Ulica Marszałkowska w Warszawie
Śródmieście Północne, Śródmieście Południowe | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ulica Marszałkowska przy ul. Hożej, widok w kierunku północnym | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Państwo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Miejscowość | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Długość |
3580 m | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Przebieg | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Warszawy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
52°13′44,9″N 21°00′43,7″E/52,229139 21,012139 |
Ulica Marszałkowska – jedna z głównych ulic Warszawy, ważna arteria komunikacyjna w kierunku północ-południe.
Przebieg
[edytuj | edytuj kod]Ulica biegnie od pl. Unii Lubelskiej do pl. Bankowego. Kontynuację ulicy na południe stanowi ul. Puławska. Przy wjeździe na pl. Bankowy ulica spotyka się z ul. Senatorską i Elektoralną. Kontynuację ciągu Marszałkowskiej w kierunku północnym stanowi ul. Andersa.
Pod ulicą, na odcinku od pl. Konstytucji w kierunku placu Bankowego, biegnie I linia warszawskiego metra ze stacjami:
Na całej długości ulicą biegnie również linia tramwajowa.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Przed II wojną światową
[edytuj | edytuj kod]Nazwa ulicy pochodzi od nazwy urzędu marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego[1], którego pałac stał przy historycznym początku ulicy, w pobliżu skrzyżowania z ul. Królewską. W końcu XVIII wieku ulica była wybrukowana na całej przynależnej do Bielina długości, tj. 810 łokci (ok. 480 metrów)[2].
W połowie XIX wieku z powodu budowy w latach 1844–1845 Dworca Wiedeńskiego przy skrzyżowaniu z Al. Jerozolimskimi ulica i jej przecznice stały się terenem ożywionego ruchu budowlanego. Rozwój miasta w kierunku południowo-zachodnim wymusiła również budowa Cytadeli. W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku ulica została prawie w całości zabudowana kilkupiętrowymi kamienicami, często bardzo okazałymi. Mieściło się tu wiele sklepów, restauracji i innych punktów usługowych.
W związku z rozwojem miasta i zwiększeniem się ruchu ulicznego, w drugiej połowie XIX wieku pojawiły się plany przebicia ulicy na północ przez Ogród Saski do placu Bankowego. Spotkało się to jednak z protestami przeciwników zmniejszenia powierzchni Ogrodu, po których stronie stanął prezydent Sokrates Starynkiewicz[3].
W 1903 pod nr 114 otwarto kino Bioskop – pierwsze kino w Warszawie[4]. W 1908 roku ulicą po raz pierwszy pojechały tramwaje elektryczne[5].
W 1935 ulicę przebito do placu Żelaznej Bramy i ul. Żabiej[3]. Projekt połączenia Marszałkowskiej z placem Bankowym zrealizowali Niemcy w czasie okupacji, wykorzystując zniszczenia w czasie obrony Warszawy w 1939, w tym zwłaszcza zburzenie i rozbiórkę oficyn pałacu Błękitnego[3][6].
W latach 1938–1939 pod numerem 134 przy skrzyżowaniu z ul. Świętokrzyską wybudowano modernistyczny gmach Centrali PKO, zniszczony w 1944 podczas powstania warszawskiego.
Straty wojenne
[edytuj | edytuj kod]Zabudowa ulicy ucierpiała w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939[7]. Największe zniszczenia przyniosło jednak powstanie warszawskie, a zwłaszcza podpalenia dokonane po nim. Niektóre kamienice, m.in. Pinkusa Lothego (Marszałkowska 100, na rogu Al. Jerozolimskich) i Marszałkowska 50 uległy zniszczeniu w trakcie walk lub bombardowań. Pozostałe gmachy podpalono w trakcie metodycznej dewastacji miasta.
Ponadto wojna uniemożliwiła zabudowę narożnika Marszałkowskiej 135 i Świętokrzyskiej 46. Przed wojną mieścił się tam 1-piętrowy domek, który między 1938 a 1939 rozebrano pod nową – nigdy niezrealizowaną – inwestycję.
