Góry Sanocko-Turczańskie
Góry Sanocko-Turczańskie (522.11) – pasmo górskie w Beskidach Lesistych w Karpatach Wschodnich, przecięte granicą polsko-ukraińską.
 Góry Słonne | |
 Zasięg regionu w obrębie Polski | |
| Megaregion | |
|---|---|
| Prowincja | |
| Podprowincja | |
| Makroregion | |
| Mezoregion |
Góry Sanocko-Turczańskie |
| Zajmowane jednostki administracyjne |
|
Góry Sanocko-Turczańskie rozciągają się na powierzchni około 930 km² na północ od Bieszczadów, a na południe od Pogórza Przemyskiego, między dolinami środkowego Sanu i Stryja. Ich przedłużeniem za rzeką Stryj są Beskidy Brzeżne. Północną granicę stanowi umowna linia, przechodząca wzdłuż rzek Wiar, Łomna, Stupnica, Leszczawka, Lachawka i Tyrawka, zachodnią – dolina Sanu. Czasami tereny położone na wschód i południe od doliny Wiaru (m.in. masyw Suchego Obycza), oraz na zachód od Doliny Lachawki do doliny Sanu (Pasmo Wysokiego) wlicza się do Gór Sanocko-Turczańskich (są różne wersje północnej granicy). Granica południowa bywa przeprowadzana rozmaicie, najczęściej poprowadzona jest północnymi stokami Otrytu i dalej wzdłuż Sanu do ujścia Tyrawki, chociaż czasami Otryt wliczany jest do Gór Sanocko-Turczańskich, wtedy południową granicą jest dolina górnego Sanu.
Najwyższym szczytem jest Magura Łomniańska (1024 m n.p.m.), a na terenie Polski Jaworniki (909 m n.p.m.) (lub Trohaniec, jeśli przyjąć szersze granice, patrz sekcja o zasięgu omawianego obszaru). Charakterystyczny dla tych gór jest tzw. układ rusztowy, czyli system równoległych pasm górskich, przedzielonych dolinami rzek lub potoków. Wysokość gór rośnie w kierunku południowo-wschodnim.
Główne pasma Gór Sanocko-Turczańskich to Chwaniów, Góry Słonne, Żuków i Wyżyna Wańkowej, Grupa Laworty (Dział, Pasmo Małego i Wielkiego Króla oraz sama Kamienna Laworta), masyw Ostrego, Jawor i Stożek, Hoszowskie Góry Rusztowe, masyw Jaworników, masyw Magury Łomniańskiej.
Toponimia
edytujW średniowieczu góry te nazywane były Górami Sanockimi[1][2]; (w części obecnej Ukrainy Górami Samborskimi[3]) lub Górami Sarmackimi[4]. W historiografii niemieckiej jako Sanoker Berge, lub Berge Saana[5] oraz Samborer Berge[6].
Zgodnie z historią Korneliusza Tacyta teren ten określano mianem łac. Bastarnice Alpes, qui alias Carpathii montes[7] na krańcach Hercynia Silva.
Drugi człon obecnej nazwy („Turczańskie”) pochodzi od miasta Turki nad Stryjem.
Etnografia
edytujGóry Sanockie były słabo zaludnione. Osadnicy ruscy i wołoscy, jak świadczą dokumenty pisane, weszli masowo na te tereny dopiero w XV wieku. Od średniowiecza góry były w całości własnością kilkunastu rodów szlacheckich. Najdawniejszymi rodami byli w tych górach Balowie, Herburtowie, Urbańscy, Karszniccy, Ossuchowscy, Truskolascy, Bobowcy, Strzeleccy, Krajewscy, Górscy, Laskowcy od Oświęcimów, Konarscy, Bukowscy z Nozdrca i Bukowego, Trzcińscy z Dynowa, Żurowscy z Rączyn, Nowosielscy z Wojtkowej, Chojnaccy ze Strwiążyka, Dydyńscy z Sielnicy, Łazowscy z Dydni, Tarnowieccy, Łaszewscy, Walewscy, Zarembowie, Pieniążkowie, Wiktorowie, Brześciańscy, Gniewoszowie, Łosiowie, Jordanowie, Kmitowie, Fredrowie, Krasiccy, Stadniccy, i Wisłoccy[8]. Był to zakątek kraju bardzo ubogi, nie było fortun wystarczających ani na „szampana, ani na zamorskie wojaże”[9]. W górach karpackich tylko sanockie były okolicą szlachty gniazdowej, ale już góry samborskie należały do królewszczyzn. Kolonizacja na prawie magdeburskim kończyła się na sanockim i przemyskim podgórzu, na samym pograniczu wschodnim i północno-wschodnim sanockiego wsie zakładane były na prawie wołoskim. Występowały tu również liczne żupy solne, z których Bojkowie rozwozili sól po całej Czerwonej Rusi[10].
Zagospodarowanie turystyczne
edytujW Górach Turczańsko-Sanockich brak jest schronisk turystycznych oraz chatek studenckich. Natomiast istnieje tu (w okolicy Leska i Ustrzyk Dolnych) stosunkowo rozbudowana infrastruktura narciarska[11], najlepsza w województwie podkarpackim.[12]
W promieniu kilku kilometrów znajdują się:
- Stacja Narciarska Gromadzyń
- Stacja Narciarska Laworta
- Stacja Narciarska Wańkowa[13]
- wyciągi orczykowe na Małym Królu: o długości 450 m („Olimp”) oraz o długości 200 m.
