Józef Stachowicz

 

 

 

 

Urodził się 27 stycznia 1900 w Posadzie Jaćmierskiej^[1][2][3]. Pochodził z wielodzietnej rodziny chłopskiej Szczepana Stachowicza (1861-1937) i Katarzyny z domu Radwańskiej^[2] (1865-1938^[4]). Miał sześcioro rodzeństwa^[5]. Matka prowadziła gospodarstwo, a ojciec początkowo był terminatem u Zenona Słoneckiego w jego dobrach Jurowce^[6], następnie pracował w zespole dworskim w sąsiedniej Strachocinie. Jego rodzeństwem byli Petronela, Ksawera, Zofia, Maria, Stanisław, Szczepan (żołnierz, działacz emigracyjny w USA)^[7]. Uczył się w czteroklasowej szkole ludowej w Jaćmierzu^[8], potem od 1913 w Gimnazjum Klasycznym w Brzozowie^[9], a następnie od 1915 kontynuował edukację w Sanoku^[10], gdzie 21 czerwca 1921 zdał egzamin dojrzałości w Państwowym Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku (w jego klasie byli Stanisław Hroboni, Józef Lubowiecki, Józef Skoczyński)^[1][11]. Podczas nauki gimnazjalnej, w czasie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości jako gimnazjalista ochotniczo wstąpił do 3 batalionu Strzelców Sanockich, w szeregach którego na przełomie 1918/1919 brał udział w walkach polsko-ukraińskich (w okolicach Komańczy z tzw. Republiką Komańczańską^[12][a][13] i nad Zbruczem). Rok później w szeregach batalionu zapasowego 2 pułku Strzelców Podhalańskich uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej^[1][14] (bitwa o Brześć, bitwa białostocka, bitwa nad Niemnem^[15], za co otrzymał Krzyż Walecznych i Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 „Polska Swemu Obrońcy”^[16][17].

Po zakończeniu wojny, zdaniu egzaminu dojrzałości w 1921, przez rok pracował daleko od domu w szkole we wsi Zawady na Kurpiach (okolice Ostrołęki)^[18][3][17]. Za uzyskane w ten sposób pieniądze mógł rozpocząć studia polonistyczne, które odbył w latach 1922–1926 na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Jego wieloletnim przyjacielem w Sanoku i we Lwowie był Walerian Bętkowski^[19]. Podczas studiów był zastępcą przewodniczącego koła polonistów, sekretarzem Akademickiego Koła Sanoczan (należeli do niego także m.in. W. Bętkowski, Maria Myćka, Stanisław Hroboni, Józef Kucharski, Marian Strzelbicki, Julian Puzdrowski)^[20].

Studia ukończył na podstawie pracy magisterskiej pt. „Stosunek poetów polskich do Napoleona”, napisanej pod kierunkiem prof. Wilhelma Bruchnalskiego^[21], dzięki którego wstawiennictwu otrzymał wsparcie stypendialne w kwocie 60 zł miesięcznie, co umożliwiało dalszą naukę. Następnie od 1926 do 1932 pracował w Prywatnym Seminarium Nauczycielskim w Przemyślu^[22]. W tym czasie, w rodzinnym Jaćmierzu był twórcą i organizatorem teatru amatorskiego oraz inicjatorem ustanowienia pomnika (1930), pamięci poległych podczas I wojny światowej i wojny 1918-1920^[21]. W lipcu 1931 w przemyskiej dzielnicy Błonie/Bakończyce wziął ślub z Heleną Kosińską^[2][17] (udzielił go pochodzący z Posady Jaćmierskiej ks. Jan Stączek, absolwent sanockiego gimnazjum^[23]), siostrą mjr. Korneliusza Kosińskiego^[24]. W 1931 zdał egzamin pedagogiczny. W przemyskim gimnazjum pełnił także funkcję administratora, którą od 1931 przejęła jego żona, absolwentka seminarium żeńskiego. W Przemyślu był członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”^[25].

W 1932 przeniósł się do Stanisławowa, gdzie w tamtejszym Liceum Handlowym aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 był polonistą i zastępcą dyrektora^[26][27]. Po agresji ZSRR na Polskę z 17 września 1939, w listopadzie 1939 przedarł się do Przemyśla z terenów okupowanych przez sowietów na obszar okupacji niemieckiej (w mieście granicę wpływów obu agresorów wyznaczała rzeka San)^[28]. W lutym 1940 urodził się jego jedyny syn Janusz^[29][3]. Na wiosnę 1940, przez Warszawę przybył do rodzinnego Jaćmierza^[30]. Tam do 1942 był członkiem komisji kontyngentowej^[31]. Ponadto został współorganizatorem IX placówki w dystrykcie krakowskim, kontynuującej tajne nauczanie w Jaćmierzu i powiecie sanockim (w tym rejonie w tajnym nauczaniu istotne rolę odgrywali także Zofia Skołozdro, Jadwiga Zaleska^[32]). Współpracowali z nim także Jan Radożycki ps. „Owczarek”, Józef Czuchra ps. „Orski” (którym także udzielał schronienia)^[33], zaś instrukcje, okólniki, wskazówki oraz książki i wsparcie finansowe udzielał mu Karol Ziarno ps. „Sikora” z Krakowa^[34][3].

