Zając szarak

Ten artykuł dotyczy zająca szaraka. Zobacz też: inne znaczenia słowa „Zając”.

Zając szarak

Lepus europaeus[1]
Pallas, 1778[2]
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	zajęczaki
Rodzina	zającowate
Rodzaj	zając
Gatunek	zając szarak
Synonimy Lepus timidus alba Bechstein, 1801[3] Lepus timidus flavus Bechstein, 1801[3] Lepus timidus niger Bechstein, 1801[4] Lepus medius Nilsson, 1820[5] Lepus hybridus Desmarest, 1822[6] Lepus caspicus Hemprich & Ehrenberg, 1832[7] Lepus syriacus Hemprich & Ehrenberg, 1832[8] Lepus aquilonius Blasius, 1842[9] Lepus timidus hyemalis Eversmann, 1850[10] Lepus campicola Gervais, 1859[11] Lepus meridionalis Gervais, 1859[11] Eulagos Judaeae J.E. Gray, 1867[12] Lepus timidus cinereus Fitzinger, 1867[13] Lepus timidus coronatus Fitzinger, 1867[13] Lepus timidus maculatus Fitzinger, 1867[13] Lepus timidus nigricans Fitzinger, 1867[13] Lepus timidus rufus Fitzinger, 1867[13] Lepus campestris Bogdanov, 1871[14] Lepus timidus argenteogrisea König-Warthausen, 1875[15] Lepus timidus tumak Tikhomirov & Korchagin, 1889 Lepus transsylvanicus Matschie, 1901[16] Lepus creticus Barrett-Hamilton, 1903[17] Lepus cyprius Barrett-Hamilton, 1903[18] Lepus parnassius G.S. Miller, 1903[19] Lepus europaeus pyrenaicus Hilzheimer, 1906[20] Lepus europaeus meridiei Hilzheimer, 1906[20] Lepus dayanus connori H.C. Robinson, 1918[21] epus europaeus tesquorum Ognev & Worobiev, 1923[22] Lepus europaeus ghigii De Beaux, 1927[23] Lepus europaeus caucasicus Ognev, 1929[24] Lepus europaeus caucasicus ponticus Ognev, 1929[24] Lepus europaeus caspicus kalmykorum Ognev, 1929[25] Lepus europaeus iranensis Goodwin, 1939[26] Lepus europaeus niethammeri Wettstein, 1943[27] Lepus europaeus borealis Kuznetsov, 1944[28] Lepus europaeus biarmicus Heptner, 1948[29] Lepus cyanotis Blanchard, 1957[30] Lepus capensis astaricus Baloutch, 1978[31]
Podgatunki L. e. europaeus Pallas, 1778 L. e. caspicus Hemprich & Ehrenberg, 1832 L. e. connori H.C. Robinson, 1918 L. e. creticus Barrett-Hamilton, 1903 L. e. cyprius Barrett-Hamilton, 1903 L. e. cyrensis Satunin, 1905[32] L. e. hybridus Desmarest, 1822 L. e. judeae (J.E. Gray, 1867) L. e. karpathorum Hilzheimer, 1906[20] L. e. medius Nilsson, 1820 L. e. occidentalis de Winton, 1898[33] L. e. parnassius G.S. Miller, 1903 L. e. ponticus Ognev, 1929 L. e. rhodius Festa, 1914[34] L. e. syriacus Hemprich & Ehrenberg, 1832 L. e. transsylvanicus Matschie, 1901
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[35]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
zasięg pierwotny      populacje introdukowane
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Zobacz kolekcję cytatów o zającu w Wikicytatach

Zając szarak^[36][37] (Lepus europaeus) – gatunek ssaka z rodziny zającowatych (Leporidae).

