Germanizacja nazw w Prusach

Przykładem zmiany Lipsa (w gminie Hermsdorf) na Lindenort (zmiana cofnięta w 1947 r.).

Przykładem zmiany Gesorke (w powiecie Stolp) na Kleinwasser w 1938 (obecnie Jeziorka).

Proces dotyczący Mazur i południowej Warmii, a także obejmujący Kociewie, tzw. Powiśle i Kaszuby, a więc obszary zamieszkane także przez ludność polskojęzyczną / słowiańskojęzyczną. W dawnej przeszłości tereny Mazur i południowej Warmii skolonizowała ludność z północnego Mazowsza i ziemi chełmińskiej. W Prusach Wschodnich germanizacja nazw objęła także obszar Małej Litwy a poprzez to dotyczyła także nazw litewskich.

Germanizacja nazw w Prusach Wschodnich miała miejsce od drugiej połowy XIX w. i polegała na zamianie nazw miejscowych, które miały bałtycki, polski lub litewski źródłosłów na nazwy niemieckie. W latach 1926–1934 w Prusach Wschodnich zmieniono 273 nazwy miejscowości. Przykładowo w 1933 r. Sutzken (obecnie Suczki) przemianowano na Hitlershöhe.

W 1937 r. na Albertynie powstała komisja Verdeutschung fremdsprachiger Orts-Namen in Ost-Preußen, w której członkami byli germanista Walther Ziesemer, slawista Karl Heinrich Meyer, lektor Viktor Falkenhayn oraz Max Hein, dyrektor archiwum królewieckiego^[3]. Działając na zlecenie gauleitera Ericha Kocha komisja doprowadziła do zmiany około 70% dotychczasowych nazw miejscowości, rzek, lasów itd. na Mazurach^[4]. Najwięcej zmian wprowadzono w 1938 r., kiedy komisja zmieniła kilka tysięcy nazw. Nazewnictwo z 1938 r., z wyjątkiem nazw odwołujących się wprost do nazistowskich prominentów, po 1945 r. jest współużywane w Niemczech m.in. w materiałach kartograficznych.

• jezioro Bierki z Bierg See na Masuren See
• jezioro Bobrzynek z Bubrinneck See na Otter See
• Borawski Las z Borawskener Wald na Deutschecker Wald
• rzeka Dylewka z Döhlewka Bach na Döhlauer Bach
• jezioro Dłużek (koło wsi Smolanek) z Dluszeck See na Toter See
• jezioro Dąbrówno (koło wsi Samin) z Dombrowa See na Semnitz See
• jezioro Jerczek z Jerczek See na Rohr See
• wieś Siódmak z Schodmak na Wiesendorf.

Przykładem zmiany Mücka na Stockteich (zmiana cofnięta w 1947 r.).

 

Proces germanizacji nazw na Śląsku rozpoczął się później niż w Prusach Wschodnich. Pierwszą próbą całkowitego wyeliminowania polskiego nazewnictwa z terenu Śląska był projekt nadprezydenta prowincji śląskiej Ferdinanda von Nordenflychta z 1873, który jednak nie wszedł w życie^[5]. W praktyce jedną z pierwszych zmian było przemianowanie 21 lutego 1915 Zabrza na Hindenburg, co miało na celu upamiętnienie feldmarszałka Paula von Hindenburga. Kolejnych zmian miejscowości na Śląsku dokonano w okresie Republiki Weimarskiej, np. w 1931 Przyschetz przemianowano na Lichtenwalde. W latach 1934–1935 zmieniono łącznie około 50 nazw. W 1936 w rejencji opolskiej zmieniono 1088 nazw miejscowości, a w następnym roku przemianowano dodatkowo 160 wsi sołeckich, przysiółków i osiedli. Większość z nich nastąpiło 1 grudnia 1936 r. Oficjalnie to zainteresowane gminy występowały z wnioskiem do władz o zmianę nazwy. W tym czasie Niemcy sugerowali, że cała akcja jest odpowiedzią na polonizację starych nazw niemieckich w województwie śląskim^[6]. W rejencjach wrocławskiej i legnickiej nasilenie akcji przypadło na lata 1937–1938, kiedy w rejencji wrocławskiej przemianowano 359 nazw miejscowości, a w legnickiej 178^[7].

Metody zmiany nazw były różne:

• odkurzanie starych, nieużywanych nazw niemieckich:
  • Stroppendorf w miejsce Ostroppa (Ostropa),
• przejęcie nazwy niemieckiej, odnoszącej się dotychczas do czegoś innego:
  • nazwę leśniczówki Frühauf przyjęto w miejsce Ochotz (Ochodze),
• nawiązanie do topografii okolicy, charakterystycznych budowli lub zajęć ludności:
  • Schönkirch (piękny kościół) w miejsce Chrzumczütz, którego Niemiec nie umiał wymówić (Chrząszczyce, w których powstał nowy kościół),
  • Niederkirch (niski kościół) w miejsce Dollna (Dolna, w której była świątynia położona poniżej osady),
  • Hochkirch w sąsiedniej wsi Wyssoka (Wysoka, leżącej wyżej niż Dolna),
  • Haselgrund zamiast Zernitz od słowa Hasel, czy leszczyna, której sporo rosło w pobliżu Żernicy,
  • Maiwald w miejsce nazwy Sacharsowitz – połączenie nazwiska Mai (podobno najbogatszy gospodarz we wsi) oraz Wald (gospodarz ów posiadał koło Zacharzowic spory kawałek lasu),
• nawiązanie do nowej wewnątrzśląskiej granicy z Polską:
  • Grenzwinkel (graniczny kąt) lub Grenzwiese (graniczna łąka) w miejsce Staschowe i Zawisna,
• próby tłumaczenia starszych nazw na bardziej niemieckie:
  • liczne Dombrau (Dąbrówka) na Eiche (dąb),
  • Mikultschütz na Klausberg, gdzie Klaus to niemiecka nazwa imienia Mikołaj,
  • Chmiellowitz na Hopfental (chmiel),
• nazwy przypominające dawne:
  • Bergwalde z Barglowka (Bargłówka),
  • Grenzen z Grzendzin (Grzędzin)
• nazwy pamiątkowe:
  • Heydebreck w miejsce Kandrzin, dla uczczenia dowódcy Freikorpsu, Petera von Heydebrecka, walczącego w III powstaniu śląskim^[6].

W okresie II wojny światowej zmiany nazw na przyłączonym województwie śląskim były wyjątkowe (np. Lublinitz przemianowano na Loben). Istniały jednak projekty przeprowadzenia zmiany większości nazw miejscowości (np. Istebna na Bergstuben)^[8], Makoschau (pol. Makoszowy) na Maxenau w sposób kompleksowy, jak stało się to w Okręgach Rzeszy Kraj Warty i Gdańsk – Prusy Zachodnie.

• Stare Siołkowice z Alt Schalkowitz na Alt Schalkendorf
• Szczedrzyk ze Sczedrzik na Hitlersee (1934)^[9]
• Żórawina z Rothsürben na Rothbach (1937)^[10].

• Janusz B. Kozłowski: Germanizacja nazw (s. 46–47) W: Waldemar Mierzwa (red.): Mazury – słownik stronniczy, ilustrowany. Dąbrówno, Retman, 2008. ISBN 978-83-923991-6-2.
• Olecko. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn, Pojezierze, 1974.
• Ostróda. Z dziejów miasta i okolic. Olsztyn, Pojezierze, 1976.
• Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 1998. ISBN 83-87031-13-5.