HMS Victorious (1939)

„Victorious” był trzecim ukończonym okrętem z „pancernych” lotniskowców typu Illustrious, zarazem ostatnim z pierwszej serii tego typu, wyposażonej w tylko jeden hangar (jego budowę zaczęto jako drugiego okrętu typu). Okręt zamówiono 13 stycznia 1937, w ramach programu budżetowego z 1936. Stępkę pod jego budowę położono 4 maja 1937 w stoczni Vickers-Armstrong w Newcastle, kadłub wodowano 14 września 1939. Był to piąty okręt brytyjski o tej nazwie. Wyposażanie trwało dość długo z powodu trudności wojennych i okręt wszedł do służby w Royal Navy 29 marca 1941, ostateczny odbiór (ukończenie budowy) nastąpił 15 maja 1941. Budowa kosztowała 4 050 000 funtów^[1].

Pierwszym dowódcą został komandor Henry C. Bovell. Pierwszym rejsem bojowym okrętu miała być dostawa myśliwców bazowania lądowego Hawker Hurricane na Maltę, lotem z zachodniego Morza Śródziemnego, lecz z powodu rajdu niemieckiego pancernika „Bismarck” na Atlantyk, świeżo ukończony lotniskowiec wyładował Hurricane'y i został włączony do sił skierowanych przeciw „Bismarckowi”^[2]. 22 maja 1941 wyszedł w morze z Wielkiej Brytanii w zespole adm. Johna Toveya z pancernikiem HMS „King George V”. Na pokładzie lotniskowca znajdowało się jednak tylko 6 myśliwców i 9 samolotów torpedowych Swordfish, w tym 3 wyposażone w radar^[3]. Po zatopieniu HMS „Hood” przez „Bismarcka” 24 maja, w toku pościgu, zostało przeciw „Bismarckowi” rzuconych wieczorem tego dnia do nocnego ataku 9 samolotów torpedowych Fairey Swordfish z 825. Dywizjonu z „Victorious”, z odległości ok. 100 Mm. Mimo niewielkiego doświadczenia pilotów, jedna torpeda trafiła „Bismarcka” w burtę, lecz trafienie nie było zbyt groźne dla okrętu. Żaden z samolotów torpedowych nie został zestrzelony; utracono jednak 2 spośród śledzących pancernik myśliwców Fairey Fulmar eskadry 800Z, które nie odnalazły lotniskowca w drodze powrotnej (zginęły dwie osoby, dwie uratował frachtowiec)^[2]. W kolejnych wypadkach 25 i 26 maja podczas misji poszukiwawczych utracono 2 Swordfishe^[4]. Lotniskowiec nie brał dalszego aktywnego udziału w operacji i zawrócił do bazy. 4 czerwca jeden ze Swordfishów, patrolując, odnalazł niemiecki zbiornikowiec zaopatrzeniowy „Gonzenheim”, który został następnie przechwycony przez krążownik HMS „Neptune” i samozatopiony.

„Victorious” następnie przeszedł do Gibraltaru i 13 czerwca wziął udział (wraz z lotniskowcem „Ark Royal”) w dostawie 47 myśliwców Hawker Hurricane lotem na Maltę (operacja Tracer)^[5].

 

W związku z atakiem Niemiec na ZSRR, lotniskowce „Victorious” i HMS „Furious” zostały wysłane na daleką Północ jako Zespół P (z krążownikami HMS HMS „Devonshire”(inne języki) i „Suffolk” i 6 niszczycielami). 30 lipca 1941 „Victorious” dokonał ataku lotniczego na port w Kirkenes, bez większych rezultatów (zatopiono jeden mały statek i zniszczono 5 samolotów), za to ze stratami 11 samolotów Fairey Albacore i 2 Fairey Fulmar^[1]. 4 sierpnia dokonano nalotu na Tromsø, tracąc jeden samolot^[6]. Od 21 sierpnia „Victorious” eskortował pierwszy konwój arktyczny statków do ZSRR – operacja Dervish. 3 i 7 września samoloty z lotniskowca atakowały żeglugę w rejonie Tromsø, lecz bez rezultatów, a 12 września atakowały w rejonie Bodo i cele nabrzeżne w Vestfjordzie^[1].

W październiku i listopadzie „Victorious” stacjonował na Islandii na wypadek przerwania się niemieckich ciężkich okrętów na Atlantyk, a 5-13 listopada patrolował Cieśninę Duńską w związku z niemieckimi planami rajdu pancernika „Tirpitz” i krążownika „Admiral Scheer”^[1].

22-23 lutego 1942 samoloty lotniskowca atakowały nieskutecznie nowo przybyłe niemieckie krążowniki ciężkie „Admiral Scheer” i „Prinz Eugen” u wybrzeży Norwegii (utracono 3 Albacore)^[7].