Rozpowszechniony w całej Europie, oprócz Półwyspu Iberyjskiego i północnej Skandynawii, w Azji od rzeki Irtysz po Iran i Irak. W Polsce występuje pospolicie na terenie całego kraju. Ich liczebność wynosi niewiele ponad 0,5 mln osobników i systematycznie maleje. Na początku lat 90. XX wieku było ich ponad 1,1 mln, a w latach 70. prawie 3,2 mln. Powodem spadku populacji jest przypuszczalnie wprowadzenie u lisów okresowych szczepień ochronnych przeciwko wściekliźnie, jako że głównym wrogiem zajęcy szaraków (szczególnie młodych) w środowisku naturalnym jest w Polsce lis. Szczepienia ochronne, które w zamyśle miały zahamować rozprzestrzenianie się wścieklizny wśród lisów, a tym samym zmniejszyć zagrożenie dla ludzi, przyniosły też uboczny skutek: zwiększenie ich populacji, a tym samym zmniejszenie populacji zająca szaraka. Duży, niekorzystny wpływ wywiera też mechanizacja rolnictwa (koszenie łąk), ruch drogowy (brak przejść przecinających drogi dla migrujących dzikich zwierząt) oraz liczne, zdziczałe psy i koty. Dodatkowo zwiększanie areałów monokultur w rolnictwie wraz z zanikiem tradycyjnego rolnictwa ekstensywnego oraz likwidacja remiz śródpolnych oraz miedz (zbyt jednolita baza żerowa niedostarczająca minerałów i witamin w odpowiednich proporcjach oraz brak miejsc schronienia) powoduje osłabienie kondycji, a zatem odporności na pasożyty i choroby (na przykład myksomatozę).

Zasięg występowania w zależności od podgatunku^[38]:

• L. europaeus europaeus – zachodnia Europa.
• L. europaeus caspicus – Niskie Zawołże, Kałmucja (Rosja) i zachodni Kazachstan.
• L. europaeus connori – północno-zachodni Iran.
• L. europaeus creticus – Kreta (Grecja).
• L. europaeus cyprius – Cypr.
• L. europaeus cyrensis – Azerbejdżan, Kaukaz Południowy.
• L. europaeus hybridus – kraje bałtyckie, Białoruś, Ukraina, Finlandia, zachodnia i centralna Rosja.
• L. europaeus judeae – Palestyna.
• L. europaeus karpathorum – Karpaty.
• L. europaeus medius – Dania.
• L. europaeus occidentalis – Wielka Brytania.
• L. europaeus parnassius – środkowa Grecja.
• L. europaeus ponticus – wybrzeże Morza Czarnego (Rosja).
• L. europaeus rhodius – Rodos (Grecja).
• L. europaeus syriacus – Syria.
• L. europaeus transsylvanicus – wschodnia i południowo-wschodnia Europa.

Zając szarak pochodzi z użytków zielonych na Bliskim Wschodzie i stamtąd rozprzestrzenił się na obszary rolnicze Europy. Dzisiejsze rozmieszczenie obejmuje europejskie obszary nizinne od południowej Finlandii do północnego i północno-wschodniego Półwyspu Iberyjskiego oraz kilku wysp Morza Śródziemnego (Kreta, Rodos, Cypr) i rozciąga się na wschód do zachodniej Syberii i zachodniej części mongolskich nizin oraz na południe do północnego Izraela, północnej Syrii, północnego Iraku, dolin Tygrysu i Eufratu oraz w północno-zachodnim Iranie^[38]. W starożytności został wprowadzony do Wielkiej Brytanii^[38]. W czasach nowożytnych szeroko introdukowany jako gatunek łowny w południowej Szwecji, północnej Irlandii, na Korsyce, w południowo-wschodniej Kanadzie do północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, w Ameryce Południowej (Argentyna, Brazylia, Chile, Urugwaj i Paragwaj), w Australii, Nowej Zelandii, oraz na kilka wysp, w tym Barbados, Reunion i Falklandy^[38].

Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1778 roku niemiecki przyrodnik Peter Simon Pallas nadając mu nazwę Lepus europaeus^[2]. Holotyp pochodził z Polski^[39] (Pallas nie wskazał miejsca typowego)^[2].

