Idi Amin

Członek małego plemienia Kakwa, z północno-zachodniej Ugandy^[1]. Z wyznania muzułmanin. Był synem miejscowej czarownicy^[5]. Ukończył cztery klasy anglojęzycznej szkoły podstawowej^[6]. Według autora jego biografii – Ericha Wiedemanna^[7] – dobrze umiał jedynie hodować kozy, a język suahili kaleczył. Dzięki swoim potężnym rozmiarom – 193 centymetrów wzrostu^[8] i ponad 100 kilogramów wagi – zwrócił na siebie uwagę oficerów rekrutujących żołnierzy do brytyjskiej armii kolonialnej spośród ludności tubylczej. W 1946 roku odkomenderowano go do 4. batalionu ugandyjskiego King's African Rifle, gdzie początkowo służył jako asystent kucharza. Z czasem uczył się posługiwania karabinem. Zyskał przydomek „czarny bombardier” dzięki swoim ponadprzeciętnym zdolnościom jako rugbysta. Dzięki sile, brutalności i lojalności wyrobił sobie opinię „fantastycznego chłopaka” (według jego akt wojskowych), któremu jednak „brakowało szarych komórek”^[7][1]. Już jako żołnierz budził kontrowersje. Cieszący się opinią kobieciarza Amin zapraszał swoje kochanki na seks w łóżku w koszarach.

W stopniu sierżanta brał udział w tłumieniu antykolonialnego powstania Mau Mau w Kenii^[9] . Stosował metody skutecznego torturowania schwytanych powstańców. Odpowiedzialny za nocną pacyfikację wioski Turkana. Mieszkańcy wsi zostali wybici przez żołnierzy Amina po wcześniejszych brutalnych torturach. Na odkopanych później zwłokach odkryto monstrualne obrażenia i brak genitaliów wśród męskich ciał^[10]. Brutalne, ale również skuteczne metody Amina aprobowało dowództwo brytyjskie, które awansowało go do stopnia chorążego. Był to pierwszy tak wysoki awans niebiałego żołnierza. Następnie brał udział w zwalczaniu powstania separatystów somalijskich na północy Kenii^[6][10]. Szef policji w Kenii usiłował zrealizować śledztwo w sprawie odpowiedzialności Amina za ludobójstwo, lecz rozkazy zwierzchnictwa zmusiły go do poniechania tych zamiarów: brytyjscy gubernatorzy Kenii oraz Ugandy, a także premier autonomicznego rządu kolonialnego Ugandy – Milton Obote – postanowili zatuszować sprawę w celu uniknięcia jakichkolwiek ekscesów, zaś Amin otrzymał jedynie surową naganę: nigdy nie postawiono go przed sądem wojskowym. Pod wpływem tego wydarzenia Erich Wiedemann oskarżał Brytyjczyków o to, że dostarczyli urodzajnej gleby ziarnu brutalności kiełkującemu w sercu Amina^[10]. Podobne poglądy reprezentował Ryszard Kapuściński^[11] , który uważał, że wysoką pozycję w armii Ugandy zawdzięczał pragnieniom brytyjskich oficerów do zachowania wpływów w armii postkolonialnej^[12] .

W tym czasie odnosił również sukcesy sportowe, z których największym było zdobycie tytułu mistrza Ugandy w boksie w wadze półciężkiej. Gdy w 1962 r. Uganda uzyskała niepodległość. Amin awansował na kapitana. W 1963 został majorem, po czym wysłano go do Anglii na doszkolenie^[10]. W 1964 żołnierze brytyjscy wyjechali z Ugandy, a Amin został pułkownikiem i głównodowodzącym armii. Jako pułkownik nielegalnie wspierał buntowników walczących z rządem Mobutu Sese Seko w Kongo-Kinszasie (obecnie Demokratyczna Republika Kongo). Celem zdobycia finansów dla rebeliantów organizował przemyt złota i kości słoniowej. Czerpał z tego zyski, przez co rzucił na swoją armię podejrzenie o przemycanie złota ze wschodu Konga^[13].