W marcu skierowano lotniskowiec do osłony konwojów arktycznych, w składzie głównych sił Home Fleet. 9 marca 12 Albacorów z „Victoriousa” dokonało nieskutecznego ataku na pancernik „Tirpitz” atakujący konwój PQ-12 (2 samoloty zestrzelono). Miał on jednak efekt w postaci ograniczenia aktywności „Tirpitza” na przyszłość, gdyż Hitler zabronił wykorzystywania pancernika, gdy w rejonie działań znajdował się lotniskowiec^[6]. Między marcem a lipcem 1942 „Victorious” stanowił daleką osłonę dalszych konwojów serii PQ: PQ-13, 14, 15, 16 i 17 oraz powrotnych konwojów QP, ale bez starć z nieprzyjacielem.

4 sierpnia 1942 „Victorious” został skierowany na Morze Śródziemne, w celu osłony dużej operacji dowozu zaopatrzenia dla Malty o kryptonimie Pedestal. Na jego pokładzie znajdował się kadm. A.L. Lyster, dowodzący działaniami lotniczymi podczas operacji. Przed operacją, 8 sierpnia „Victorious” brał udział w dużych wspólnych manewrach na Atlantyku 5 brytyjskich lotniskowców (ćwiczenia Berserk). Od 10 sierpnia, wraz z lotniskowcami „Indomitable” i „Eagle” oraz innymi okrętami brał udział w intensywnych walkach z lotnictwem niemieckim i włoskim na Morzu Śródziemnym 11 i 12 sierpnia, w składzie zespołu Z. Podczas ataków 12 sierpnia został trafiony z małej wysokości bombą zrzuconą przez samolot myśliwsko-bombowy Re.2001, ta jednak rozbiła się o jego opancerzony pokład (druga wypadła za burtę)^[8]. Po zatopieniu HMS „Eagle” i uszkodzeniu HMS „Indomitable”, pozostał jedynym lotniskowcem osłaniającym operację, lecz wieczorem 12 sierpnia zgodnie z planem odłączył się z siłami osłony od konwoju.

Między 16 sierpnia a końcem października „Victorious” wypełniał funkcje szkolenia pilotów w bazie Scapa Flow. Od września do października przeszedł tam niewielki remont i modernizację wyposażenia, połączone ze szkoleniem pilotów.

Od początku listopada 1942 powrócił na Morze Śródziemne, wchodząc w skład zespołu H z Gibraltaru, osłaniającego lądowanie w Afryce Północnej (operacja Torch). 8 listopada jego Albacory atakowały cele naziemne w Algierii, m.in. niszcząc 47 francuskich samolotów na lotnisku La Senia koło Algieru. Jeden z pilotów myśliwców Martlet natomiast, zauważywszy białą flagę, wylądował i przyjął kapitulację francuskiego lotniska Blida^[6]. W drodze powrotnej do Wielkiej Brytanii, 21 listopada samolot Albacore z 817 Dywizjonu zatopił niemiecki okręt podwodny U-517 na południowy zachód od Irlandii^[6].

Pod koniec grudnia 1942 „Victorious” został skierowany do USA w celu zebrania doświadczeń w zakresie współdziałania z flotą amerykańską i w styczniu 1943 przeszedł tam niewielki remont i doposażenie w stoczni Norfolk Navy Yard. Od kwietnia do września 1943 operował na Pacyfiku, bazując w Pearl Harbor na Hawajach. Zwiększono przy tym jego lekkie uzbrojenie przeciwlotnicze do 45 działek 20 mm. Służył do ćwiczeń z lotniskowcem USS „Saratoga”, mających zgrać technikę operacyjną lotniskowców brytyjskich i amerykańskich, w składzie zespołu Task Group 36.3 amerykańskiej Trzeciej Floty (w lipcu wykonywano pierwsze próby operowania samolotów pomiędzy oboma lotniskowcami). W sierpniu został skierowany w celu wsparcia amerykańskich operacji na Nowej Georgii^[1].

We wrześniu „Victorious” skierowano z powrotem do Wielkiej Brytanii, przez Kanał Panamski i w październiku powrócił w skład Home Fleet. Od grudnia 1943 do lutego 1944 był remontowany w Liverpoolu, zainstalowano przy tym nowe radary.

3 kwietnia 1944 21 bombowców Fairey Barracuda „Victoriousa” brało udział w ataku na pancernik „Tirpitz” w fiordzie norweskim (operacja Tungsten), powodując poważne uszkodzenia (utracono 3 samoloty)^[1]. 24 kwietnia w miejsce odwołanej kolejnej operacji przeciw „Tirpitzowi”, samoloty lotniskowca atakowały żeglugę pod Bodo (zatopiono 3 statki przy stracie 6 samolotów). Ponownie atakowano żeglugę u brzegów Norwegii 28 maja (operacja Tiger claw). 30 maja lotniskowiec był atakowany przez okręt podwodny U-957 torpedą akustyczną, lecz bezskutecznie. Ponownie zwalczał żeglugę u brzegu Norwegii na początku czerwca operacja Lombard)^[1].

