Powiśle (region)

Obszar ten w każdym znaczeniu nie wykracza poza połączone terytoria Pomezanii i Pogezanii, sięgające od dolnej Wisły po Pasłękę, które w późniejszym okresie podzielono na dwie inne krainy historyczne – ziemię malborską oraz Prusy Górne^[10][11].

Powiśle najczęściej rozumiane jest jako obszar odpowiadający w przybliżeniu dawnej rejencji zachodniopruskiej (bez Żuław i Mierzei Wiślanej, za to poszerzonej o Zalewo), obejmującej:

• według pierwotnego podziału:
  • całość dawnej Pomezanii poza Żuławami (ale nie rozleglejszej diecezji pomezańskiej),
  • północny skrawek dawnej Pogezanii (tylko okolice miast: Elbląg i Tolkmicko, z których te ostatnie było na granicy z Warmią plemienną),
• według późniejszego podziału:
  • ziemię malborską (bez Żuław),
  • zachodnią część okręgu Prus Górnych (tzw. Pomezanię Książęcą).

Obszar ten przed II wojną światową był w istotnym odsetku zamieszkiwany przez ludność polską, obejmuje dzisiejszą wschodnią część woj. pomorskiego – powiaty: kwidzyński, sztumski oraz malborski (bez gmin Lichnowy, Miłoradz i Nowy Staw), a także północno-zachodnią część woj. warmińsko-mazurskiego – miasto Elbląg, powiat elbląski (bez gmin Pasłęk, Godkowo i Młynary), powiat iławski (bez gminy Lubawa), a także dawne miasteczko Biskupiec w powiecie nowomiejskim. Są to obszary położone na północ od ziemi chełmińskiej, na południowy zachód od Hockerlandii, na południe od Żuław Wiślanych oraz na północny zachód od granicy Mazur. Wisła oraz Nogat oddzielają na zachodzie Powiśle od Pomorza Gdańskiego.

Do miast Powiśla w powyższym, ścisłym znaczeniu należą:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Województwo
1.	Elbląg	117 952	79,82 km²	warmińsko-mazurskie
2.	Kwidzyn	38 179	21,54 km²	pomorskie
3.	Malbork	37 898	17,2 km²	pomorskie
4.	Iława	33 128	21,88 km²	warmińsko-mazurskie
5.	Sztum	9746	4,59 km²	pomorskie
6.	Prabuty	8710	7,29 km²	pomorskie
7.	Susz	5586	6,67 km²	warmińsko-mazurskie
8.	Dzierzgoń	5413	3,90 km²	pomorskie
9.	Tolkmicko	2731	2,29 km²	warmińsko-mazurskie
10.	Zalewo	2165	8,22 km²	warmińsko-mazurskie
11.	Kisielice	2109	3,37 km²	warmińsko-mazurskie

Natomiast do leżących tam miejscowości, które z różnych przyczyn utraciły status miasta, należą również:

Lp.	Dawne miasto	Populacja	Prawa miejskie	Degradacja	Województwo
1.	Gardeja	2282	1334 r.	1945 r.	pomorskie
2.	Biskupiec	1927	1331 r.	1946 r.	warmińsko-mazurskie

Po 1945 roku znaczenie Powiśla usiłowano rozciągnąć dodatkowo na wszystkie inne regiony niż Warmia, Mazury i Żuławy Wiślane terytoria okręgu mazurskiego, które zostały włączone do Polski, a które w dwudziestoleciu międzywojennym nie należały do niej ani do Wolnego Miasta Gdańska.

W 1953 roku pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu opisali Powiśle jako obszar obejmujący ówczesne powiaty: elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, suski, morąski, pasłęcki^[12]. Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, że stanowi on trzecią część (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego^[13]. Rajmund Galon zdefiniował wówczas nowe granice regionu: Wschodnia granica Powiśla przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, następnie wschodnim skrajem Wyżyny Elbląskiej. Południowa granica Powiśla trzyma się granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocześnie wskazywał, że Powiśle nie posiada cech odrębnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozciągających się pomiędzy Wisłą a Niemnem, a jedynie skrajne usytuowanie Powiśla w stosunku do pozostałych obszarów Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwiślańskich i Żuław stanowi o jego wyodrębnieniu^[14].

