Mieczysław Wolfke

Mieczysław Władysław Wolfke urodził się w Łasku 29 maja 1883 roku. Był jedynym synem inżyniera drogowego Karola Juliusza Wolfkego oraz Lucyny z Kośmińskich^[2].

W 1892 roku przeniósł się wraz z rodzicami do Częstochowy, gdzie jego ojciec został powiatowym inżynierem drogowym^[3]. W wieku 12 lat napisał rozprawę „Planetostat" nt. podróży międzyplanetarnych statkami napędzanymi siłą odrzutu. Wszystkie przedstawione tam hipotezy poparł odpowiednimi wzorami matematycznymi.

W Częstochowie Mieczysław ukończył pięć klas Gimnazjum Męskiego, po czym naukę kontynuował w Sosnowieckiej Szkole Realnej. Egzamin maturalny zdał w 1902 roku^[4]. W wieku 17 lat opracował telektroskop – urządzenie pozwalające na przesyłanie obrazów za pomocą fal elektromagnetycznych. Był to pierwowzór telewizji. Wolfke otrzymał na nie patent w Rosji i w Niemczech^[5]. Patent ten zyskał uznanie na wystawie jubileuszowej Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie i dał Wolfkemu światowy rozgłos.

W 1902 roku Mieczysław Wolfke wyjechał na studia do Leodium. Zrażony słabym wyposażeniem laboratoriów w 1904 roku przeniósł się na paryską Sorbonę. W Paryżu zetknął się z ruchami wolnomularstwa i wolnomyślicielstwa. W 1906 roku zawarł związek małżeński ze Stanisławą Winawer (znaną później jako Soava Galone)^[6]. W 1907 roku nie zdał egzaminu licencjackiego i przeprowadził się do Wrocławia (wówczas na terytorium Niemiec). Wstąpił na Uniwersytet Wrocławski i w 1910 roku z odznaczeniem zdobył stopień doktora filozofii u prof. Ottona Lummera^[7]. Po unieważnieniu pierwszego małżeństwa, w marcu 1912 roku wziął ślub z Agnieszką Eryką Ritzmann^[8]. Po opatentowaniu w 1909 roku wspólnie z Karolem Ritzmannem (późniejszym szwagrem) lampy kadmowo-rtęciowej został zatrudniony w Zakładach Zeissa w Jenie. Praca w przemyśle nie odpowiadała jednak jego ambicjom. W 1912 roku wyjechał do Karlsruhe, gdzie przez 4 miesiące pracował jako asystent prof. Ottona Lehmanna w Zakładzie Fizyki miejscowej Politechniki. Następnie udał się do Zurychu, gdzie 26 maja 1913 roku uzyskał habilitację na tamtejszej Politechnice (recenzentami rozprawy byli prof. Albert Einstein i prof. Pierre Weiss), a rok później na Uniwersytecie^[9]. Do końca swojego pobytu w Zurychu wykładał fizykę teoretyczną i doświadczalną na obu tych uczelniach. Pracował również dla firm Carl Zeiss oraz Brown Boveri, lecz propozycje stałej (dobrze płatnej) posady w przemyśle konsekwentnie odrzucał. W Zurychu w 1915 roku na świat przeszedł jego syn – Karol Wolfke, a w 1918 roku – córka Lucyna.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości uzyskał polski paszport. W 1920 roku został mianowany profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Nominację przyjął, lecz wskutek kłopotów finansowych, a także braku laboratorium, pracy tej nie podjął. W 1921 roku ponownie habilitował się na Uniwersytecie w Zurychu (recenzentem był m.in. E. Schrödinger).

W 1922 roku Wolfke został mianowany profesorem Politechniki Warszawskiej i wrócił na stałe do Polski. Na Politechnice Warszawskiej objął Zakład Fizyczny I, powstały z podziału przez władze uczelni Zakładu stworzonego przez prof. Wiktora Biernackiego na dwie części (drugą objął prof. Stanisław Kalinowski). W 1924 roku nawiązał współpracę z Instytutem Niskich Temperatur w Lejdzie.

W 1926 roku na świat przyszedł jego drugi syn – Stefan.

