudawie z 1896 roku;
• Zespół dworski w Ujeździe;
• Zespół dworski w Więckowicach;
• Willa przy ulicy Krakowskiej 149 w Zabierzowie.

• 8 parafii rzymskokatolickich (Balice, Bolechowice, Brzezie, Kobylany, Rudawa, Radwanowice, Rząska, Zabierzów wraz z kościołami i 4 zgromadzenia zakonne (Balice, Bolechowice, Rudawa, Rząska)

W Rudawie kościół istniał przed 1185 rokiem, kiedy wieś została podarowana kapitule krakowskiej. Późniejszy kościół parafialny z gotyckim, ceglanym prezbiterium pochodzi sprzed 1300 roku. Następny kościół powstał w 1327 roku w Bolechowicach. Kontrowersje pomiędzy proboszczami o przynależność parafialną wsi ciągnęły się latami, np. podczas wizytacji z 1598 roku zanotowano, że o zwierzchnictwo nad Pisarami spierali się plebani z Rudawy i Paczółtowic. W 1908 roku powołana została zabierzowska parafia.

• Grupy głosicieli z terenu gminy należą do zborów: Kraków-Azory (z północno-wschodniej części gminy), Kraków-Łobzów (ze wschodniej części gminy) oraz Krzeszowice–Wschód (z zachodniej części gminy)^[16][17].

• Kalwinizm: Stanisław Iwan Karniński, szlachcic ziemi krakowskiej, gorliwy wyznawca kalwinizmu 23 maja 1591 roku oddał swój dwór w Aleksandrowicach na cele kultowe zboru. Zbór ten zburzyło w 1613 roku w nocnym napadzie pospólstwo krakowskie. W 1625 roku Samuel Gołochowski przeszedł na katolicyzm i wydalił ze swych włości innowierców. W XVI w. Jan Boner założył w Balicach zbór.
• Adwentyści Dnia Siódmego: W Bolechowicach mieszkał Jan Kulak pierwszy powojenny przewodniczący Unii Adwentystów Dnia Siódmego w Polsce. Tam też do końca lat 70. XX w. było miejsce spotkań tej grupy wyznaniowej.

• Franciszek Macharski (2002)^[18]
• Tadeusz Isakowicz-Zaleski (2013)^[19]
• Józef Kruk (2013)^[20]
• Anna Dymna (2024)^[21]

Położenie gminy na zróżnicowanych obszarach 3 jednostek geograficznych decyduje o dużej różnorodności krajobrazowej i przyrodniczej terenów gminy. Duże walory tych obszarów były przyczyną włączenia ich do parków krajobrazowych; Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie oraz Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego. Na obszarach obydwu tych parków znajdują się liczne ostańce i inne skały wapienne o fantastycznych często kształtach, jaskinie, krasowe źródła i leśne potoki z kryształowo czystą wodą, głębokie wąwozy, liczne zabytki kultury materialnej, a na odkrytych wysoczyznach doskonałe punkty widokowe. Tereny gminy sąsiadują z Ojcowskim Parkiem Narodowym.

Do najbardziej atrakcyjnych turystycznie miejsc gminy Zabierzów należą: Dolina Kobylańska, Dolina Bolechowicka ze słynną Bramą Bolechowicką, Skała Kmity, Las Zabierzowski, Dolina Brzoskwinki. Na najbardziej cennych przyrodniczo obszarach utworzono 3 rezerwaty przyrody – rezerwat przyrody Dolina Kluczwody, rezerwat przyrody Wąwóz Bolechowicki, rezerwat przyrody Skała Kmity. Na terenie gminy znajduje się 69 pomników przyrody^[22].

Szlaki turystyczne

  – z Rudawy przez Radwanowice, Łączki, całą długość Doliny Będkowskiej i Jerzmanowice do Ojcowskiego Parku Narodowego.

  – z Ojcowskiego Parku Narodowego przez Wierzchowie, Zelków, Dolinę Bolechowicką, Karniowice, Kobylany, Dolinę Kobylańską, Będkowice, Bramę Będkowską, Dolinę Szklarki, rezerwat przyrody Dolina Racławki do Paczółtowic.

  – z Zabierzowa przez Las Zabierzowski, Kleszczów, Brzoskwinię Dolinę Brzoskwinki, wąwóz Półrzeczki, Dolinę Mnikowską do Mnikowa.

  – z Aleksandrowic do Wąwozu Zbrza w Lesie Zabierzowskim.

Szlaki rowerowe^[23]

• rowerowy szlak brzozowy (niebieski)^[24]

W latach 2005/2006 Ludowy Klub Sportowy (LKS) Kmita Zabierzów awansował do II ligi piłki nożnej (obecnie I liga).

• Camas, USA^[25]
• Hrustin, Słowacja^[25]
• Krapkowice, Polska^[25]
• Morawica, Polska^[25]

• Portal mapowy Gminy Zabierzów. planowanie.zabierzow.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-25)].
• Oficjalny System Informacji Przestrzennej Gminy Zabierzów. planowanie.zabierzow.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-25)].
• Biuletyn Informacji Publicznej Gminy Zabierzów