Wulfenia
 Wulfenia karyncka | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
wulfenia |
| Nazwa systematyczna | |
| Wulfenia N.J. Jacquin Misc. Austriaca Bot. 2: 60. 1781[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
W. carinthiaca N. J. Jacquin | |
Wulfenia (Wulfenia Jacq.) – rodzaj roślin z rodziny babkowatych (Plantaginaceae), w większości ujęć systematycznych w XX wieku włączany jednak do szeroko wówczas ujmowanej rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae). Obejmuje cztery gatunki. Dwa z nich rosną w Górach Nur w południowej Turcji (W. glanduligera i W. orientalis), jeden – wulfenia karyncka (W. carinthiaca) w rejonie Alp Karnickich i w południowo-wschodniej części Gór Dynarskich oraz ostatni – wulfenia Baldacciego (W. baldaccii) jest endemitem Gór Północnoalbańskich[4]. Populacje z Gór Dynarskich były opisywane jako gatunek W. blecicii, ale nie potwierdzono różnic genetycznych i morfologicznych uzasadniających ich wyodrębnianie od populacji alpejskich[4].
Rośliny z tego rodzaju rosną na górskich łąkach i w miejscach skalistych[5]. Uprawiane są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza w ogrodach skalnych[6]. Uprawiane powinny być na stanowiskach słonecznych, na glebach świeżych i przepuszczalnych. Rośliny te są mrozoodporne, ale źle znoszą zimy deszczowe[7].
Nazwa naukowa upamiętnia odkrywcę pierwszego z gatunków tego rodzaju, znalezionego w 1779 w Alpach przez Franza Xavera von Wulfena. Nadana została przez autora pierwszego naukowego opisu rodzaju sporządzonego w 1781 – Nikolausa Josepha von Jacquina[4].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Byliny nagie lub gruczołowato owłosione, z pędem zwykle krótkim, podnoszącym się lub prosto wzniesionym[8].
- Liście
- Pojedyncze, niepodzielone, skrętoległe lub skupione w rozetę przyziemną[5][8]. Blaszka jajowata do zaokrąglonej, u nasady zwężająca się, na szczycie zaostrzona, na brzegu karbowana[8].
- Kwiaty
- Zebrane w luźne albo gęste grona kłosopodobne (kwiaty są krótkoszypułkowe[8]). Kwiaty wsparte są przysadkami[5]. Kielich pięciodziałkowy, dzwonkowaty, z głęboko rozciętymi działkami. Korona kwiatu grzbiecista, w dole zrośnięta w długą, walcowatą rurkę[8], w górze z dwiema wargami. Górna warga całobrzega, dolna płytko trójłatkowa. Pręciki dwa, o bardzo krótkich nitkach, nie wystają z rurki korony – schowane są pod górną wargą[5][8]. Zalążnia stożkowata lub jajowata. Szyjka słupka pojedyncza, zwieńczona kulistawym znamieniem[8].
- Owoce
- Wielonasienne torebki otwierające się czterema klapami[5].
Systematyka i pochodzenie
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj Wulfenia przedstawiany jest jako siostrzany wobec rodzajów pedorota Paederota i przetacznik Veronica. Zaliczany jest do gradu „wulfenoid” obejmującemu bazalny wobec ww. grupy rodzaj Lagotis oraz bardziej bazalny klad obejmujący rodzaje: przetacznikowiec Veronicastrum, Picrorhiza i Wulfeniopsis[9]. W badaniach molekularnych nie uwzględniono endemicznego dla Himalajów rodzaju Kashmiria, którego jedyny przedstawiciel włączany był w przeszłości do rodzaju Wulfenia jako Wulfenia himalaica (Hook.f.) Pennell[10]. Z kolei inne wskazywane jako blisko spokrewnione i zaliczane do podplemienia Wulfeniinae rodzaje Erinus i Lafuentea[8] okazały się zajmować dość odległą pozycję w obrębie rodziny babkowatych Plantaginaceae[9].
Rodzaj wyodrębnił się od wspólnych przodków z rodzajami pedorota i przetacznik w miocenie ponad 10 milionów lat temu, jednak ostatni wspólny przodek współczesnych jego przedstawicieli tj. grupy koronnej rodzaju żył jeszcze 1,24 miliona lat temu, a europejskich przedstawicieli 610 tysięcy lat temu, co znaczy, że gatunki współcześnie żyjące są relatywnie młode[4].
- Wulfenia baldaccii Degen – wulfenia Baldacciego
- Wulfenia carinthiaca Jacq. – wulfenia karyncka
- Wulfenia glanduligera (Hub.-Mor.) Surina
- Wulfenia orientalis Boiss.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-04] (ang.).
- ↑ Wulfenia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-01-04].
- ↑ a b c d Surina, Boštjan & Pfanzelt, Simon & Einzmann, Helena & Albach, Dirk. Bridging the Alps and the Middle East: Evolution, phylogeny and systematics of the genus Wulfenia (Plantaginaceae). „Taxon”. 63, s. 843-858, 2014. DOI: 10.12705/634.18.
- ↑ a b c d e T.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 3. Cambridge, London, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney: Cambridge University Press, s. 241. ISBN 0-521-08489-X.
- ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 982, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Botanica. Warszawa: Konemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 937-938. ISBN 3-8331-1916-0.
- ↑ a b c d e f g h K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 94, 122-123. ISBN 978-3-642-62200-7.
- ↑ a b Dirk C. Albach, Ma. Montserrat Martínez-Ortega, Manfred A. Fischer, Mark W. Chase. Evolution of Veroniceae: A Phylogenetic Perspective. „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 91, 2, s. 275-302, 2004.
- ↑ Wulfenia himalaica. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-01-04].
- ↑ Wulfenia Jacq.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-04].
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 197. ISBN 978-83-925110-5-2.