Język serbski

W roli pierwszego literackiego języka Serbów wystąpił język staro-cerkiewno-słowiański, który w IX w. stał się pierwszym spisanym językiem słowiańskim. Pojawienie się pisanego języka słowiańskiego zawdzięczamy braciom Cyrylowi i Metodemu, greckim mnichom, którzy na prośbę księcia wielkomorawskiego Rościsława przybyli do jego państwa by tam prowadzić misję chrystianizacyjną w języku słowiańskim, co miało uchronić państwo wielkomorawskie przed wzrostem wpływów duchowieństwa niemieckiego na Morawach. Cyryl przed przybyciem na Morawy stworzył nowy alfabet (głagolica), którym w języku słowiańskim spisano przekłady najpotrzebniejszych modlitw i tekstów liturgicznych. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w obrządku bizantyjskim Serbowie przyjęli staro-cerkiewno-słowiański.

Z racji tego, że księgi przepisywane były ręcznie szybko do tekstów zaczęły przenikać słowa i zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla terenów, na których powstawały kopie tych ksiąg. W ten sposób język staro-cerkiewno-słowiański rozszczepił się na odmiany, zwane redakcjami języka cerkiewnosłowiańskiego. Rozwinęły się więc redakcje ruska, bułgarska, a od XII w. serbska języka cerkiewnosłowiańskiego, w której powstały najważniejsze teksty serbskiego średniowiecza – głównie akty prawne i żywoty świętych. Wraz z podbojem ziem serbskich przez Turków w XIV i XV w. doszło do zahamowania rozwoju piśmiennictwa serbskiego, które od tej pory ograniczać się będzie wyłącznie do cerkwi prawosławnej. W XVIII w. redakcja serbska języka cerkiewnosłowiańskiego została zastąpiona rosyjską, która wraz z językiem ludowym, a od lat 1980. także z tzw. słowianoserbskim, będącym połączeniem elementów języka rosyjskiego, cerkiewnosłowiańskich i ludowego serbskiego, staną się trzema równorzędnie używanymi językami literackimi.

Narodziny współczesnego języka serbskiego wiążą się z osobą Vuka Karadžicia, reformatora języka i pisowni serbskiej, który zerwał z tradycją cerkiewną i oparł język literacki na jednym z dialektów serbskich. Jak trudnym w praktyce było to zadanie niech świadczy fakt, że próbując tłumaczyć Nowy Testament przy pomocy wyłącznie języka ludowego, w którym brakowało słów potrzebnych do przekładu, często odwoływał się do tradycji cerkiewnej lub po prostu tworzył neologizmy. Jednak zapoczątkowana w drugim dziesięcioleciu XIX w. reforma Vuka Karadžicia po latach sporów doczekała się praktycznego zastosowania. Szczególną rolę w tym miały utwory wybitnych poetów serbskich tego okresu: Piotra Niegosza i Branka Radičevicia, którzy swe utwory stworzyli w języku opartym na ludowym języku serbskim.

Pierwsze gimnazjum z językiem serbskim powstało w 1791 roku w Karłowicach. Pierwszym popularnym pisarzem, piszącym w języku serbskim, był Dositej Obradovič, późniejszy założyciel pierwszej wyższej uczelni serbskiej.

W XIX w. popularna stała się idea jedności Słowian. Jednym z wariantów tej jedności miała być idea jugosłowiańska, czyli kulturalnej i językowej jedności południowych Słowian. W 1850 roku w Wiedniu podpisano umowę językową między Serbami i Chorwatami, która była początkiem tworzenia się standardu literackiego, który w dwudziestym wieku zyskał miano serbsko-chorwackiego lub chorwacko-serbskiego. Proces unifikacji języka zakończono w 1954 roku w Nowym Sadzie (Serbia), gdzie potwierdzono istnienie wspólnego języka standardowego dla Serbów, Chorwatów i Czarnogórców. Ustalono między innymi, że istnieje równoprawność dialektów chorwackich i serbskich oraz alfabetów łacińskiego i cyrylickiego. Po rozpadzie Jugosławii język serbsko-chorwacki w postaci unitarnego standardu oficjalnie przestał istnieć, ustępując miejsca oddzielnych wariantom językowym: serbskiemu, chorwackiemu i bośniackiemu.