W lipcu 1944 „Victorious” przebazowano w skład Brytyjskiej Floty Wschodniej, do Trincomalee na Cejlonie (wraz z HMS "Indomitable”). Atakował następnie cele naziemne wraz z innymi lotniskowcami brytyjskimi, głównie na zajętych przez Japonię wyspach Archipelagu Sundajskiego, w tym: 25 lipca 1944 na lotniska Lhonga i Kotraja na Sabangu (operacja Crimson), 25 sierpnia 1944^[9] na Padang i Emmahaven na Sumatrze (operacja Banquet), 18 września 1944 na zakłady kolejowe w Sigli na Sumatrze, 17-19 października 1944 na Nikobary (operacja Millet), 4 stycznia 1945 na rafinerie w Pangkalan Brandan (operacja Lentil), 24 stycznia 1945 na Pladjoe (operacja Meridian I) i 29 stycznia 1945 na rafinerię ropy naftowej Soengi Gerong (operacja Meridian II, ze stratami kilkunastu samolotów)^[1].

W lutym 1945 okręt wszedł w skład nowo utworzonej Brytyjskiej Floty Pacyfiku, działającej jako zespół Task Force 57 w składzie amerykańskiej 5. Floty. Z innymi lotniskowcami brytyjskimi atakował od 26 marca cele japońskie na wyspach Sakishima Gunto (operacja Iceberg). 1 kwietnia był atakowany przez samolot kamikaze, który jednak nie trafił. Od 12 kwietnia atakował cele na Tajwanie. 16 kwietnia powrócił do operacji przeciw Sakishima Gunto. 4 maja 1945 został trzy razy trafiony przez kamikaze, które wywołały niewielkie zniszczenia, operacje lotnicze wznowiono po 8 godzinach. 9 maja dwa razy trafiony przez kamikaze, które również wywołały niewielkie uszkodzenia i zniszczenie 4 samolotów Corsair (3 zabitych). 5 czerwca został odesłany do Sydney na remont^[1].

W lipcu wszedł w skład zespołu TF37 w wysuniętej bazie Manus, przygotowanego do ataków na macierzyste wyspy japońskie, w składzie amerykańskiej 3. Floty. Od 17 lipca jego samoloty atakowały lotniska i inne cele w rejonie m.in. Tokio i Osaki. Z powodu braków paliwa w brytyjskich zbiornikowcach zaopatrzeniowych, 12 sierpnia lotniskowiec powrócił na Manus, a następnie do Sydney^[1].

Pod koniec wojny uzbrojenie „Victorious”, oprócz 8 dział 114 mm i 40 działek 40 mm Vickers „pom-pom” sprzężonych po 8, składało się z 12 armat Bofors 40 mm (dwóch poczwórnych i dwóch podwójnych) i 61 działek Oerlikon 20 mm, z tego 23 podwójne podstawy i 15 pojedynczych^[6].

 

 

Po wojnie „Victorious” pływał między Wielką Brytanią a Dalekim Wschodem w charakterze transportowca wojska. W październiku 1947 wycofano go do rezerwy.

Pomiędzy 1950 a 1957 okręt przeszedł gruntowną modernizację i przebudowę w celu umożliwienia operowania z niego nowych samolotów, jako jedyny z brytyjskich lotniskowców wojennej budowy. Przede wszystkim powiększono pokład lotniczy, wydłużając go, poszerzając i dodając skośny pokład do lądowania po lewej stronie, o skosie 8,75° (był to pierwszy lotniskowiec brytyjski z w pełni skośnym pokładem)^[10]. Długość okrętu wzrosła o ok. 9 m, a szerokość o 16,8 m. Okręt otrzymał całkiem nową, większą nadbudówkę po prawej stronie, wyróżniająca się dużą anteną radaru typu 984 na dachu. Pokład lotniczy, katapulty i aerofiniszery zostały wzmocnione, w celu obsługi cięższych samolotów odrzutowych. Okręt miał obecnie dwie katapulty parowe długości 44 m na dziobowej części pokładu^[10]. Uzbrojenie stanowiło 12 amerykańskich armat uniwersalnych 76 mm Mk 33 w sześciu podwójnych wieżach i sześciolufowe działko plot 40 mm Mk 6^[10].

14 stycznia 1958 ponownie wcielono okręt do służby, ze znakiem taktycznym R38. Był on wówczas najnowocześniejszym brytyjskim lotniskowcem^[10]. Koszt przebudowy wyniósł 20 milionów funtów szterlingów^[6].