Na początku lat trzydziestych Wolfke przystąpił do organizacji wydzielonego Instytutu Niskich Temperatur, uruchamiając nawet pierwszą instalację. W 1938 roku włączył się w organizację lotu polskiego balonu nazwanego „Gwiazdą Polski” do stratosfery. Pierwszą z prób spotkało niepowodzenie, druga zaś zaplanowana była na wrzesień 1939 roku. Niestety, plany Wolfkego przerwała napaść hitlerowskich Niemiec na Polskę.

W roku 1933 został członkiem Tymczasowego Komitetu Doradczo-Naukowego^[10].

Po wybuchu wojny Wolfke trafił na Pawiak. Aresztowany 10 listopada 1939 roku wraz z synem Karolem spędził tydzień w celi numer 49 (Karol pozostał tam trzy tygodnie). W czasie okupacji Mieczysław Wolfke kierował za zgodą okupanta Zakładem Badawczym Fizyki Technicznej, a następnie wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Technicznej utworzonej w gmachach politechnicznych. Organizował jednocześnie wsparcie dla potrzeb konspiracji i brał udział w tajnym nauczaniu.

W maju 1944 roku zmarła córka Mieczysława – Lucyna Janina Rassalska^[7].

Wydarzenia roku 1944 rozdzieliły rodzinę Wolfków. Mieczysław trafił przez Podkowę Leśną i Grodzisk Mazowiecki do Krakowa, zaś jego żona, zięć i wnuk pozostali na terenie Politechniki do końca Powstania Warszawskiego. Po jego upadku zostali przesiedleni do Krakowa. Synowie Mieczysława przebywali do końca wojny w obozach na terenie Niemiec^[7].

W 1944 roku Mieczysław Wolfke zawarł w Krakowie związek małżeński z Krystyną Chądzyńską^[11].

Po wyzwoleniu Wolfke włączył się w odbudowę polskiej nauki. Wykładał przez krótki czas na Akademii Górniczej w Krakowie i na Politechnice Gdańskiej oraz zaangażował się w tworzenie Politechniki Śląskiej w Gliwicach. W grudniu 1945 roku wrócił do Warszawy, gdzie przystąpił do organizowania Zakładu Fizyki w nowo uruchomionej Politechnice Warszawskiej. Ze względu na to, że przedwojenny Gmach Elektrotechniki PW mieszczący Zakład Fizyki nie przetrwał wojny, przystąpiono do jego odbudowy. W tym czasie Mieczysław Wolfke został delegowany do zagranicznych ośrodków naukowych w celu poznania aktualnego stanu badań naukowych i organizacji instytutów, a także zakupu nowoczesnej aparatury.

4 maja 1947 roku zmarł nagle w Zurychu i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Sihlfeld^[12].

Mieczysław Wolfke już od najmłodszych lat interesował się nauką. W 1895 roku napisał „Planetostat” – rozprawę o urządzeniu służącym do komunikacji międzyplanetarnej, a w 1901 roku „Abstraktykę” – czyli rozprawę o „nauce nauk”. Prace te miały jednak jedynie charakter rękopisów. W 1898 roku opatentował w Rosji i Niemczech telelektroskop, czyli (jak to sam określił) „aparat do widzenia na odległość”. Było to urządzenia oparte na obracających się zmodyfikowanych tarczach Nipkowa, światłoczułej elektrodzie selenowej i lampie Geisslera o modulowanej jasności świecenia. Wolfke musiał inspirować się opracowanym kilka lat wcześniej telektroskopem Jana Szczepanika, lecz jego konstrukcja nie wymagała do transmisji drutów, gdyż wykorzystywała fale elektromagnetyczne. Dwa lata później opracował matematyczną teorię przesunięć powierzchniowych na płaszczyźnie.

Jego pierwsza publikacja ściśle naukowa Elektron uważany jako ośrodek ciśnień w eterze powstała w 1907 roku w Paryżu. W tym samym roku przedstawił Towarzystwu Astronomicznemu w Paryżu pomysł teleskopu z wklęsłym zwierciadłem dającego powiększenie znacznie większe niż dotychczasowe – w uznaniu Towarzystwo zaprosiło go do członkostwa.