Miało to w zamyśle umożliwić całkowite wyparcie ze świadomości oraz języka potocznego, urzędowego i naukowego nazwy historycznej Prusy Górne, postrzeganej jako godzące w przynależność tych terenów do Polski. Obawy te nie były ówcześnie całkowicie bezpodstawne, jako że negowanie przynależności tych terenów do Polski stanowiło wówczas zarówno w dyskursie wewnętrznym, jak i na arenie międzynarodowej jeden z nienaruszalnych fundamentów polityki władz Niemiec Zachodnich będących trzonem odtwarzającej się państwowości niemieckiej.

W poszerzonym w ten sposób znaczeniu region obejmuje zarówno ziemię malborską bez Żuław, jak i większą część Prus Górnych aż po rzekę Pasłękę, lecz bez ich południowo-wschodniej części stanowiącej Mazury, zawierając dodatkowo gminy wiejskie Łukta, Małdyty i Godkowo, a także miasta:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Województwo
1.	Morąg	14 042	6,11 km²	warmińsko-mazurskie
2.	Pasłęk	12 298	10,63 km²	warmińsko-mazurskie
3.	Miłakowo	2609	8,76 km²	warmińsko-mazurskie
4.	Młynary	1792	2,76 km²	warmińsko-mazurskie

Określenie Powiśle w tym drugim znaczeniu jest w rzeczywistości nazwą sztuczną, silnie promowaną przez władze PRL, niemającą uzasadnienia historycznego, jednakże jest współcześnie używane w celu identyfikacji mieszkańców i obszaru północno-zachodniego woj. warmińsko-mazurskiego^[10][15]. Jego stosowanie w poszerzonym znaczeniu wzbudza dużo kontrowersji^[10].

 

Od czasów plemiennych Prusowie zamieszkiwali obszar od Wisły do rzeki Dzierzgoń, który nazywano Pomezanią, a pomiędzy rzekami Dzierzgoń i Pasłęką – Pogezanią. W 1226 książę Konrad I mazowiecki sprowadził Krzyżaków na ziemię chełmińską, co zapoczątkowało ich ekspansję w stronę Prus. Przez następne 200 lat Zakon Krzyżacki kolonizował Prusy i zbudował swoje państwo.

Na mocy postanowień II pokoju toruńskiego Zakon Krzyżacki oddał Polsce Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, Warmię, północno-zachodni skrawek Pomezanii oraz zachodnią część Pogezanii, które wspólnie stały się Prusami Królewskimi. Pozostałą część Państwa Zakonnego przemieniono w Prusy Książęce, które zostały lennem Polski. Stolica dawnego państwa zakonnego została wtedy przeniesiona z Malborka do Królewca.

 

W latach 1466–1772 cztery ówczesne powiaty Prus Królewskich: sztumski, kiszporski (dzierzgoński), elbląski, malborski tworzyły województwo malborskie, jak i historyczny region zwany ziemią malborską. Województwo stanowiło jedną z czterech części Prus Królewskich. Zamek w Malborku był do rozbiorów Polski rezydencją królewską, a od 1568 był także siedzibą Komisji Morskiej – pierwszej polskiej admiralicji. Elbląg był jednym z największych miast portowych Korony Polskiej, a także jednym z dziesięciu miast Rzeczypospolitej, które miały prawo czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla Polski^[17]. Ponadto w Elblągu skonstruowano i w 1571 zwodowano pierwszy okręt przeznaczony dla polskiej floty – galeon „Smok”. Po I rozbiorze Polski cały region znalazł się pod panowaniem Prus.