W kwietniu 1966 wciąż będący premierem Milton Obote zlecił Aminowi obalenie ówczesnego monarchistycznego prezydenta – Edwarda Mutesy. 23 maja tego roku Amin zaatakował pałac w Mengo i zmusił Mutesę do ustąpienia, po czym dokonał rzezi na popierających Mutesę Bugandyjczykach, nazywając ten akt brutalności dokładną robotą^[14]. W nagrodę uzyskał od Obote stanowisko szefa armii. Jednak 25 stycznia 1971 – już jako generał – dokonał zamachu stanu i obalił Miltona Obote, który w tym czasie przebywał w Singapurze na szczycie Commonwealthu^[15]. Pucz wojskowy dokonany przy pomocy izraelskich tajnych służb i wsparty przez Wielką Brytanię, wyprzedził planowane przez Obote odsunięcie Amina od stanowiska dowódczego^[15].

Wojsko desygnowało go na prezydenta^[1]. Jedną z pierwszych decyzji nowego prezydenta było uwolnienie więźniów politycznych^[16]. Jak się szybko okazało, rządy Amina coraz bardziej dryfowały w stronę tyranii. Początkowo współpracował z Wielką Brytanią, Izraelem i RPA. Znany ze swojego nacjonalizmu Amin był zmienny w poglądach i często podejmował pochopne decyzje. W 1972 roku zdecydował o wypędzeniu z kraju wszystkich Azjatów (50 tysięcy osób) stanowiących ekonomiczną elitę kraju. Decyzja poskutkowała katastrofą ekonomiczną. W tym samym roku publicznie obraził rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zerwał również współpracę z Izraelem, będącym dotychczas jednym z głównych sojuszników Ugandy. Dotychczasowi sojusznicy Amina – Wielka Brytania, Izrael (Amin w niechęci do Izraela posunął się nawet do publicznego chwalenia holocaustu) i RPA szybko stały się według niego głównymi przeciwnikami Ugandy. Jako muzułmanin zwrócił się o pomoc do Libii^[1][16][2].

Bezlitośnie likwidował rzeczywistych jak i domniemanych przeciwników politycznych, dokonując na nich regularnych masakr^[16]. Szacuje się, że jego rządy doprowadziły do śmierci 300–400 tysięcy Ugandyjczyków^[1][5]. Stale umacniał osobistą władzę, w 1975 r. przyznano mu tytuł feldmarszałka, a rok później stanowisko dożywotniego prezydenta^[1]. Wdrażany był również kult jednostki prezydenta – np. jezioro Edwarda zostało przez władze Ugandy oficjalnie przemianowane na Jezioro Idi Amin Dada^[17].

Pomimo złej reputacji Amin został w 1975 roku wybrany na przewodniczącego Organizacji Jedności Afrykańskiej, a w 1977 roku kraje afrykańskie zablokowały rezolucję ONZ, która potępiała Amina za naruszanie praw człowieka^[16].

Reżim Amina znalazł się w centrum światowego zainteresowania w 1976 roku, gdy udzielił wsparcia grupie terrorystów palestyńskich z Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny i wspierających ich terrorystów zachodnioniemieckich, którzy porwali w Grecji samolot Air France. Na jego pokładzie znajdowali się w większości obywatele pochodzenia żydowskiego. Samolot za zgodą prezydenta został skierowany na lotnisko w Entebbe w Ugandzie. Spektakularna akcja (wojskowy kryptonim Operation Thunderbolt) odbicia zakładników przez izraelskich komandosów przeszła do historii jako operacja Entebbe^[18].

