Dzikan rzeczny

Kariotyp liczy 34 chromosomy^[5]. Jest to mniej niż u pewnych innych przedstawicieli rodziny, zwłaszcza z rodzaju świnia, dysponujących 36–38 chromosomami^[6].

 

Długość głowy i ciała wynosi około 100–145 cm, natomiast ogona – między 30 cm^[5] i 40^[7]–45 cm^[5]. Osobniki dorosłe osiągają od 50^[7]–55 cm do 80^[5]–90 cm wysokości w kłębie^[7]. Masa dorosłych świń waha się w granicach od 45^[5]–46 kg^[7] do 115^[5]–130 kg^[7]. Noworodek waży poniżej 1 kg^[7]. Długość czaszki odyńca wynosi 32,7–40,5 cm, lochy zaś 26,9–37,8 cm. Wymiary te czynią dzikana rzecznego najmniejszym z afrykańskich świniowatych^[5]. Największym jest dzikacz leśny^[8].

Ciało jest krótkie, bocznie spłaszczone^[5]. Dzikan rzeczny uchodzi też za najbardziej kolorowego z afrykańskich świniowatych. Jego skórę porasta rudopomarańczowe futro. Pośrodkowo grzbietem przebiega grzebień białych włosów, sięgający z przodu głowy, a z tyłu ogona. Zwierzę stroszy je w razie pobudzenia. Większość włosów jest krótkich, dłuższe porastają szczęki i boki ciała. Najbardziej spektakularnie ubarwiona jest głowa dzikana rzecznego. Pysk jest szary, policzki z wibrysami i brwi białe, podobnie białe pęki włosów wieńczą małżowiny uszne, na pysku, szczękach, uszach i czole występują ponadto czarne znaczenia. Czyni to wrażenie kontrastującej maski^[5]. Prosięta ubarwione są ciemnobrązowo, występuje u nich maska twarzowa, tułów zdobią układające się w podłużne rzędy żółte plamy^[5]. U większości świniowatych młode noszą charakterystyczne pręgi^[8].

Przód szczęki i żuchwy zajmują po 3 siekacze. Występują dalej po jednej parze niewielkie, ostre kły^[5]. Zarówno samce, jak i samice posiadają dwie pary kłów: średnia długość górnych wynosi 76 mm, a dolnych – 180 mm^[7]. Przedtrzonowców jest w szczęce 4, w połówce żuchwy 3. Trzonowce są po 3^[5].

 

Dzikan rzeczny opisany został przez Linneusza w 1758 pod nazwą Sus porcus^[5][9], a więc w rodzaju Sus, czyli świnia^[3]. Jako miejsce typowe podał Linneusz habitat in Africa, dookreślone jako Afryka Zachodnia. Klasyfikacja ta została później zmieniona. Obecnie gatunek umieszczany jest w rodzaju Potamochoerus^[5], czyli dzikan^[3], kreowanym piórem Graya w 1854. Prócz dzikana rzecznego obejmuje on jeszcze drugi gatunek, dzikana zaroślowego^[8].

Dzikan rzeczny należy do rodziny świniowatych, obejmującej 18 współczesnych gatunków. W obrębie tej rodziny podrodzina Suinae pojawiła się w epoce miocenu. Podzieliła się ona później na kilka plemion, w tym Suini i Potamochoerini, a także wymarłe Hippomyini czy Phacochoerini. Status Babirusini jest niejednoznaczny, niekiedy wyłącza się je w ogóle ze świniowatych. Plemię Potamochoerini obejmuje wymarłe rodzaje Kolpochorus i Propotamochoerus oraz współczesne dzikan (Potamochoerus) oraz dzikacz, czyli Hylochoerus, z jednym gatunkiem dzikacz leśny. Dzikan obejmuje natomiast wspomniane wyżej dwa gatunki: dzikan zaroślowy i dzikan rzeczny^[8].

Podgatunków nie wyróżnia się. Nie istnieje bowiem zmienność wystarczająca do ich wyodrębnienia^[5].

 

Świniowate rozmnażają się szybko^[8]. Dzikan rzeczny osiąga dojrzałość płciową w wieku od półtora do dwóch lat. Gotowe do rozrodu samce konkurują ze sobą o samice. Prezentują swe walory, przyjmując szereg charakterystycznych postaw^[5]. Samce walczą między sobą, zderzając się łbami, dźgając się nawzajem kłami i smagając ogonami^[7]. Ciąża trwa około 120–127 dni i kończy się od lutego do marca (Nigeria) czy też w grudniu–styczniu (Gabon) przyjściem na świat od jednego do sześciu młodych. Najczęściej jednak miot liczy sobie cztery osobniki. W niewoli samica może rodzić nawet dwa razy w roku^[5]. Młode ważą od 650 do 900 g. Zarówno matka, jak i ojciec opiekują się potomstwem^[7]. Przez pierwsze 10–15 dni swego życia pozostają pod opieką matki w kryjówce, w której się urodziły, gnieździe w ziemi wypełnionym liśćmi i trawą. Maciora karmi je mlekiem przez 2–4 miesiące^[5].

Długość życia 10–15 lat^[5].

Aktywność dzikana rzecznego przypada na wieczór. Wtedy żeruje. Dzień woli spędzać śpiąc, skryty w norze wśród gęstej roślinności^[5].

Zwierzęta te spotyka się w grupach. Wataha liczy od 6 do 20 zwierząt, licząc zwykle tylko jednego odyńca pośród kilku samic, podrostków i młodych. Napotkane, ratują się ucieczką, jednak w dalszym ciągu niepokojone, osaczone bądź ranne odyńce nie wahają się zaatakować^[5], podobnie jak to samce innych świniowatych również mają w zwyczaju^[8]. W obliczu zagrożenia prosięta przywierają do ziemi i zamierają, podczas gdy dorośli członkowie grupy ponoszą ciężar ich ochrony. Natomiast dorastające samce są przeganiane z zajmowanego przez rodzinę terenu przez ich ojca. Zwierzęta te wydają szeroki wachlarz dźwięków, w tym miękkie chrumknięcia, ponadto odyńce ocierają się o drzewa i znaczą je kłami^[5].

Dzikan wiedzie częściowo wędrowny tryb życia. Nawet zajmując dane miejsce, przemieszcza się po dużym obszarze, a miejsce żerowania i spania dzielą niekiedy ponad 4 km. Dziennie pokonuje od 3 do 6 km^[5]. Jak inne świniowate^[8], dobrze pływa i nie waha się przepływać dużych rzek. Lubi też taplać się w błocie^[5], co także nie odróżnia go od innych świniowatych^[8].

Dzikan rzeczny zamieszkuje pas lasów tropikalnych w Afryce przebiegający od Senegalu i Gwinei Bissau do północnego zachodu Ugandy i wschodniej DRK, osiągając północ Angoli (Kabindę). Niepewne jest występowanie dzikana rzecznego na południu dawnego Sudanu i na południowym zachodzie Etiopii, nie ma obecnych doniesień z Czadu i Gambii. Niemniej autorzy spekulują, że jego zasięg może być w rzeczywistości większy i że dzikan rzeczny może też zasiedlać kraje sąsiadujące z wyżej wymienionymi^[5]. IUCN wymienia następujące kraje występowania zwierzęcia: Benin, Kamerun, Kongo, Demokratyczna Republika Konga, Gabon, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Gwinea Równikowa, Liberia, Mali, Nigeria, Republika Środkowoafrykańska, Senegal, Sierra Leone, Sudan Południowy, Togo, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej^[2].

 

Dzikany rzeczne zamieszkują lasy tropikalne, zwłaszcza las galeriowy i obrzeża bagien okolone pierwotnym lasem o bujnej roślinności. Zapuszczają się także w okoliczne suche lasy, na sawanny drzewiaste, a nawet tereny użytkowane rolniczo, ku niezadowoleniu rolników^[5]. Jak inne świniowate^[8], dzikan rzeczny z łatwością przystosowuje się do nowych warunków. Dobrze radzi sobie w siedliskach antropogenicznych, korzysta z odrastającego po deforestacji lasu. Zagęszczenie osiąga różne, zwykle od 1 do 6 zwierząt na km², niemniej w Parku Narodowym Lopé naliczono ich aż 18 na km². Jego rozprzestrzenianie natomiast ogranicza obecność dzikacza leśnego^[5].