W czasach istnienia Prus Książęcych teren na zachód i południowy zachód od ziemi malborskiej, obejmujący takie miasta, jak Kwidzyn, Prabuty, Susz, Iława i Biskupiec zaliczano do obszaru określanego niemiecką nazwą Oberland – co możemy wprost tłumaczyć jako Pogórze. Polacy o tej części Prus mówili Prusy Górne.

 

Powiśle jako nazwa regionu po raz pierwszy pojawiło się w okresie kampanii przed plebiscytem 1920 r. dla określenia obszaru plebiscytowego obejmującego ówczesne powiaty Prowincji Prus Zachodnich położone na wschód od Wisły: malborski, sztumski, kwidzyński i suski, zamieszkiwane przez istotny odsetek ludności polskiej.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce nadal też używano określenia ziemia malborska, jednak obejmującego również Żuławy Wielkie i Elbląskie. Nazwa Pomezania także bywała używana^[18]. Władysław Łęga opisał ziemię malborską jako obszar między rzeką Wisłą, Nogat, Dzierzgoń, Liwną a linią Malborka, zamieszkiwaną przez ludność polską i mówiącą narzeczem malborskim. Region kulturowy stanowił okrojone dawne województwo malborskie. W większości obszar był włączony do Prus Wschodnich. Mniejsza część ziemi malborskiej należała do Wolnego Miasta Gdańska (powiat Wielkie Żuławy) oraz do Polski – wąski pas powiatu gniewskiego po wschodniej stronie Wisły^[19].

11 lipca 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o jego przynależności państwowej. Ówczesny powiat elbląski i miasto Elbląg nie zostały natomiast objęte plebiscytem ze względu na niebudzącą wątpliwości przewagę liczebną ludności niemieckojęzycznej, pomimo ich historycznej przynależności do ziemi malborskiej. Plebiscyt był nadzorowany przez komisję z siedzibą w Kwidzynie. Większość ludności Powiśla zagłosowała za pozostaniem w granicach Niemiec.

Współcześnie Powiśle obejmuje wschodnią część województwa pomorskiego oraz północno-zachodnią część województwa warmińsko-mazurskiego i bywa często utożsamiane z sąsiednimi regionami, szczególnie z Żuławami^[20].

Władze samorządowe województwa pomorskiego chcąc przeprowadzić działania promocyjne tego regionu i podkreślić wielokulturowość Pomorza ustanowiły rok 2007 Rokiem Powiśla, co związane było z większą liczbą imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego i kwidzyńskiego^[21][15][22].

 

• Helena Sierakowska – działaczka społeczna i oświatowa na Warmii i Powiślu. Po 1920, gdy w efekcie niekorzystnego dla Polski plebiscytu Powiśle pozostało w prowincji wschodniopruskiej, dzięki jej staraniom, w 40 niemieckich szkołach na Powiślu wprowadzono lekcje polskiego. Z pomocą innych osób zorganizowała też 15 polskich przedszkoli

• Stefan Żeromski – prozaik, publicysta, dramaturg. Członek Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego^[23]. Uczestniczył w wiecach, przekonując mieszkańców Warmii i Powiśla do głosowania w plebiscycie za przyłączeniem tych ziem do Polski^[24]
• Witold Donimirski – działacz plebiscytowy. Brał udział w założeniu Banku ludowego w Sztumie i działał w licznych polskich organizacjach
• Władysław Gębik – pisarz, pierwszy dyrektor Gimnazjum Polskiego w Kwidzynie. Twórca polskiego szkolnictwa średniego w Prusach Wschodnich
• Władysław Łęga – etnograf, działacz plebiscytowy na Powiślu
• Zbigniew Nienacki – pisarz i dziennikarz. Ostatnie swoje lata życia spędził w Jerzwałdzie nad Jeziorakiem. Na tamtejszym cmentarzu znajduje się grób pisarza^[25]

• Prusy (kraina historyczna)
• Pomezania
• Pogezania
• Ziemia malborska
• Prusy Górne
• diecezja pomezańska
• Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu