Mała Litwa

Mała Litwa, podobnie jak Mazury, nie stanowiła nigdy odrębnej jednostki administracyjnej, toteż po części nie posiada ścisłych granic. Analogicznie do Mazur, definiowanych jako obszar zamieszkiwany w większości przez polskich ewangelików, Litwa Mała to obszar, który zamieszkiwali głównie Litwini, którzy po hołdzie pruskim w 1525 także przyjęli reformację. Wyraźne granice region posiada na północy i wschodzie, gdzie graniczy ze Żmudzią i Suwalszczyzną, natomiast na południu przechodzi w Mazury, a na zachodzie w Barcję, Natangię i Sambię.

 

Do XIII wieku obszar był zamieszkiwany przez Prusów i dzielił się na krainy Nadrowia i Skalowia. Po podboju krzyżackim większość obszaru stanowiła część wyludnionej Wielkiej Puszczy, przed zasiedleniem regionu głównie przez Litwinów, natomiast na północy założono miasto Kłajpeda, lokowane w 1254. Poza Kłajpedą najbardziej znaczącymi miejscowościami były wówczas osady przyzamkowe Ragneta, Wystruć, Tylża i Labiawa. W 1454 na prośbę Związku Pruskiego król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił wcielenie terytorium wraz z Prusami do Polski, po czym po pokoju toruńskim od 1466 do 1657 region stanowił część I Rzeczypospolitej jako lenno Korony Polskiej. W tym okresie nastąpił rozwój regionu. Założono bądź po raz pierwszy wzmiankowano przyszłe miasta Szyłokarczma, Prekule, Pilkały, Stołupiany, Darkiejmy, Łoździenie, Gąbin oraz nadano prawa miejskie Tylży (1552), Wystruci (1583)^[1] i Labiawie (1642)^[2].

 

Po 1657 region znajdował się we władaniu brandenbursko-pruskim, a od 1701 w Królestwie Prus. W latach 1709–1711 wskutek epidemii dżumy zmarło ok. 53% populacji Małej Litwy, w większości Litwinów, następnie w latach 1722–1736 miała miejsce kolonizacja niemiecka^[3], co po części zmieniło proporcje narodowościowe regionu. Toczyły się tu zmagania wojny siedmioletniej i wojen napoleońskich. Podczas tych ostatnich podpisano tu w 1807 pokój w Tylży, na mocy XV artykułu któregoż utworzono Księstwo Warszawskie^[4], zalążek państwa polskiego 12 lat po utracie niepodległości w rozbiorach Polski.

Tereny zamieszkiwała głównie ludność prusko-litewska, pruska pomieszana z polską, na południu w większym stoipniu polska zaś szlachta i mieszczanie pochodzenia niemieckiego żyli na całym obszarze. W wieku XV ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców tych terenów, w wieku XVII zasilona napływem osadników z Mazowsza. W XVIII wieku ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców. W 1724 roku wydano zakaz osiedlania Polaków w północnej części kraju^[5]. Wśród bardziej znanych polskich postaci można wymienić księcia Kazimierza Czartoryskiego^[5] oraz lekarza i poetę Jana Fryderyka Tschepiusa. Urodzili się tu m.in. duchowny, historyk i poeta Mateusz Pretoriusz oraz przedstawiciele rodu Załuskich: rzeźbiarz Ireneusz Załuski, językoznawca Karol Bernard Załuski i pianistka Emma Ostaszewska. W czasie powstania styczniowego przerzucano stąd broń dla powstańców do zaboru rosyjskiego. W Wystruci operowała polska organizacja powstańcza^[6], wykryta przez władze pruskie w listopadzie 1864^[7].

 

Po upadku powstania styczniowego władze rosyjskie wydały w 1865 zakaz druku w dialektach litewskich i żmudzkich z użyciem alfabetu łacińskiego^[8], co zapoczątkowało masowy przemyt litewskich książek z Małej Litwy, pozostającej poza władzą carską, do zaboru rosyjskiego.

W 1905 największymi miastami regionu były Tylża, Wystruć i Kłajpeda, które jako jedyne liczyły więcej niż 20 tys. mieszkańców. Po I wojnie światowej północna część regionu tworzyła Okręg Kłajpedy, włączony do Republiki Litewskiej. W pozostałej części w latach 30. Niemcy przeprowadzili szeroko zakrojoną germanizację nazw o litewskim brzmieniu, analogiczną do germanizacji polsko brzmiących nazw w innych regionach. W 1940 Niemcy zamknęli ostatnią litewską gazetę na Małej Litwie, Naujasis Tilžės keleivis, wydawaną w Tylży^[3]. II wojna światowa w 1945 przyniosła znaczące zniszczenia Małej Litwie.

W Kłajpedzie mieści się Muzeum Historii Małej Litwy, poświęcone historii regionu.

•  
  Ruiny zamku w Niemanie
•  
  Kościół ewangelicko-augsburski w Juodkrantė
•  
  Gmach rejencji w Gusiewie
•  
  Most nad Niemnem łączący miasta Sowieck i Poniemuń
•  
  Kościół ewangelicko-augsburski w Szyłokarczmie
•  
  Teatr Dramatyczny w Kłajpedzie