Jak inne świniowate^[8], dzikany rzeczne są wszystkożercami. Większą część ich diety stanowi pokarm roślinny. Preferując korzenie i bulwy, nie pogardzają trawą, cebulami czy owocami^[5], w tym orzechami, grzybami^[7], a także roślinami wodnymi. Potrafią podążać za ptakami owocożernymi czy naczelnymi, by żywić się znalezionymi przez nie na drzewach owocami. Nie przeszkadzają im twarde skorupy, które z głośnym dźwiękiem rozłupują, dostając się do środka owoców na przykład Caula edulis czy Irwingia gabonensis. Narażają się przez to na drapieżnictwo, a także ujawnienie się innych konsumentów owoców. Szczególnie perlice mają w zwyczaju wędrować za dzikanami rzecznymi. W poszukiwaniu korzeni świniowate te drążą w ziemi, potrafiąc dokonywać istotnych szkód w plonach^[5]. Ich przysmakiem są nasiona drzewa gatunku Balanites wilsoniana, których poszukują w odchodach słoni^[7]. Przyjmują także pokarm zwierzęcy, w tym padlinę, ale też rozmaite niewielkie zwierzęta^[5], żywiąc się jajami ptaków, ślimakami, małymi gadami^[7]. W poszukiwaniu sezonowo dostępnego pokarmu dzikany rzeczne migrują^[5].

Z drugiej strony dzikan rzeczny pada ofiarą drapieżników. Poluje na niego lampart (w Parku Narodowym Lopé dzikany rzeczne stanowią piątą część masy jego ofiar) i człowiek rozumny, rzadziej lew afrykański i krokuta cętkowana, a z gadów pytony^[5].

Zbadano florę jelitową tego świniowatego. Znaleziono Bifidobacterium takie jak Bifidobacterium boum, Bifidobacterium thermoacidophilum, Bifidobacterium porcinum (więcej bakterii tego rodzaju u młodszych zwierząt), Bacteroidetes, Oscillospirales, Spirochaetales^[10].

Dzikan rzeczny pada ofiarą przenoszonego przez kleszcze wirusa powodującego afrykański pomór świń^[11]. Krążenie wirusa między kleszczem Ornithodoros moubata a guźcem i dzikanem rzecznym utrudnia eradykację patogenu^[12].

 

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN dzikan rzeczny klasyfikowany jest jako gatunek najmniejszej troski, co uzasadnia się m.in. szerokim zasięgiem występowania i istotną liczebnością^[2][5]. Gatunek uwzględniono po raz pierwszy w 1998, oceniając go jako gatunek najmniejszego ryzyka, w 2008 dokonano kolejnej oceny z analogiczną klasyfikacją, co powtórzono w ostatniej ocenie z 2016^[2].

Głównym drapieżnikiem dzikanów rzecznych jest lampart, jednak dzięki redukcji populacji tych kotów populacja Potamochoerus porcus znacznie się rozrosła w ostatnich latach. Niemniej obecnie liczebność spada^[2].

W chwili obecnej największym zagrożeniem dla tego gatunku są polowania organizowane ze względu na jego negatywny wpływ na agrokulturę^[2]. Duże stada dzikanów rzecznych mogą powodować znaczne straty na polach uprawnych. Ponadto zwierzęta te są nosicielami chorób zakaźnych, takich jak afrykański pomór świń, co w połączeniu z ich częstą obecnością w okolicach ludzkich osad, może skutkować poważnymi stratami wśród zwierząt hodowlanych^[7]. Poluje się też na niego dla mięsa, zarówno na użytek własny, jak i na sprzedaż. W Gabonie stanowi około 40% sprzedawanej dziczyzny, w basenie Konga obok dujkerów należy do najbardziej eksploatowanych gatunków. Zwiększenie zapotrzebowania na mięso i dostępności broni palnej może doprowadzić do wytrzebienia dzikanów w basenie Konga^[5].

Dzikan rzeczny jest potencjalnym źródłem żywności. Sugeruje się, że możliwe byłoby jego udomowienie^[7]. W eksperymentalnej hodowli obserwowano istotny stres i niską przeżywalność młodych w niewoli, od 11 do 57%, z drugiej strony dzikan rzeczny łatwo przystosowuje się do nowych warunków i obecności ludzkiej^[5].