Język serbski w postaci standardowej opiera się na narzeczu sztokawskim, a dokładniej na dialektach szumadijsko-wojwodińskim i wschodniohercegowińskim^[12][17]. Sztokawszczyzna stanowi również podstawę trzech innych południowosłowiańskich języków literackich (chorwackiego, bośniackiego i czarnogórskiego)^[18].

Na poziomie form literackich serbski, chorwacki, bośniacki i czarnogórski bywają traktowane jako narodowe odmiany policentrycznego języka standardowego^[19], określanego kontrowersyjnym mianem języka serbsko-chorwackiego (lub sztokawszczyzną literacką)^[20].

W obrębie sztokawszczyzny serbskiej istnieją dwa warianty wymowy:

• ekawski w większości Serbii^[14].
• (i)jekawski: w Serbii zachodniej, Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie (głównie w jej części – Republice Serbskiej). Ten wariant wymowy obejmuje poddialekt wschodniohercegowiński.

Poza dialektem sztokawskim, będącym fundamentem języka literackiego, na terenie Serbii wyróżnia się jeszcze dialekt torlacki^[21]. Dialekt ten wykazuje liczne cechy wspólne z językami południowosłowiańskimi należącymi do podgrupy wschodniej (takimi jak macedoński) i z tego względu jego dokładna przynależność jest kwestią sporną^[22].

Faktyczne podziały językowe na obszarze serbsko-chorwackim, obejmującym różne dialekty (poza sztokawskim i torlackim także kajkawski i czakawski, którymi posługuje się część Chorwatów), nie zawsze pokrywają się z podziałami narodowymi^[21]. Cały obszar języków południowosłowiańskich tworzy bowiem kontinuum dialektalne, gdzie trudne jest wyznaczenie ścisłych granic międzyjęzykowych (bez uwzględnienia czynników politycznych i zjawiska standaryzacji językowej)^[23].

Dialekty te wraz z czterema standardami narodowymi podciąga się często pod pojęcie tzw. „języka serbsko-chorwackiego”. Miano to nie jest powszechnie akceptowane w krajach byłej Jugosławii, ale pozostaje w użyciu wśród części (zagranicznych) językoznawców, jako określenie wspólnej podstawy czterech języków narodowych^[18][20]. Przy wzięciu pod uwagę aspektów socjopolitycznych mówi się o odrębnych językach (typu Ausbau, tj. językach wyróżnianych ze względu na czynnik rozwoju socjolingwistycznego)^[24], należących do diasystemu zwanego środkowo-południowosłowiańskim^[25]. Niemniej według pierwotnej koncepcji H. Klossa zasadnie jest mówić o jednym języku policentrycznym („serbsko-chorwackim”), gdyż omawiane odmiany narodowe opierają się na tym samym narzeczu sztokawskim^[26].

W Chorwacji dąży się do rugowania zapożyczeń serbskich i form językowych uważanych za serbskie^[27].

Ok. 12 milionów^[1] osób w Serbii uznaje język serbski za swoją mowę ojczystą – jest on tutaj językiem urzędowym. Serbski ma również status urzędowy w Bośni i Hercegowinie. Istnieje też duża serbska diaspora.

 

Współcześnie funkcjonują dwa równoległe sposoby zapisu języka serbskiego: alfabet łaciński (zob. alfabet chorwacki) i cyrylica (zob. cyrylica serbska). Cyrylica, uważana za tradycyjne pismo Serbów, jest stosowana przede wszystkim w Serbii Środkowej, przez Serbów w Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie, rzadziej w Chorwacji i na północy Serbii w Wojwodinie. Oprócz geograficznych istnieją również polityczne uwarunkowania używania danego alfabetu. I tak gazety tradycyjne używają cyrylicy, cyrylicą zapisywane są teksty religijne i tradycyjne. Teksty nowoczesne używają obu alfabetów.

Rząd serbski na swojej stronie internetowej stwierdza: „Oficjalnym językiem Serbii jest serbski, a oficjalnie używanym alfabetem jest cyrylica, w użyciu jest też alfabet łaciński. Na obszarach zamieszkanych przez mniejszości etniczne prawo przewiduje użycie w obiegu oficjalnym języka i pisma mniejszości”^[28].

Czasopisma stosują oba alfabety, na witrynach sklepów widać napisy w różnych alfabetach. Dokumenty oficjalne są jednak publikowane głównie cyrylicą.