Zmodernizowany „Victorious” użyty został m.in. podczas brytyjskiej demonstracji siły na wodach Zatoki Perskiej w lipcu 1961 roku, która pozwoliła wówczas odstraszyć Irak od inwazji na Kuwejt^[11]. W 1964 z kolei działał na wodach Malezji, zagrożonej inwazją indonezyjską^[6].

Po niewielkim pożarze w pomieszczeniach załogi 11 listopada 1967, wywołanym przez dzbanek do wody, rząd zdecydował okrętu nie remontować, lecz w związku z cięciami budżetowymi i niechęcią do utrzymywania dużych jednostek, wycofać go^[6]. 13 marca 1968 lotniskowiec wycofano ze służby. W 1969 skreślono go z listy floty i sprzedano na złom, po czym 13 lipca 1969 przybył do stoczni złomowej British Shipbreakers w Faslane.

Numery dywizjonów Fleet Air Arm (FAA)^[12]

• maj 1941 (akcja przeciw „Bismarckowi”)
  • 6 Fairey Fulmar (myśliwskie) – eskadra 800Z^[2][3]
  • 9 Fairey Swordfish (torpedowo-bombowe) – dywizjon 825^[3]
• lipiec 1941 (działania w Arktyce)
  • 12 Fairey Fulmar (myśliwskie) – dywizjon 809^[13]
  • Fairey Albacore (torpedowo-bombowe) – dywizjony 827, 828
• sierpień 1941 (konwoje do ZSRR)
  • Fairey Fulmar (myśliwskie) – dywizjon 809
  • Fairey Albacore (torpedowo-bombowe) – dywizjony 817, 832
• sierpień 1942 (operacja Pedestal)^[8]
  • 16 Fairey Fulmar (myśliwskie) – dywizjony 809, 884
  • 6 Hawker Sea Hurricane (myśliwskie) – dywizjon 885
  • 12 Fairey Albacore (torpedowo-bombowe) – dywizjony 817, 832
• listopad 1942 (operacja Torch)
  • Fairey Fulmar (myśliwskie) – dywizjon 809
  • Grumman Martlet (myśliwskie) – dywizjon 882
  • Supermarine Seafire (myśliwskie) – dywizjon 884
  • Fairey Albacore (torpedowo-bombowe) – dywizjony 817, 832
• 1943 (operacje z US Navy na Pacyfiku)
  • Grumman Martlet (myśliwskie) – dywizjon 882, 896, 898
  • Grumman F4F Wildcat (myśliwskie) – dywizjon VF-6 (amerykański)
  • Grumman TBF Avenger (torpedowo-bombowe) – dywizjony 832
• luty-lipiec 1944
  • Vought Corsair (myśliwskie)
  • Fairey Barracuda (torpedowo-bombowe) – dywizjony 829, 831
• kwiecień 1944 (operacja Tungsten – atak na „Tirpitza”)
  • Vought Corsair (myśliwskie) – dywizjony 1834, 1836
  • 24 Fairey Barracuda (torpedowo-bombowe) – dywizjony 827, 829 (skład wyjątkowo do tej operacji)
• lipiec 1944
  • Vought Corsair (myśliwskie) – dywizjony 1834, 1836, 1838
  • 42 Fairey Barracuda (torpedowo-bombowe) – dywizjony 822, 831
• grudzień 1944 – sierpień 1945
  • Vought F4U Corsair (myśliwskie) – dywizjony 1834, 1836
  • Grumman TBF Avenger (torpedowo-bombowe) – dywizjon 849
• czerwiec 1958
  • Supermarine Scimitar (myśliwsko-szturmowe) – dywizjon 803
  • De Havilland Sea Venom (myśliwskie) – dywizjon 893
  • Douglas A-1 Skyraider (szturmowe) – dywizjon 849B
  • Westland Whirlwind (śmigłowce) – dywizjon 824
• 1963^[12][10]
  • 8 Blackburn Buccaneer (bombowe) – dywizjon 801
  • 8 De Havilland Sea Vixen (myśliwskie) – dywizjon 893
  • 2 Fairey Gannet AEW (wczesnego ostrzegania) – eskadra 849A
  • 5 Westland Wessex (śmigłowce) – dywizjon 814

• Andrzej Perepeczko: Brytyjskie lotniskowce typu Illustrious, Warszawa 2005, ISBN 83-88920-23-X
• Geoffrey B Mason, HMS VICTORIOUS - Illustrious-class Fleet Aircraft Carrier w serwisie naval-history.net
• Jacek Krzewiński: Royal Navy 1950-1994, Warszawa 1995, ISBN 83-902554-8-0, s. 40-43