- Stacja Narciarska Weremień[14]
Piesze szlaki turystyczne
edytujCzerwony Szlak Przemysko-Sanocki na odcinku: Przełęcz Roztoka – Zawadka – Rakowa – Słonny – Przełęcz Przysłup – Słonna – Orli Kamień – Sanok
Niebieski szlak turystyczny Rzeszów – Grybów na odcinku: Ustrzyki Dolne – Kamienna Laworta – Dźwiniacz Dolny – Wysoki Dział (Mosty) – Przełęcz Wolańska – Brańcowa – Jureczkowa
rozdroże pod Przysłupem – Zamek Sobień
Orli Kamień – Sanok dw. kol.
- Szlak śladami dobrego wojaka Szwejka: Sanok – Orli Kamień – Słonna – Przełęcz Przysłup – Tyrawa Wołoska – Rakowa – Zawadka – Truszowskie – Brańcowa – Przełęcz pod Brańcową
Wydarzenia
edytuj- Jak podaje latopis Ipatijewski, wiosną 1099 węgierski król Koloman przekroczył północny łuk Karpat uderzając na księstwo halickie, gdzie w bitwie nad Wiarem doznał spektakularnej klęski. Jeszcze w XVI wieku pisarze węgierscy twierdzili, iż żadna klęska nie była większa od tej dla ich narodu[15]. Według Jana Długosza w bitwie tej miało zginąć ponad 8000 Węgrów.
- W 1377 Ludwik król węgierski i polski, przeszedł z Węgier przez Góry Sanockie kierując się na Ruś przeciwko wojskom litewskim.
- W roku 1941 przecinającą Góry Sanocko-Turczańskie linię Mołotowa rozbiły oddziały niemiecko-słowackie w ramach planu Barbarossa
- Po II wojnie światowej Góry Sanocko-Turczańskie znalazły się na terenie ZSRR. Po korekcie granic w 1951 r. część gór wraz z Ustrzykami Dolnymi została przekazana Polsce[16][17].
Przypisy
edytuj- ↑ „1377 Ludwik król Węgierski i Polski, chcąc się pomścić nad Litwą tak srogiego zburzenia Polskiego królestwa swojego, zebrawszy wojska Węgierskie i wszystkiej Polszce pospolite ruszenie rozkazawszym sam z Węgier do Polski przez góry Sanockie prosto ku Sandomirzowi przyciągnął”, [w:] Maciej Stryjkowski, Mikołaj Malinowski, Ignacy Daniłowicz. Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiéj Rusi Macieja Stryjkowskiego. wyd. 1846 str. 53.
- ↑ „Pierwszy «szlak węgierski» prowadził od Przemyśla w góry Sanockie, z doliny Sanu w dolinę Brzozówki, albo doliną Wisłoka na Frysztak, na obszar tak zwanych «dołów Sanockich», a stąd doliną Jasełki w górę na grzebiet tak zwanego «Niskiego Beskidu» przez pasmo Karpat do Węgier w dolinę rzeki Ondawy”, [w:] Listy z ziemi naszej: korespondencja Wincentego Pola z lat 1826–1872. Wincenty Pol, Zbigniew Sudolski. wyd. 2004. s. 187.
- ↑ „Góry Sanockie i Samborskie”, [w:] Kwartalnik historii kultury materialnej. IHKM. PAN. 1968, t. 16, s. 30.
- ↑ „Item Saan, cuius fons Montibus Sarmaticis, ex monte, qui dicitur Byesked”, [w:] Ioannis Dlugossii Annales: seu, Cronicae incliti Regni Poloniae, t. 1–2.; Jan Długosz. Dzieła wszystkie. 1873. s. 13.
- ↑ „Der Saan, welcher im Sanoker Kreise, am Berge Saana entspringt, dem Sanok das Flüßchen Oslawa ausnimmt, von da nach den Stadchen Przemisl, Jaroslaw, u.s.w. geht, und oberhalb Radomisl in die Wiechsel fällt. Auch dieser Fluß ist Schiffbar”. [w:] Johann Andreas Demian. Darstellung der Oesterreichischen Monarchie nach den neuesten Statistischen Beziehungen. 1804. s. 12.
- ↑ Verhandlungen der Zoologisch-Botanischen Gesellschaft in Wien. 1866. s. 240.
- ↑ Publiusz Korneliusz Tacyt. De origine et situ Germanorum. rok 98. Mapa; Cornelis Tacitus. De situ moribus et populis Germaniae libellus.
- ↑ Zygmunt Kaczkowski. Murdelio. 1853. s. 80.
- ↑ Lucjan Hipolit Siemieński. Kilka rysów z literatury i społeczeństwa od roku 1848-1858. 1859. s. 180.
- ↑ Wacław Aleksander Maciejowski. Historya prawodawstw słowiańskich, 1859. t. 3, s. 356.
- ↑ Ustrzyki Dolne – Polska – Onet.pl Narty.
- ↑ Podkarpacki Regionalny Portal Turystyczny – Ustrzyki Dolne i okolice.
- ↑ Strona bieszczader.pl.
- ↑ Plik:Lesko-Ski Antonov An-2 KRS-1.jpg – Wikipedia, wolna encyklopedia [online], commons.wikimedia.org, 4 lipca 2009 [dostęp 2024-05-02] (pol.).
- ↑ J. Turocz, A. Bonfini. „Bella non ex libidine sed reipublicae commando a regibus suscipi oportere.” k. 100.
- ↑ Piotr Eberhardt, Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej, „Dzieje Najnowsze”, 50 (2), 2018, s. 87–118 [dostęp 2023-03-02].
- ↑ Terytorium i podział administracyjny, [w:] Andrzej Gawryszewski, Ludność Polski w XX wieku, Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005, s. 46–49, ISBN 83-87954-66-7, OCLC 66381296 [dostęp 2023-03-02].