W ramach Powiatowej Delegatury Rządu – Sanok pełnił funkcje referenta szkolnictwa średniego i przewodniczącego tajnej Państwowej Komisji Egzaminacyjnej^[35] w ramach powstałej latem 1942 Powiatowej Komisji Oświaty i Kultury w Sanoku^[3][36][37] (przeprowadził łącznie 280 egzaminów maturalnych)^[38]. Działał pod pseudonimem Halban^[39][40]. Dokumenty i świadectwa egzaminacyjne z tajnych kompletów przechowywał w słoikach zakopywanych w ziemi^[41].

W latach 1944–1946 kierował gimnazjum w Jaćmierzu, które sam stworzył^[42]. W 1946 powierzono mu powołanie Liceum Pedagogicznego w Sanoku^[43] (w budynku szkoły im. Tadeusza Kościuszki w dzielnicy Posada), którego był założycielem i dyrektorem (mieściło się w obecnej Szkole Podstawowej nr 3 im. Tadeusza Kościuszki)^[3]. W 1951 został z tej funkcji usunięty (formalnie zmuszony do złożenia rezygnacji^[3]) w ramach reperkusji za odmowę współpracy z funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa^[44][45]. Był zatrzymywany i indagowany przez funkcjonariuszy UB^[46]. Został następnie przesunięty na etat nauczyciela; do 1956 do 1962 pełnił także funkcję zastępcy dyrektora w macierzystym Liceum Ogólnokształcącym Męskim w Sanoku^[3][47]. W okresie powojennym niekorzystnie układały się stosunki J. Stachowicza z ówczesnym dyrektorem Józefem Pohorskim^[48]. Józef Stachowicz był inicjatorem i współorganizatorem zjazdu koleżeńskiego z okazji 70–lecia pierwszej matury w gimnazjum, który odbył się w dniach 21–22 czerwca 1958^[49] (wzięło w nich udział 1300 osób). W komitecie organizacyjnym był przewodniczącym komisji wydawniczej^[3]. W publikacji pt. Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888-1958 był głównym redaktorem, autorem kilku rozdziałów^[50] oraz opublikował w niej listę 24 absolwentów gimnazjum w Sanoku, ofiar zbrodni katyńskiej (rozdział pt. W służbie ojczyzny)^[51]. Był w komitecie redakcyjnym wydanej w 1960 publikacji pt. Dwa dni w mieście naszej młodości. Sprawozdanie ze zjazdu koleżeńskiego wychowanków Gimnazjum Męskiego w Sanoku w 70-lecie pierwszej matury w roku 1958 podsumowującego zjazd absolwentów sanockiego gimnazjum (1960)^[3][52].

Był członkiem działającego przy sanockiej bibliotece od 1956 Koła Miłośników Książki^[53]. W 1962 odszedł na emeryturę, jednak przez następne lata do 1967 pracował jako nauczyciel na pół etatu^[54], jak również w dalszym ciągu publikował w pismach „Nowiny”, „Podkarpacie”, „Profile”. Na emeryturze działając w ramach Towarzystwa Wiedzy Powszechnej (był członkiem TPW przez 20 lat^[55]) wygłosił ok. 800 wykładów we wsiach powiatu sanockiego^[56]. Został przewodniczącym sekcji wydawniczej w Towarzystwie Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka (założonego w 1964)^[57], wydającej „Rocznik Sanocki”. Był inicjatorem powstania tego periodyku, organizatorem jego pierwszego wydania z 1963^[58] i publikował na jego łamach^[59]. Był współredaktorem publikacji Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku: 1888-1958 (wraz z nim Edmund Słuszkiewicz)^[60]. Napisał monografię Jaćmierza i był organizatorem obchodów 600–lecia tej miejscowości w 1960^[61]. Z jego inicjatywy na gmachu starej szkoły w Jaćmierzu w 1964 została ustanowiona tablica pamiątkowa honorująca jej dyrektora Stanisława Haducha (autorstwa Romana Tarkowskiego)^[3]. Współorganizował obchody 800-lecia miasta Sanoka^[58]. Był również autorem wspomnień O sobie samym oraz Miniony czas (pierwsze jako maszynopis pamiętników pisanych do 1875, przekazany do Ossolineum we Wrocławiu)^[3], drugie spisywał od czasu okupacji niemieckiej po skończeniu 42 roku życia; zostały wydane w lipcu 1994^[62] z przedmową i pomocą prof. Jana Skoczyńskiego, ucznia J. Stachowicza w sanockim gimnazjum^[63])^[64][65][66].

