Język makian zachodni
Język makian zachodni (makian barat, makian luar), także moi – język używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, m.in. na wyspie Makian (zachodni fragment) i w grupie wysp Kayoa. Według danych z 1977 roku posługuje się nim 12 tys. osób[1], w tym 7 tys. na Makian oraz 5 tys. na wyspach Kayoa[2]. Dodatkowe skupiska jego użytkowników są obecne na wyspie Halmahera (południowo-zachodnie wybrzeże[1][3] oraz region Malifut[4][5]).
| Obszar |
wyspy Makian, Kayoa, Halmahera (Moluki Północne, Indonezja) | ||
|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
12 tys. (1977) | ||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
| Status oficjalny | |||
| Ethnologue | 6a żywy↗ | ||
| Kody języka | |||
| ISO 639-3 | mqs | ||
| IETF | mqs | ||
| Glottolog | west2600 | ||
| Ethnologue | mqs | ||
| WALS | wma | ||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Jest przedstawicielem rodziny języków północnohalmaherskich, jednej z grup zakwalifikowanych do postulowanej rodziny zachodniopapuaskiej[6]. Jego bliższe związki z innymi językami rodziny są jednak trudne do ustalenia. Ponadto jest zupełnie odrębny od pobliskiego języka makian wschodniego (taba, makian dalam), który należy do rodziny austronezyjskiej[7].
Jest określany różnymi nazwami: zachodniomakiański[8] (makian barat[1], makean barat[4]), makian luar[1], moi[9], jitinee[10], titinee[8], destine[8], likil[11][12]. Sami użytkownicy posługują się nazwą „moi”, która jednocześnie określa wyspę Makian[13][14]. Taką samą nazwę nosi język moi z północno-zachodniej Nowej Gwinei, również włączony do propozycji rodziny zachodniopapuaskiej[15]. Zbieżność nazw, jeśli nie przypadkowa, może być śladem historycznych kontaktów handlowych[16]. Określenie „Moi Tesité” (oficjalnie w j. indonez. Makian Luar) odnosi się do zachodniej części wyspy[14].
W użyciu jest także malajski Moluków Północnych wraz z językiem indonezyjskim[17]. Odnotowano, że znaczna grupa osób z zachodniej części wyspy zna również język makian wschodni[18]. Tym niemniej w nowszych czasach wzmocniła się pozycja malajskiego w roli środka komunikacji międzyetnicznej[19].
Został słabo udokumentowany w literaturze. Opublikowano pobieżne listy słownictwa[20]. Skrótowy opis jego gramatyki opracował C.L. Voorhoeve[21].
Klasyfikacja
edytujJest silnie odrębny od pozostałych języków regionu, toteż jego przynależność przez dłuższy czas pozostawała nieustalona[22]. Pierwotnie został zaliczony do języków austronezyjskich, podobnie jak język taba ze wschodniej części wyspy. W 1890 r. F.S.A. de Clercq zwrócił uwagę na brak wzajemnej zrozumiałości między oboma językami wyspy Makian. Wcześniej, w 1872 r., Robidé van der Aa powiązał makian zachodni z językami północnej Halmahery, lecz propozycja ta nie przyjęła się w literaturze[20]. W toku późniejszych badań potwierdzono słuszność tej opinii, ujawniając, że języki wschodni i zachodni w ogóle nie są ze sobą spokrewnione. W 1976 r. indonezyjski językoznawca F.S. Watuseke wykazał, że makian zachodni to jeden z języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), na podstawie analizy zbieżności słownikowych[2][23]. Dodatkowo C.L. Voorhoeve (1982) stwierdził istnienie regularnych zależności dźwiękowych między nim a językiem tidore[24].
Z perspektywy leksykostatystyki makian zachodni został sklasyfikowany jako język izolowany na poziomie rodziny NH (sensu largo, NH stock)[3][25]. Taki jego status odzwierciedlają różne publikacje, w tym Ethnologue (wyd. 21, 2018) i Atlas bahasa tanah Maluku (1996)[1][22]. W ujęciu, które zaproponował C.L. Voorhoeve (1983), makian zachodni to odosobniony przedstawiciel gałęzi południowej języków NH (w opozycji do pozostałych języków rodziny, stanowiących gałąź północną)[26]. Bliższa analiza cech leksykalnych i fonologicznych daje jednak podstawy, by sądzić, że makian zachodni jest bliżej spokrewniony z językami ternate i tidore, z którymi tworzyłby gałąź południową (z możliwym włączeniem języka sahu)[27].