W 1945 straty ulicy szacowano – być może zawyżając je – na 80% substancji. Według serwisu warszawa1939.pl ocalały przede wszystkim najwytrzymalsze kamienice budowane tuż przed wojną: Marszałkowska 8, 18, 56. Ponadto Niemcy nie zniszczyli budynków na południowym krańcu ulicy: 1, 2, 4, 6. Obronną ręką lub z niewielkimi uszkodzeniami wyszły z wojny kamienice: Marszałkowska 17, 28/30, 41, 43, 45, 58, 62, 66 i 101 (tzw. willa Marconiego). Pożar zniszczył fasady kamienic 81 i 81a. Dewastacji i wypaleniu uległy gmachy: Marszałkowska 47, 69 i 71 (do drugiego piętra), 81b i 83 (do pierwszego piętra), 85 (do drugiego piętra), 95 (do piątego piętra), 124/128 (do drugiego piętra) oraz willa pod nr 141. Ciężko uszkodzone zostały budynek nr 19 i kościół Zbawiciela. Stał też całkowicie zrujnowany szkielet Centrali PKO (Marszałkowska 134).
Podczas okupacji niemieckiej nazwę zmieniono na „Marschallstrasse”.
Odbudowa
[edytuj | edytuj kod]Po wojnie w zachowanych parterach zniszczonych budynków uruchomiono liczne sklepy i punkty handlowe m.in. w budynku nr 119 mieściła się kawiarnia Cafe Fogg prowadzona przez Mieczysława Fogga. Ulica zyskała wówczas przydomek „parterowej Marszałkowskiej”. Dużą część fasad wypalonych budynków rozebrano z nakazu Biura Odbudowy Stolicy, nie licząc się z ich rzeczywistym stanem zachowania[8].
„Parterowa Marszałkowska” powstała głównie dzięki prywatnym funduszom. Jednak dla władz komunistycznych ulica w przedwojennej formie była głównie symbolem kapitalizmu. Postanowiono poszerzyć ulicę z przedwojennych 26 do 60 metrów na odcinku między ul. Piękną a Alejami Jerozolimskimi i do 120 metrów między Alejami Jerozolimskimi a ul. Królewską. W tej północnej części miał powstać wielki plac z monumentalnymi gmachami instytucji państwowych i central handlu uspołecznionego[9]. Oznaczało to rozbiórkę wszystkich obiektów pod adresami nieparzystymi wyższymi niż 65, włącznie z zabytkową willą Marconiego.Tego planu jednak nie zrealizowano.
W latach 1952–1954 poczyniono przygotowania pod budowę Pałacu Kultury i Nauki, całkowicie zmieniając tym samym charakter tej części miasta. W 1954 poszerzono z kolei odcinek między pl. Konstytucji a Al. Jerozolimskimi. Jedynym przedwojennym budynkiem na tym odcinku ulicy po stronie nieparzystej została oficyna kamienicy nr 81, która dzięki rozbiórce frontu „wysunęła się do przodu”.
W południowej części wybudowano nowy plac otoczony przez socrealistyczne budynki zwane Marszałkowską Dzielnicą Mieszkaniową. Wymagało to dalszych wyburzeń. Rozebrano zdatny do naprawy gmach nr 47, a cofnięta w głąb posesji kamienica nr 45 została zasłonięta nowym gmachem. Z budynków 43, 60 i 62 skuto część detalu. Adaptowano na potrzeby MDM kamienice 56, 58, 60 i 62, wyrównując ich wysokość (58 nadbudowano o 3 piętra, 62 obniżono o 1 piętro).
Władze czyniły utrudnienia przy odbudowie wysokich wież kościoła Najświętszego Zbawiciela, odbudowano je dopiero w 1955.
Pierwszym nowym budynkiem zrealizowanym po wojnie był gmach Ministerstwa Hutnictwa (obecnie siedziba sądów rejonowych), zwany „żyletkowcem” architekta Marka Leykama (Marszałkowska 82). W latach 1950–1953 zabudowano socrealistycznymi kamienicami południowy odcinek Marszałkowskiej (od placu Unii Lubelskiej do Wilczej). Pod koniec lat 1950. i w latach 1960. podejmowano też próby zabudowy odcinka Marszałkowskiej między Wilczą a Alejami Jerozolimskimi architekturą nowoczesną. Wschodnia pierzeja między Świętokrzyską a Królewską powstała w latach 1954–1961 według projektu „Tygrysów” (Marszałkowska 136–40).
W latach 1960–1969 zbudowano tzw. Ścianę Wschodnią, zaprojektowaną przez Zbigniewa Karpińskiego. W ramach przygotowań do tej inwestycji w 1959 wyburzono „parterową Marszałkowską” oraz zniszczony gmach Centrali PKO[10]. Zabudowę ulicy na odcinku od Alej Jerozolimskich do ul. Świętokrzyskiej stworzyły cztery domy towarowe oraz zespół budynków mieszkalnych[11].
