Bycznik

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1758 roku przez Karola Linneusza w dziesiątym wydaniu Systema Naturae pod nazwą Scarabaeus typhoeus^[3]. W 1815 roku William Elford Leach utworzył nowy rodzaj Typhaeus wyznaczając jego gatunkiem typowym Typhaeus vulgaris, który później zsynonimizowano z Scarabaeus typhoeus^[4]. W 1911 roku Antoine Boucomont podał zmienioną nazwę rodzajową Typhoeus^[5], stąd w literaturze XX-wiecznej gatunek ten pojawia się nierzadko pod błędną kombinacją Typhoeus typhoeus^[6].

Zarówno nazwa rodzajowa, jak i epitet gatunkowy nawiązują do Tyfeusa, postaci z mitologii greckiej, który po próbie zdobycia Olimpu został rażony piorunem i strącony na dno wulkanu Etny, skąd może wywoływać trzęsienia ziemi. Z kolei jedna z synonimicznych nazw rodzajowych, Minotaurus, nawiązuje do Minotaura, postaci z mitologii greckiej o głowie byka^[7].

 

Chrząszcz o ciele długości od 10^[8] do 24 mm^[6][1][2]. Samica pokrojem przypomina inne gnojarzowate, samiec zaś wyróżnia się trzema rogami na przedpleczu, z których dwa boczne przywodzą na myśl te występujące u byka bydła domowego – cesze tej zawdzięcza gatunek nazwy zwyczajowe w licznych językach, w tym polską bycznik oraz angielską minotaur beetle^[8]. Ubarwienie ma zwykle w całości błyszcząco czarne^[6][8][9], rzadziej trafiają się osobniki czarne z czerwonobrunatnymi pokrywami^[9].

Głowa ma trójkątnie załamany szew czołowy oraz podłużne żeberko biegnące przy nadustku. Przednia część nadustka uniesiona jest ku górze, a aparat gębowy skierowany jest ku przodowi. Duże oczy od strony zewnętrznej całkowicie odgranicza występ policzka (canthus). Czułki buduje 11 członów, z których trzy ostatnie są równych rozmiarów i formują kulistą, matową buławkę^[6].

Przedplecze ma duże, rozproszone punkty po bokach, w pozostałej części jest niepunktowane^[6]. Jego budowa wykazuje znaczny dymorfizm płciowy. Samce mają na przedpleczu trzy wyrostki (rogi)^[6][8][9]. Dwa boczne są długie, skierowane ku przodowi, często zaopatrzone w tępy ząbek na górnej krawędzi i leżą przed szeroko zaokrąglonymi kątami przednimi. Środkowy wyrostek jest mniejszy i skierowany bardziej ku górze. Zdarzają się również samce o rogach słabiej wykształconych. Samice mają przedplecze o kątach przednich ostrych, pozbawione rogów, zamiast tego wyposażone w poprzeczne żeberko na przedzie i dwa małe guzki po jego bokach^[6][9][10]. Pokrywy mają punktowane rzędy i stosunkowo silnie wypukłe, pozbawione punktowania międzyrzędy. Odnóża tylnej pary mają na zewnętrznych powierzchniach goleni po cztery poprzeczne listwy^[6].

 

Owad ten zamieszkuje ciepłe stanowiska o lekkiej, chętnie piaszczystej glebie, głównie na terenach nizinnych. Bytuje najczęściej w widnych borach sosnowych, wrzosowiskach, pastwiskach, polanach i pobliskich łąkach^{[11][1][12][9]}. Fenologicznie należy do gatunków jesienno-wiosennych (z dwoma szczytami pojawu – jesienią i wiosną)^[13]. Postacie dorosłe pojawiają się najwcześniej we wrześniu i spotyka się je najdalej do czerwca^[9]; aktywne bywają również zimą^[8]. Stadium zimującym są zarówno larwy, jak i osobniki dorosłe^[8][13]

Zarówno larwy jak i postacie dorosłe byczników są koprofagami, żerującymi na odchodach zwierząt roślinożernych. Preferuje odchody królika europejskiego i zajęcy, ale żeruje też na ekskrementach sarny europejskiej, jelenia szlachetnego, owcy domowej, a rzadko bydła i koni^[11][8][1].

Cykl życiowy zamyka się w dwóch latach^[8][14]. Gody odbywają się jesienią i wiosną, a przy niezamarzniętej wierzchniej warstwie gleby trwać mogą zimą^[7][4][8]. Oboje rodzice wykazują troskę o potomstwo. Najpierw kopią gniazdo o głębokości od 1 do 1,5 metra^[11][8][1] – najgłębsze spośród środkowoeuropejskich gnojarzowatych. Składa się ono z pionowego korytarza głównego oraz odchodzących od niego tuneli bocznych zakończonych komorami lęgowymi^[6]. Wejście do gniazda jest okrągłe i ma średnicę 10^[15]–14 mm^[14]. Jaja składane są na dnie komór, po czym przykrywane są warstwą gleby o grubości 1–2 cm^[6]. Rodzice razem dostarczają do gniazda kulki odchodów, przy czym samiec toczy je po powierzchni, a samica spycha do komór lęgowych^[8]. Wylęgnięte larwy samodzielnie przekopują się do zapasów pożywienia^[1]. Przepoczwarczenie następuje w gnieździe^[6].

Aktywne zimą byczniki padają ofiarą uszatki zwyczajnej. Sowy te prawdopodobnie zbierają żuki krocząc po ziemi, wykorzystując zmysł wzroku, inaczej niż w przypadku większości swoich ofiar^[14].

Gatunek zachodniopalearktyczny. Jest jedynym przedstawicielem rodzaju występującym w Europie^[2]. Na kontynencie tym znany jest z Portugalii, Hiszpanii, Andory, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Francji (w tym z Korsyki), Belgii, Luksemburga, Holandii, Niemiec, Szwajcarii, Liechtensteinu, Austrii, Włoch (w tym z Sardynii i Sycylii), San Marino, Danii^[16], południowej^[11] Szwecji, Polski, obwodu królewieckiego, Czech, Rumunii, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny^[16]. Poza Europą podawany jest z północnego Maroka^[11][6].

W Polsce gatunek ten ma wschodnią granicę zasięgu^[11], a obszar jego występowania nawiązuje do zasięgu klimatu atlantyckiego^[12]. Na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” oraz na „Czerwonej liście chrząszczy województwa śląskiego” umieszczony jest ze statusem gatunku bliskiego zagrożenia (NT)^[17][18]. Do niedawna znany był w Polsce z nielicznych, izolowanych stanowisk i uznawany był za gatunek rzadki i wymierający^[11][2]. W 2001 roku objęty został ścisłą ochroną gatunkową^[19], jednak w 2004 roku ochrona została z niego zdjęta^[20]. Od przełomu XX i XXI wieku podawane są liczne nowe stanowiska tego chrząszcza w Polsce, często zasiedlone przez liczebne populacje, co ma prawdopodobnie związek z ocieplaniem się klimatu^[2].

W Niemczech gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[21]. Na „Czerwonej liście gatunków zagrożonych Republiki Czeskiej” umieszczony został ze statusem krytycznie zagrożonego wymarciem (CR)^[22]. Na Słowacji jest już gatunkiem wymarłym^[23].