Jego struktura gramatyczna została prawdopodobnie przekształcona pod wpływem bliżej nieokreślonego austronezyjskiego otoczenia językowego. Pierwotnie musiał być typologicznie bliski innym papuaskim językom Halmahery i okolic (szyk zdania SOV, obecność poimków, złożona morfologia czasownika). Jego cechy charakterystyczne to: szyk zdania SVO, występowanie przyimków, mało rozbudowana odmiana czasownika (formy czasowników nie wyrażają dopełnienia, ale nadal zawierają informację o podmiocie)[28]. Nie występuje rozróżnienie między rodzajem męskim a żeńskim w trzeciej osobie liczby pojedynczej[29]. Obecna jest harmonia samogłosek[30]. Zachował pewne cechy charakterystyczne dla rodziny NH: szyk wyrazów w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy występuje przed rzeczownikiem określanym) oraz system klas rzeczowników[29]. Analiza zapożyczeń w tym języku pozwala dojść do wniosku, że przeszedł on niezależną historię kontaktu z przedstawicielami rodziny austronezyjskiej; możliwe, że prajęzyk zachodniomakiański dotarł do regionu Halmahery w innym czasie niż przodek pozostałych języków NH – co tłumaczyłoby jego silnie zaznaczoną odrębność[31].
Sytuacja językowa
edytujKażda ze wsi w zachodniej części wyspy Makian używa własnego wariantu języka, ale różnice są niewielkie (dotyczą pewnej części leksyki)[32]. Z uwagi na wpływy obce jest najbardziej odrębnym spośród języków NH[25]. Na płaszczyźnie gramatyki i słownictwa wykazuje wpływy języków austronezyjskich – makian wschodniego i malajskiego – a także języka ternate[33]. Wskutek kontaktów handlowych zaczerpnął też pewną grupę słów niderlandzkich i portugalskich. Wyspa Makian słynęła bowiem z dobrej jakości pożywienia i doskonałych goździków[34]. Od XVII w. do początku XX w. wyspa znajdowała się pod kontrolą Sułtanatu Ternate, a w niepodległej Indonezji za pośrednictwem systemu edukacji zaczęto promować język indonezyjski[35]. Pożyczki z języka ternate to często wyrazy należące do bahasa halus, czyli uprzejmego wariantu języka[36]. W nowszych czasach najważniejszym źródłem zapożyczeń stał się język narodowy[37]. D.M. Perangin Angin (2023) odnotował, że młodsze grupy wiekowe posługują się wręcz odmianami języka, które wykazują bardzo silne wpływy słownictwa malajskiego/indonezyjskiego; ponadto odmiana bahasa halus praktycznie wyszła z użycia[38].
W latach 70. XX w., z uwagi na zagrożenie wulkaniczne, podjęto decyzję o przesiedleniu ludności Makian do regionu Malifut na Halmaherze[39]. Wśród tamtejszej społeczności makian zachodni przestał być przyswajany przez młodsze grupy wiekowe. Przyczynia się do tego zawieranie małżeństw mieszanych wraz ze słabszym przywiązaniem do tożsamości etnicznej Makian[40]. Region Malifut jest silnie zróżnicowany etnicznie i językowo (inne używane języki to m.in. makian wschodni i pagu; dodatkowo zamieszkują tu też migranci z Jawy i Celebesu Południowego)[41]. Migranci Makian zamieszkujący południowo-zachodnie wybrzeże Halmahery (w tym region Gita) również mają styczność z różnymi grupami etnicznymi[42].
System dźwiękowy
edytuj- Samogłoski
W języku moi występują cztery samogłoski: a, ə, i, u[43].
- Spółgłoski
| dwuwargowe | zębowe | podniebienne | miękkopodniebienne | krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | bezdźwięczne | p | t̪ | c | k | |
| dźwięczne | b | d̪ | ɟ | g | ||
| szczelinowe | ɸ | h | ||||
| nosowe | m | n̪ | (ɲ) | ŋ | ||
| aproksymanty | l̪ | |||||
| drżące | r̪ | |||||
/ɲ/ występuje prawie wyłącznie w zapożyczeniach z języka indonezyjskiego. Jedyne rodzime słowo z głoską /ɲ/ to /miɲe/ „jeden”.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Makian, West, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [dostęp 2018-04-25] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-23] (ang.).
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 4, 46.
- ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 182.
- ↑ a b Perangin Angin 2023 ↓.
- ↑ Bowden 2002 ↓, s. 122.
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577, 626.
- ↑ Robert Blust: The Austronesian Languages. Wyd. popr. Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013, s. 9, seria: Asia-Pacific Linguistics 008. ISBN 978-1-922185-07-5. OCLC 851066712. [dostęp 2022-08-12]. (ang.).
- ↑ a b c Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 96, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 573.
- ↑ M. Junus Melalatoa, Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L-Z, Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1995, s. 506–507, OCLC 1027453789 [dostęp 2022-08-03] (indonez.).
- ↑ Usman, Bahasa Pagu, [w:] Imelda i inni, Senarai kata, Jakarta: Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI), 2011, s. 139–163, OCLC 781427292 [dostęp 2024-07-16] (indonez.).
- ↑ Gufran Ali Ibrahim, Metamorfosa Sosial dan Kepunahan Bahasa, Ternate: Lembaga Penerbitan Universitas Khairun, 2009, s. 110, ISBN 978-979-98962-5-4 (indonez.).
- ↑ Bowden 2002 ↓, s. 118.
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 4.
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 570, 573, 626.
- ↑ Reesink 2002 ↓, s. 19.
- ↑ Moi (Maluku, Indonesia). Endangered Languages Project. [dostęp 2022-09-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-05)]. (ang.).
- ↑ John Bowden: Taba: Description of a South Halmahera Language. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2001, s. 23, seria: Pacific Linguistics 521. DOI: 10.15144/PL-521. ISBN 978-0-85883-517-7. OCLC 50166340. [dostęp 2022-01-27]. (ang.).
- ↑ Perangin Angin 2023 ↓, s. 32–33.
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 3.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓.
- ↑ a b Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1996, s. 8. ISBN 978-979-8132-90-2. OCLC 40713056. [dostęp 2023-08-28]. (indonez.).
- ↑ F. S. Watuseke. West Makian, a Language of the North-Halmahéra Group of the West-Irian Phylum. „Anthropological Linguistics”. 18 (6), s. 274–285, 1976. ISSN 0003-5483. OCLC 773555532. JSTOR: 30027583. (ang.).
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 37.
- ↑ a b Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577.
- ↑ Voorhoeve 1983 ↓, s. 19.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 38–39.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 7, 12.
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 7.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 10.
- ↑ Voorhoeve 1994 ↓, przyp. 6, s. 651.
- ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5, 47 (1.5, 1.6).
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5–6.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 47 (1.5).
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 6.
- ↑ Perangin Angin 2023 ↓, s. 31–32.
- ↑ Perangin Angin 2023 ↓, s. 26–27.
- ↑ Perangin Angin 2023 ↓, s. 36–39.
- ↑ Bowden 2002 ↓, s. 122–123.
- ↑ Lucardie 1983 ↓, s. 340.
- ↑ West Makian [online], PHOIBLE Online [dostęp 2020-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-05].
Bibliografia
edytuj- John Bowden, The Impact of Malay on Taba: a type of incipient language death or incipient death of a language type?, [w:] David Bradley, Maya Bradley (red.), Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach, London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 114–143, DOI: 10.4324/9781315028811, ISBN 978-0-700-71456-8, ISBN 978-1-315-02881-1, ISBN 978-1-136-85271-8, OCLC 50663047 (ang.).
- G.R.E. Lucardie, The Geographical Mobility of the Makianese: Migratory Traditions and Resettlement Problems, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 333–346, OCLC 23557257 (ang.).
- Gary Holton, Marian Klamer, The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head, [w:] Bill Palmer (red.), The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018 (The World of Linguistics 4), s. 569–640, DOI: 10.1515/9783110295252-005, ISBN 978-3-11-029525-2, OCLC 1041880153 (ang.).
- Dalan Mehuli Perangin Angin, Ekologi dan Ketahanan Bahasa Makean Barat di Pulau Makean dan kecamatan Malifut, Provinsi Maluku Utara, Indonesia, [w:] F.X. Sinungharjo (red.), Ekolinguistik, Yogyakarta: Sanata Dharma University Press, 2023, s. 25–43, ISBN 978-623-143-005-2 (indonez.).
- Ger P. Reesink, The eastern Bird’s Head languages compared, [w:] Ger P. Reesink (red.), Languages of the eastern Bird’s Head, Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2002 (Pacific Linguistics 524), s. 1–44, DOI: 10.15144/PL-524.1, ISBN 0-85883-494-4, OCLC 50699329 (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, The West Makian language, North Moluccas, Indonesia: a fieldwork report, [w:] Clemens L. Voorhoeve (red.), The Makian languages and their neighbours, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1982 (Pacific Linguistics D-46; Materials in languages of Indonesia 12), s. 1–74, DOI: 10.15144/PL-D46.1, ISBN 0-85883-277-1, OCLC 12421689 [dostęp 2022-08-23] (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, The Non-Austronesian Languages in the North Moluccas, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 13–40, OCLC 23557257 (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, The languages of the North Halmaheran stock, [w:] Papers in New Guinea linguistics. No. 26, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988 (Pacific Linguistics A-76), s. 181–209, DOI: 10.15144/PL-A76.181, ISBN 0-85883-370-0, OCLC 220535054 [dostęp 2022-08-08] (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia, [w:] Tom Dutton (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77), s. 649–674, DOI: 10.1515/9783110883091.649, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768 (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- West Makian. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-12-05]. (ang.).
- Wordlist – West Makian. The ASJP Database. [dostęp 2024-07-18]. (ang.).