W 1972–1973 szwedzka firma Skanska zbudowała w narożniku Al. Jerozolimskich i Marszałkowskiej modernistyczny hotel Forum.
W 1970 pod Marszałkowską na osi ulicy Złotej (w tamtym czasie – Kniewskiego) przebito tunel o długości 80 m do placu Defilad oraz przejście podziemne o długości 43 m[12].
W latach 90. przy ulicy powstały dwie stacje metra – A13 Centrum i A14 Świętokrzyska. W 2006 przeprowadzono rewitalizację na odcinku od pl. Unii Lubelskiej do pl. Zbawiciela. W 2019 rozpoczęto budowę Muzeum Sztuki Nowoczesnej w pobliżu Pałacu Kultury i Nauki.
Do dziś niezabudowane są zachodnie (nieparzyste) odcinki ulicy między Al. Jerozolimskimi a ul. Królewską.
Ważniejsze obiekty
[edytuj | edytuj kod]- Kamienica Kasperskich (nr 1)
- Kamienica Judy Wielburskiego (nr 2)
- Dom Prasy (nr 3/5)
- Kamienica Juliusza Ostrowskiego (nr 4)
- Kamienica Ludwika Panczakiewicza (nr 6)
- Teatr Rozmaitości (nr 8)
- Osiedle Latawiec
- Kościół Najświętszego Zbawiciela
- Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa
- Kamienica Domańskich (nr 41)
- Teatr Polonia (nr 56)
- Kamienica Taubenhausa (nr 72)
- Dom Pisarzy (nr 68/70)
- Żyletkowiec (nr 82)
- Hotel Novotel Centrum (d. Hotel Forum, nr 94/98)
- Pawilon Cepelii (nr 99/101)
- Hotel Metropol (nr 99a)
- Stacja metra Centrum
- Rotunda PKO (nr 100/102)
- Muzeum Sztuki Nowoczesnej (nr 103)
- Słup kilometrowy w Warszawie
- Domy towarowe „Wars”, „Sawa” i „Junior”
- Stacja metra Świętokrzyska
- Biurowiec Central Point
- Centrum Marszałkowska (nr 126/134)
- Teatr Kwadrat (nr 138)
- Saski Business Park
- Centrum Królewska, siedziba m.in. Ambasady Danii (nr 142)
- Ogród Saski
Obiekty nieistniejące
[edytuj | edytuj kod]- Dom Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Rosja”
- Spółdzielczy Dom Handlowy „Sezam” (nr 126/134)
- Gmach Centrali PKO (nr 134)
- Dom Mody Bogusław Herse (nr 150)
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Rysunek z 1867 roku, widoczne skrzyżowanie z ul. Świętokrzyską, widok w kierunku placu Zbawiciela
-
Widok z 1912 roku, na pierwszym planie skrzyżowanie z ul. Piękną, widok w kierunku placu Zbawiciela
-
Ulica Marszałkowska przy ul. Nowogrodzkiej, widok w kierunku północnym, ok. 1908
-
Płonące domy przy ul. Marszałkowskiej w czasie powstania warszawskiego
-
Ulica w latach 60. XX wieku
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 163. ISBN 978-83-62189-08-3.
- ↑ Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 18. ISBN 978-83-929745-5-0.
- ↑ a b c Stanisław Łoza: Szkice warszawskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958, s. 58.
- ↑ Ewa Klekot (red.): Dane warszawskie. Warszawa: Muzeum Warszawy, s. Tab. Pierwsze razy. ISBN 978-83-65777-55-3.
- ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 6. ISBN 83-907574-00.
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 10. Mackiewicza-Mazowiecka. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2004, s. 171. ISBN 83-88372-28-9.
- ↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 24.
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 10. Mackiewicza-Mazowiecka. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2004, s. 172. ISBN 83-88372-28-9.
- ↑ Karol Małcużyński, Wacław Wojnacki: Zwiedzamy nową Warszawę. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, 1950, s. 85.
- ↑ Grzegorz Mika: Od wielkich idei do wielkiej płyty. Burzliwe dzieje warszawskiej architektury. Agencja Wydawniczo-Reklamowa Skarpa Warszawska, 2017, s. 328. ISBN 978-83-63842-67-3.
- ↑ Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 548. ISBN 83-213-2958-6.
- ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 278, 280. ISBN 83-06-00089-7.