Dawniej w obrębie L. capensis w oparciu o klin morfologiczny (głównie wielkość) od północno-wschodniej Afryki na wschód przez północny Półwysep Arabski, Bliski Wschód i na północ przez Izrael do Turcji^[38]. Analiza wykazała brak ciągłości między mniejszym „capensis” a większym „europaeus” od wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego przez Iran, co jest przesłanką do tego, że L. europaeus jest oddzielony od L. capensis i L. tolai^[38]. Konieczne jest wyjaśnienie taksonomiczne przy użyciu współczesnych metod^[38]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World wyróżnili szesnaście podgatunków^[38].

• Lepus: łac. lepus leporis „królik, zając”^[40].
• europaeus: łac. Europaeus „europejski, Europejczyk”, od Europa lub Europe „Europa”^[41].
• caspicus: łac. Caspius „kaspijski, z Morza Kaspijskiego”^[41].
• connori: ppłk. E.P. Connor, kolekcjoner^[21].
• creticus: łac. Creta „Kreta”, od gr. Kρητη Krētē „Kreta”^[41].
• cyprius: łac. Cyprius „cypryjski, Cypryjczyk, z Cypru”^[41].
• cyrensis: rzeka Kura, Azja^[32].
• hybridus: łac. hybrida lub hibrida „mieszaniec”, być może od gr. ὑβριζω hubrizō „być rozwiązłym”^[41].
• judeae: łac. Iudaeus „z Judei”, od Iudaea „Judea, Palestyna”^[41].
• karpathorum: Karpaty, środkowa i wschodnia Europa^[41].
• medius: łac. medius „pośredni, środkowy”^[41].
• occidentalis: łac. occidentalis „zachodni”, od occidens, occidentis „zachód”, od occidere „zachodzić”^[41].
• parnassius: Parnas, Grecja^[19].
• ponticus: łac. Ponticus „z Morza Czarnego”, od Pontus Euxinus „Morze Pontyjskie” lub „Morze Czarne”^[41].
• rhodius: łac. Rhodius „Rodyjczyk, rodyjski, z Rodos”, od Rodos „Rodos”^[41].
• syriacus: łac. Syriacus „Syryjczyk, syryjski”^[41].
• transsylvanicus: Transylwania (formalnie Siedmiogród), region i dawne księstwo Rumunii^[41].

Długość ciała (bez ogona) 550–680 mm, długość ogona 75–140 mm, długość ucha 100–140 mm, długość tylnej stopy 124–185 mm; masa ciała 3,5–5 kg^[42].

Zając szarak jest największym przedstawicielem rodzaju Lepus w Europie. Ogon zająca szaraka jest relatywnie długi i od góry ma kolor czarny, na spodzie biały. Uszy o czarnych końcówkach są dłuższe od głowy. Łapy są wąskie i twarde, przystosowane do biegania po twardym terenie. Tylne nogi są znacznie dłuższe od przednich. Oczy są duże o tęczówkach w kolorze od żółtego do pomarańczowego. Futro u góry ma szarobrązowy kolor – upodabniający go do podłoża – ubarwienie ochronne. Sierść na grzbiecie jest dłuższa i bardziej zakręcona od reszty. Boki ciała są jaśniejsze w kolorze ochrobrązowego. Brzuszna część ciała i wewnętrzna strona nóg są białe. W zimie futro staje się jaśniejsze i gęstsze niż w lecie. W przeciwieństwie do niektórych przedstawicieli rodzaju futro zająca europejskiego nie staje się całkowicie białe zimą, jednak w tym okresie na bokach głowy i podstaw uszu pojawiają się białe obszary, a okolice bioder i zadu przybierają nieco koloru szarego^[43][44].

Szata zimowa różni się też ubarwieniem w zależności od szerokości geograficznej. Na północy ciemne są tylko uszy, głowa i przednia część grzbietu, zaś reszta staje się szarawa lub nawet biała. Okazy z południowych szerokości geograficznych wykazują bardzo małą zmianę ubarwienia, ale mogą wydawać się bardziej czerwonawe^[43].

Zając szarak jest typowo stepowym gatunkiem. Występuje przeważnie na otwartych obszarach upraw rolniczych, suchych łąkach i w młodnikach śródpolnych. W dużych lasach pojawia się rzadko. Nie lubi obszarów bagiennych i podmokłych. Zimą zające szaraki, zmuszone głodem, często żerują w nieogrodzonych sadach.