W Czarnogórze przeważa obecnie alfabet łaciński.

Zob. język serbsko-chorwacki.

Zobacz hasło serbski w Wikisłowniku

Zobacz multimedia związane z tematem: Język serbski

• język serbsko-chorwacki
• Wikipedia serbskojęzyczna

• JelenaJ. Anđelković JelenaJ., GordanaG. Jakić GordanaG., A parallel aligned corpus-based study of terminology transfer from English into Serbian, [w:] IngridI. Simonnæs, ØivinØ. Andersen, KlausK. Schubert (red.), New Challenges for Research on Language for Special Purposes, Berlin: Frank & Timme, 2019 (Forum für Fachsprachen-Forschung Band 154), s. 39–66, ISBN 978-3-7329-0420-4, ISBN 978-3-7329-9583-7, OCLC 1119629993 [dostęp 2024-01-14]  (ang.).
• BernardB. Comrie BernardB., The Slavonic World, „Lingua e stile”, 36 (3), Società editrice il Mulino, 2001, s. 431–442 [dostęp 2021-06-18]  (ang.).
• Marc L.M.L. Greenberg Marc L.M.L., Serbo-Croatian and South Slavic Languages, [w:] PhilippP. Strazny (red.), Encyclopedia of Linguistics, t. 2: M–Z, New York–Abingdon: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 956–958, DOI: 10.4324/9780203319208, ISBN 978-1-57958-451-1, OCLC 55679645  (ang.).
• GeoffG. Husic GeoffG., Is there/will there be a 'Bosnian' language? Aspects of the language question in post-war Bosnia, „The South Slav Journal”, 20 (3–4), Dositey Obradovich Circle, 1999, s. 4–23  (ang.).
• MateM. Kapović MateM., Language, Ideology and Politics in Croatia, „Slavia centralis”, IV/2, 2011, s. 45–56, DOI: 10.17161/SCN.1808.8578, OCLC 5712663453  (ang.).
• HeinzH. Kloss HeinzH., ‘Abstand Languages’ and ‘Ausbau Languages’, „Anthropological Linguistics”, 9 (7), 1967, s. 29–41, ISSN 0003-5483, JSTOR: 30029461  (ang.).
• KrzysztofK. Krysieniel KrzysztofK., Gdy wspólny (?) język dzieli... Polityczne i prawne skutki rozpadu języka serbsko-chorwackiego (względnie chorwacko-serbskiego), „Studia Środkowoeuropejskie i Bałkanistyczne”, 26, 2017, s. 53–68, DOI: 10.4467/2543733XSSB.17.023.8321 .
• Thomas F.T.F. Magner Thomas F.T.F., Introduction to the Croatian and Serbian Language, wyd. popr., University Park, Pennsylvania: Pennsylvania State University Press, 1991, ISBN 978-0-271-04077-6, ISBN 0-271-00685-4, ISBN 0-271-01536-5, OCLC 34940287 [dostęp 2021-06-18]  (ang.).
• MajaM. Savić MajaM., DarinkaD. Anđelković DarinkaD., The role of input frequency in early language production: Children’s usage of Serbian prepositions, [w:] InsaI. Gülzow, NataliaN. Gagarina (red.), Frequency Effects in Language Acquisition: Defining the Limits of Frequency as an Explanatory Concept, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2007 (Studies on Language Acquisition 32), s. 145–180, DOI: 10.1515/9783110977905.145, ISBN 978-3-11-019671-9, ISBN 978-3-11-097790-5, OCLC 811400824 [dostęp 2021-06-18]  (ang.).
• LjiljanaL. Subotić LjiljanaL., DejanD. Sredojević DejanD., IsidoraI. Bjelaković IsidoraI., Fonetika i fonologija: ortoepska i ortografska norma standardnog srpskog jezika, Novi Sad: Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, 2012, ISBN 978-86-6065-109-1 [zarchiwizowane z adresu 2017-05-02]  (serb.).
• A.A. Sujoldžić A.A., The population study of middle Dalmatia: Linguistic history and current regional differentiation of Croatian dialects, „Collegium Antropologicum”, 15 (2), School of Biological Anthropology, 1991, s. 309–320  (ang.).

• Słownik serbsko-angielsko-serbski
• Warsztaty Języka i Kultury Serbskiej