Po zakończeniu wojny zamieszkiwał w Sanoku: najpierw przy ulicy Młynarskiej^[67], od 1946 przy ulicy Bartosza Głowackiego 23^[68][69], od grudnia 1967 przy ulicy Ignacego Daszyńskiego 15/9^[54]. Swoje wspomnienia i opracowania przekazał na rzecz Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu^[70].

Zmarł 22 lipca 1985 w Sanoku^[2][39] po ciężkiej chorobie^[71]. Został pochowany w rodzinnym grobowcu na nowym cmentarzu w Jaćmierzu.

W 1994 ukazała się publikacja pt. Miniony czas stanowiąca wspomnienia Józefa Stachowicza (w 1995 pozytywnie wypowiedział się o niej Jan Szczepański^[72]). Ciepło o Józefie Stachowiczu wspominał ks. Adam Sudoł^[73].

Jego syn Janusz Stachowicz został lekarzem weterynarii^[3].

• Stosunek Mickiewicza do Napoleona (1930)
• Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888-1958 (redaktor)
• Dwa dni w mieście naszej młodości. Sprawozdanie ze zjazdu koleżeńskiego wychowanków Gimnazjum Męskiego w Sanoku w 70-lecie pierwszej matury w roku 1958. Warszawa: 1960, s. 2. (współautor)
• 150-letni spór wsi z dworem (w: „Nowa Wieś” 1960)
• Milknące echa – refleksje z tajnego nauczania (w: „Roczniki Komisji Nauk Pedagogicznych” 3/1962)^[74]
• Uczczenie zasług nauczyciela-społecznika St. Haducha (w: „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 4/1965)
• 160 lat walki ze dworem w Jaćmierzu (w: „Rocznik Sanocki” 1967)
• Oświata i kultura oraz język Jaćmierza i Bażanówki (w: „Rocznik Sanocki” 1967)
• Dynastia górali-latarników (w: „Nowiny Rzeszowskie” 1977)
• Saga rodu Wzorków (w: „Podkarpacie” 25/1977)
• Refleksie po jubileuszu (w. „Profile” 2/1981)^[75]
• Próba monografii Jaćmierza, Posady i Bażanówki'' (maszynopis)
• O sobie samym (maszynopis)
• Miniony czas (1994, pośmiertnie, przedmowa: Jan Skoczyński)

Wojskowe

• Krzyż Walecznych nr 58296 (rozkaz min. K. Sosnkowskiego nr 1875/23 z 21 marca 1923)^[16]
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 „Polska Swemu Obrońcy”
• Odznaka pamiątkowa „Armia Ochotnicza gen. Hallera w bój na zwycięstwo”
• Odznaka pamiątkowa „Stanęli w Potrzebie 1920”

Cywilne

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1963, za działalność nauczycielską)^[58]
• Złoty Krzyż Zasługi (1957)^[50]
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1980)^[76][77]
• Złota Odznaka ZNP^[76]
• Odznaka „Zasłużony dla Towarzystwa Wiedzy Powszechnej”^[78]

• W lipcu 1991 na fasadzie budynku starej szkoły w Jaćmierzu została umieszczona tablica pamiątkowa honorująca Józefa Stachowicza (wykonał ją Roman Tarkowski).
• W Sanoku w dzielnicy Dąbrówka znajduje się ulica nazwana jego imieniem i nazwiskiem^[79].

• Zbigniew Wawszczak. „Tajne nauczanie – trudna historia mego pokolenia”. „Nowiny”, s. 5, Nr 83 z 9-10 kwietnia 1983. 
• Józef Stachowicz: Miniony czas. Kraków: Księgarnia Akademicka, 1994. ISBN 83-901827-1-8.
• Wojciech Sołtys. Józef Stachowicz – twórca Rocznika Sanockiego. „Rocznik Sanocki”. VII, s. 213-216, 1995. 
• Pamięci tych, którzy odeszli. Józef Stachowicz. W: Adam Sudoł: Polska Ojczyzna moja. Część II. Sanok: 1999, s. 312-317.
• Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka. Kraków: Secesja, 1995. ISBN 83-86077-57-3. Brak numerów stron w książce
• Edward Zając: Szkice z dziejów Sanoka. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 1998. ISBN 83-909787-0-9. Brak numerów stron w książce
• Edward Zając. Z sanockiej ziemi. Józef Stachowicz (1900–1985). „Tygodnik Sanocki”. Nr 512/1 (372-373), s. 11, 23 grudnia 1998 – 1 stycznia 1999. 
• Franciszek Oberc. Sylwetki (dziennikarzy, wydawców, redaktorów). Józef Stachowicz. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”. Nr 5: Prasa ziemi sanockiej – informator, s. 216, 2005. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
• Biogramy. Józef Stachowicz. W: Benedykt Gajewski: Jaćmierz. Zarys monograficzny. Sanok: 2003, s. 252-254.
• Edward Zając. Początki „Rocznika Sanockiego”. Józef Stachowicz (biogram). „Rocznik Sanocki 2014”, s. 19-20, 2014. Towarzystwo Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka. ISSN 0557-2096.