Zające szaraki są wyłącznie roślinożerne. Piją wodę ze zbiorników sporadycznie, najczęściej wystarcza im rosa z roślin, którymi się żywią. Wiosną i latem spożywają niewielkie nadziemne części roślin, jesienią mogą zjadać korzonki lub inny wydobywany spod ziemi pokarm roślinny. W zimie obgryzają gałązki drzew i krzewów, wczesną wiosną zjadają młode pędy. Zające szaraki nie kopią nor. Śpią w wyciśniętych podczas leżenia nieckach, które nazywa się kotlinkami. Odżywiają się zarówno w dzień, jak i w nocy. Wzrok mają raczej słaby. Ruch rozpoznają doskonale, nawet ze sporej odległości, ale nieruchome przedmioty rozróżniają słabo. W normalnych warunkach nigdy nie wydają głosu. Ich charakterystyczny głos, tak zwane kniazienie, można usłyszeć tylko wtedy, gdy są ścigane na przykład przez psa, lub są ranne i zagrożone. Nie boją się wody – w razie potrzeby potrafią pływać.

Długość życia to nawet 13 lat, ale przeważnie zając szarak dożywa jedynie do 5 lat z powodu drapieżników (lisy, psy, koty, myszołowy, jastrzębie, błotniaki i kruki). Dojrzewa płciowo po około 8 miesiącach. Ciąża u zająca szaraka trwa 1,5 miesiąca. Samica w ciągu roku rodzi przeważnie 3 mioty, a w każdym po 2–5 zajączków. Na terenach rolniczych w pobliżu obiektów przemysłowych, gdzie biocenozy narażone są na zanieczyszczenie metalami ciężkimi, taki jak kadm i ołów, rozrodczość zmniejsza się i wynosi 1–2 zajączków^[45]. Zajączki rodzą się całkowicie rozwinięte i pokryte gęstą sierścią. Karmiąca je matka odchodząc, by się pożywić, zostawia je w gęstej trawie. Ubarwienie ochronne pomaga zajączkom skryć się przed drapieżnikami.

W Polsce jest gatunkiem łownym z okresem ochronnym. Na zające szaraki polować można od 1 listopada do 31 grudnia, a w drodze odłowu do 15 stycznia (rozporządzenie Ministra Środowiska z 16 marca 2005 dotyczące okresów polowań na zwierzęta łowne).

• J.M. Bechstein: Gemeinnützige Naturgeschichte Deutschlands nach allen drey Reichen: ein Handbuch zur deutlichern und vollständigern Selbstbelehrung besonders für Forstmänner, Jugendlehrer und Oekonomen. T. 1. Cz. 2. Leipizg: Bey Siegfried Lebrecht Crusius, 1801, s. 1–1355. (niem.).
• Joseph A. Chapman, John E. C. Flux: Rabbits, Hares and Pikas: Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN, 1990. ISBN 978-2-8317-0019-9. (ang.).
• F.W. Hemprich & Ch.G. Ehrenberg: Symbolae physicae, seu, Icones et descriptiones corporum naturalium novorum aut minus cognitorum. T. 1: Zoologica. Cz. 2: Mammalium. Berolini: Ex Officina Academica, venditur a Mittlero, 1832. (łac.).
• G.E.H. Barrett-Hamilton. The hares of Crete and of Cyprus. „The Annals and Magazine of Natural History”. Seventh series. 11, s. 126–127, 1903. (ang.). 
• Paulo C. Alves, Andrew T. Smith, Klaus Hackländer, Charlotte H. Johnston: Lagomorphs: Pikas, Rabbits, and Hares of the World. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2018. ISBN 978-3-540-72446-9. (ang.).
• S.I. Ognev. Zur Systematik der russichen Hasen. „Zoologischer Anzeiger”. 84, s. 69–83, 1929. (niem.). 
• E. Fido-Drużyńska: Ssaki Polski. Atlas. Warszawa: WSiP, 1995. ISBN 83-02-04976-X. Brak numerów stron w książce

• Zając szarak i młoda roślinność w serwisie YouTube