Politykę Amina zdominował konflikt z sąsiednią Tanzanią. Zapoczątkował on się w chwili, gdy prezydent Tanzanii Julius Nyerere zaoferował azyl polityczny obalonemu prezydentowi Obote. Do byłego prezydenta dołączyło 20 tys. osób prześladowanych przez dyktatora z powodów politycznych. Rok później grupa uchodźców przy wsparciu Tanzanii próbowała bezskutecznie obalić Amina. Junta oskarżyła Nyerere o przygotowanie zamachu, a dodatkowo zaczęła wspierać wrogów politycznych urzędującego prezydenta Tanzanii, co spowodowało długotrwały spór między oboma państwami^[19] . Pod koniec lat 70. doszło do szeregu zbrojnych wystąpień antyrządowych w Ugandzie. Na początku października 1978 rebelianci antyrządowi zaatakowali Amina w willi prezydenckiej w Kampali; dyktator uciekł wraz z rodziną helikopterem^[19] . Do ataku doszło w okresie, gdy liczba bliskich współpracowników Amina znacznie się zmniejszyła, przy rosnącej liczbie dysydentów w Ugandzie^[20]. Gdy Mustafa Adrisi, wiceprezydent Ugandy został ranny w podejrzanym wypadku samochodowym, żołnierze lojalni wobec Adrisiego zbuntowali się. Odpowiedzią Amina było wysłanie żołnierzy przeciwko buntownikom, którym w części udało się przekroczyć granice Tanzanii^[19] [21]. Rebelia przeniknęła do Tanzanii, skąd bojówki złożone z uchodźców zaczęły atakować żołnierzy dyktatora. W 1978 roku w odpowiedzi na tanzańskie wsparcie dla rebeliantów Amin zaatakował sąsiednią Tanzanię, ale 11 kwietnia 1979 r., po kontrofensywie, został obalony przez wojska tanzańskie wspierające rebeliantów i byłego prezydenta Obote^[1].

Obalony dyktator udał się na emigrację do Libii, a następnie Arabii Saudyjskiej. Tam spędził czas na studiowaniu Koranu, czytaniu książek, pływaniu, graniu na akordeonie i oglądaniu programów telewizyjnych. Do końca życia na bieżąco śledził sytuację w ojczyźnie. Zmarł w 2003 roku^[16].

Jest centralną postacią książki Gilesa Fodena Ostatni król Szkocji(inne języki) (ang. The Last King of Scotland)^[22] oraz jej ekranizacji – brytyjskiego filmu z 2006 filmu pod tym samym tytułem, w reżyserii Kevina Macdonalda. Forest Whitaker otrzymał za rolę Idiego Amina Oscara dla najlepszego aktora pierwszoplanowego^[23]. W amerykańskim filmie Atak na Entebbe z 1977, w reżyserii Irvina Kershnera, w rolę Amina wcielił się Yaphet Kotto^[24].

• Micha’el Bar-Zohar, Nissim Mishal: Mossad. Najważniejsze misje izraelskich tajnych służb. Poznań: Dom Wydawniczy „Rebis”, 2012. ISBN 978-83-7510-898-9.
• Rozdział 13. W: Ryszard Kapuściński: Heban. Warszawa: Czytelnik, 2000. ISBN 83-07-02777-2.
• Erich Schaake: Kobiety dyktatorów. Tłumaczenie Roman Niedballa. Katowice: Videograf II, 2004.
• „JET”. XLIV (20), s. 14, 1973-08-09. Chicago: Johnson Publishing Co. Inc.. (ang.). 
• Rozwój zależny Czarnej Afryki. W: Oxford Wielka Historia Świata. T. 29: XX wiek Świat i Polska po II wojnie światowej – Dekolonizacja – Lata siedemdziesiąte – Filozofia. Poznań: Oxford Educational. ISBN 978-83-7425-832-6.

• Film „Ostatni król Szkocji” oparty na niektórych faktach z życia. (ang.).
• Wojciech Jagielski. Idi Amin Dada i dyktatury afrykańskie. Rozmowa z Ryszardem Kapuścińskim. „Gazeta Wyborcza”, 2003-08-23. 
• Agata Buda: Idi Amin, rzeźnik z Ugandy. 2010-03-24. [dostęp 2016-01-25].
• Idi Amin – ostatni król Szkocji. 2015-04-10. [dostęp 2016-01-25].
• EAST AFRICA: An Idi-otic Invasion. 1978-10-13, Time [dostęp 2009-08-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-23)]. (ang.).
• Michał Staniul: Szokujące praktyki Brytyjczyków w Kenii. Wirtualna Polska, 2010. [dostęp 2010-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-08)].