Balista

Niektóre z zamieszczonych tu informacji od 2021-03 wymagają weryfikacji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Balista (od gr. βαλλειν – „rzucać”^[1]) – starożytna neurobalistyczna machina miotająca, najczęściej używana przy oblężeniu miast i umocnień, wystrzeliwująca pociski (belki lub kamienie) po torze płaskim.

Wynalazek machiny wyrzucającej strzały lub kamienie stromotorowo przez sztywne ramiona, których końce zamocowane były na sprężystych powrozach z końskiego włosia, przypisuje się mieszkańcom Syrii, około 500 roku p.n.e. Podobną broń miotającą pociski płaskotorowo w tym samym czasie wynaleźli też Fenicjanie, ale dopiero po przejęciu tej technologii przez starożytnych Greków można mówić o jej rozwinięciu. Początkowo machiny te nazwali Grecy katapultami (katapeltai), rozdzielając je później na:

• palintonon – machina miotająca kule stromotorowo, po przejęciu przez Rzymian nazwana balistą; w IV wieku p.n.e. zanika i jej miejsce zajmuje grecki monankon, nazwany przez Rzymian onagerem;
• euthytonon – machina miotająca strzały i włócznie po torze płaskim, nazwana przez Rzymian catapulta lub scorpio (skorpion), od IV w p.n.e. znana jako balista.

Pierwsze wzmianki o tej broni pochodzą z IV w. p.n.e. z Syrakuz – najprawdopodobniej użyta w bitwie pod Himerą, opisywana była jako broń stawiana na "stojaku" o dwóch długich, drewnianych ramionach i rozpiętych między nimi linach ze ścięgien zwierzęcych (po jednej na ramię), które można było naciągać z pomocą systemu korbowego, a z pomocą spustu gwałtownie rozluźniać, powodując wystrzelenie pocisku znajdującego się w suwnym korytku. Prawidłowe funkcjonowanie i celność zależały od dokładnego zestrojenia ze sobą obu wiązek strun, zwanych z greckiego tonos – sprawdzanie naprężenia odbywało się przez szarpanie każdej wiązki i porównywanie wydawanych dźwięków. Strojenia wyrzutni dokonywano dość często, gdyż na rozstrojenie miało wpływ wiele czynników, np. zmiana warunków atmosferycznych.

Balista stanowiła rodzaj ciężkiej kuszy wyrzucającej pociski (bełty, kule, kamienie, kłody drewna), o średniej wadze 30–100 kg, torem płaskim na odległość 200–400 m (strzały nawet do ponad 1000 m). Pomimo seryjnej produkcji, były to machiny dość drogie – np. euthytonon miotający strzały 2-łokciowe kosztował 480 drachm.

Precyzyjne obliczenia matematyczne pozwalały zbudować wyrzutnię każdego rozmiaru, a żadna inna broń nie dorównywała jej celnością ani mocą rażenia. Toteż balisty stale unowocześniano, jedną z ich wersji były polibole (zwane powtarzającymi balistami), zaprojektowane najprawdopodobniej przez Leonarda da Vinci – zawierały one poszerzony system "korytek" z doskonalszym mechanizmem łańcuchowym, pozwalając na oddanie całej serii strzałów, co okazywało swą skuteczność szczególnie podczas walk w polu.

Stosowano też inne rodzaje balist, w których zamiast ścięgien stosowano wiązki taśm spiżowych (chalkotonon), specjalnie kute z brązu sprężyny albo sprężone powietrze (aerotonon). Powstały także urządzenia miotające wiązki strzał i z automatycznym podajnikiem strzał (polibolon).

Po przejęciu tej broni przez Rzymian przyjęto ze względu na budowę nowe nazewnictwo z podziałem na manubalisty (broń ręczna z podpórkami), balisty, carrobalisty (na specjalnym wózku z kołami i z dwuosobową obsługą) oraz arcubalisty – choć ciężkie balisty miotające kule nazywano wciąż katapultami.

Idea działania balisty została przeniesiona w średniowieczu na lekką broń przenośną, taką jak łuk europejski (kusza) czy mobilniejsza arkbalista. Jednak wraz z upadkiem cesarstwa rzymskiego znaczna wiedza o tych wyrzutniach poszła w zapomnienie, a konstrukcje średniowieczne były często o wiele prymitywniejsze od antycznych pierwowzorów. Mimo to balisty stosowano jeszcze po wynalezieniu armat.