Po przeprowadzce do Wrocławia wynalazł w 1908 roku rurę katodową ze szklanym okienkiem, a w 1909 roku (wspólnie z Karolem Ritzmannem) opatentował lampę kadmowo-rtęciową. Wynalazek został zakupiony przez znaną firmę Carla Zeissa, w której Wolfke przez pewien czas pracował w charakterze doradcy technicznego. Na Uniwersytecie Wrocławskim Mieczysław Wolfke pod kierunkiem Ottona Lummera zajmował się uogólnieniem teorii Abbego odwzorowania optycznego na siatki nieperiodyczne. W 1910 roku otrzymał stopień doktora z wyróżnieniem za pracę pt. O odwzorowaniu siatki ze sztuczną przesłoną. Była to rozprawa o zdolności rozdzielczej układów optycznych na przykładzie mikroskopu. Mimo wielu wspaniałych osiągnięć naukowych w późniejszych latach to jej treść Mieczysław Wolfke oceniał najwyżej.

W czasie pobytu w Zurychu Mieczysław Wolfke był członkiem wąskiej grupy fizyków tworzących ścieżki światowej fizyki. W 1916 roku zaczął pracować nad promieniami kanalikowymi, zaś w 1917 roku nad topnieniem wolframu (wspólnie z firmą Gmür e CO), a także nad prostownikami rtęciowymi. Rok później zainteresowania jego przesunęły się w stronę badań nad lampami węglowymi, kowalnością wolframu i spalaniem azotu. W tym okresie opublikował również pracę „Über die Möglichkeit der optischen Abbildung von Molekulargittern” („O możliwości obrazowania optycznego siatek molekularnych”) – pierwszą na świecie koncepcję holografii i drugie z osiągnięć najbardziej cenionych przez samego autora. Praca ta odnosi się do badań z lat wcześniejszych tj. do krótkiego pobytu Wolfkego w Karlsruhe w 1912 roku, gdzie był on asystentem profesora Ottona Lehmanna – krystalografa, fizyka uznawanego za ojca ciekłych kryształów. To właśnie w jego laboratorium Wolfke zauważył, że można najpierw zapisać obraz na płytce fotograficznej poprzez oświetlanie kryształu promieniami X, a następnie odczytać go w powiększeniu po zastosowaniu dodatkowego układu optycznego i światła widzialnego. Dennis Gabor, otrzymując Nagrodę Nobla w 1971 roku za badania nad holografią, docenił Wolfkego w następujących słowach: „Dokonując tego, stałem na ramionach dwóch wielkich fizyków – Williama L. Bragga i Fritsa Zernikego. (...) Nie wiedziałem wówczas, podobnie jak Bragg, że Mieczysław Wolfke zaproponował tę metodę w 1920 r., nie podejmując jednakże próby jej doświadczalnej realizacji”^[14].

 

W 1922 roku, po powrocie do Polski, Mieczysław Wolfke zajął się problematyką niskich temperatur. W 1924 roku Józef Wierusz-Kowalski – fizyk, profesor Politechniki Warszawskiej, a od 1921 roku poseł RP w Hadze – zaproponował mu wyjazd do Lejdy i współpracę z Instytutem Niskich Temperatur w Lejdzie, gdzie w laboratorium prof. H.K. Kamerlingha-Onnesa, a następnie Willema Keesoma badał stałą dielektryczną ciekłego helu w różnych temperaturach. Zaproponowane przez niego teoretycznie doświadczenia doprowadziły do odkrycia dwóch postaci ciekłej fazy helu oraz do zestalenia ciekłego helu pod ciśnieniem, co Mieczysław Wolfke uważał za trzecie ze swoich największych osiągnięć. Na początku lat trzydziestych Wolfke przystąpił do organizacji wydzielonego Instytutu Niskich Temperatur, uruchamiając nawet pierwszą instalację.

W 1927 roku Wolfke pracował nad stałą dielektryczną ciekłego helu, a rok później nad zjawiskami asocjacji w ciekłych dielektrykach. Zainicjował również pracę nad telefonią świetlną w Instytucie Badań Inżynieryjnych Ministerstwa Spraw Wojskowych. W 1929 roku zakończył próby nad promieniami protonowymi i dodatnią emisją palladu oraz zrobił teoretyczną pracę nad prawdopodobieństwem rozpadu promieniotwórczego. Rozpoczął także badania fotoelektryczne nad molekułami kwantowymi oraz organizowanie pracowni optycznej i akustycznej dla Wykładów Sekcji Wojskowej.

W 1930 roku opracował teorię asocjacji wielokrotnych. Prowadził badania nad punktem przemiany w fazie ciekłej oraz pracował nad doświadczalnym stwierdzeniem molekuł światła. Einstein wspominał o jego pracach Berlińskiej Akademii Nauk. W tym samym roku Wolfke zorganizował również w swojej pracowni badania nad fotografią niewidzialnymi promieniami podczerwonymi, a także opracował dla wojska nową metodę pomiarów temperatury płomienia wylotowego karabinów.

W 1931 roku rozpoczął pracę nad wpływem drgań ultraakustycznych na materiały wybuchowe i nad bronią elektryczną. W 1933 roku objął zaś kierownictwo nad pracami nad rakietami dla Departamentu Uzbrojenia Ministerstwa Spraw Wojskowych, a rok później opracował tajną sygnalizację za pomocą światła spolaryzowanego.

W 1936 roku przeprowadził badania nad elektryczną przewodnością ciekłego helu oraz rozpoczął organizowanie placówki badawczej niskich temperatur na Politechnice Warszawskiej. Rozpoczął również badania nad zjawiskiem magnetokalorymetrycznym ciekłego helu.

W 1937 roku znalazł ogólny dowód bezpośredni spełnienia prawa „akcji i reakcji” dla obwodu elektrycznego dowolnego kształtu. W 1938 roku przeprowadził ostateczne pomiary magnetostrykcji ciekłego tlenu i rozpoczął badania nad autoprotonowymi wyładowaniami z palladowych anod nasyconych wodorem.

Plany Wolfkego przerwała II wojna światowa. Z jego zakładu władze niemieckie wywiozły sprzęt. W czasie okupacji Wolfke kierował Zakładem Badawczym Fizyki Technicznej PW (za zgodą okupanta), a następnie wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Technicznej. Organizował także wsparcie dla potrzeb konspiracji i brał udział w tajnym nauczaniu.

Jeszcze przed wojną, w maju 1939 roku na łamach pisma „Polska Zbrojna” Wolfke ostrzegał przed bronią atomową, a w 1945 roku wydał broszurę „Bomba atomowa”.

W trakcie swojego życia wygłaszał również liczne popularnonaukowe referaty i odczyty, które cieszyły się ogromnym zainteresowaniem.

Materiały archiwalne Mieczysława Wolfkego znajdują się w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-71^[15].

Mieczysław Wolfke należał do wielu różnych organizacji i stowarzyszeń, z których można wymienić m.in.: Pruską Akademię Nauk, Akademię Nauk Technicznych, Komisję Międzynarodowego Instytutu Chłodnictwa, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Polskie Towarzystwo Fizyczne, Polską Akademię Umiejętności w Krakowie, Deutsche Physikalische Gesellschaft, Schweizerische Physikalische Gesellschaft, Warszawskie Towarzystwo Politechniczne, Komitet redakcyjny „Radjo”, Komisję Naukową, Komitet Daru Narodowego dla Curie-Skłodowskiej, Polskie Towarzystwo Wypraw Naukowych, Międzynarodowa Komisja Kriogeniczna im. Onnesa, Francuskie Towarzystwo Fizyczne, Szwajcarskie Towarzystwo Fizyczne, Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Unii Fizycznej, Komitet Fizyczny Nauk Ścisłych i Stosowanych, YMCA oraz Wolnomularską Wielką Lożę Narodową.

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1933)^[16]

• 22 lutego 1980 r. w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Bemowo zostało nadanie imię Mieczysława Wolfkego^[17]
• 19 października 2006 r. imię Mieczysława Wolfkego otrzymała także ulica na osiedlu Marszowice we Wrocławiu^[18]
• 22 czerwca 2022 r. Uchwałą Rady Miasta Łasku patronat Mieczysława Wolfkego otrzymał skwer w Łasku usytuowany przy skrzyżowaniu ulic Warszawskiej oraz Objazdowej.
• Rok 2022 został ogłoszony Rokiem Mieczysława Wolfkego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne, Politechnikę Warszawską, Komitet Fizyczny PAN i Polskie Stowarzyszenie Fotoniczne^[19]

• Publikacje Mieczysława Wolfke w serwisie Polona.pl
• KrzysztofK. Petelczyc KrzysztofK., Jak skoczyć z murów Jasnej Góry i przeżyć? Mieczysław Wolfke i jego nauka praktyczna, „Delta”, maj 2022, ISSN 0137-3005 [dostęp 2023-12-10] .