Wielki skok naprzód

Wielki skok naprzód

"
Nazwa chińska
Pismo uproszczone 大跃进 Pismo tradycyjne 大躍進 Hanyu pinyin Dàyuèjìn Wade-Giles Ta-yüeh-chin Wymowa (IPA) [tâ ɥê tɕîn]
Multimedia w Wikimedia Commons

Wielki skok naprzód (wielki skok) – kampania gospodarcza przeprowadzona w latach 1958–1962 w Chińskiej Republice Ludowej w ramach realizacji ogłoszonej przez Mao Zedonga polityki trzech czerwonych sztandarów. Zakładała szybkie przekształcenie Chin z zacofanego kraju rolniczego w czołową potęgę przemysłową, w rzeczywistości zakończyła się klęską głodu i ruiną gospodarki.

Impulsem do wielkiego skoku było ogłoszenie przez Mao Zedonga, że wcześniej stosowany stalinowski model rozwoju przemysłowego (I plan pięcioletni 1953–1957) nie pasuje do warunków chińskich^[1]. Już w listopadzie 1957 roku na konferencji państw komunistycznych w Moskwie Mao wyraził pogląd, że Chiny są w stanie w ciągu piętnastu lat prześcignąć Anglię pod względem produkcji przemysłowej^[2][1]. Wydarzenia te zbiegły się w czasie z konfliktem Chruszczowa i Mao o ocenę postaci Stalina, będącym preludium do rozłamu chińsko-radzieckiego. Dało to ideologiczną podstawę do odejścia od wzorców radzieckich, zwłaszcza że Mao zaczynał wówczas formułować własne teorie ciągłej rewolucji i nieustannej walki klas (czego zapowiedzią była kampania przeciwko prawicowcom), zaś w sferze gospodarki mobilizację mas w celu szybkiego przejścia do komunizmu^[2][3].

Na drugiej sesji VIII Zjazdu KPCh w maju 1958 roku oficjalnie zatwierdzono sformułowaną przez Mao politykę trzech czerwonych sztandarów^[2][3]. Chiny miały dokonać gwałtownego przejścia wprost do komunizmu, czego podstawowym środkiem miała być planowana na lata 1958–1963 druga pięciolatka, określana mianem wielkiego skoku naprzód. Podstawową rolę w wielkim skoku miały odegrać tworzone już od kwietnia 1958 roku komuny ludowe, samowystarczalne, ogromne struktury, odpowiedzialne za wszystkie sfery życia na wsi od rolnictwa po oświatę i sprawy wojskowe^[2]. W całym kraju utworzono 26 tysięcy komun^[2]. Realizacji wielkiego skoku towarzyszyła potężna machina propagandowa; Chen Boda na łamach gazety Hongqi postulował zniesienie pieniądza, a na plenum partii w Beidaihe w sierpniu 1958 roku ogłoszono, że realizacja komunizmu w Chinach jest już bliska^[4].

Według założeń wielkiego skoku do 1962 roku Chiny miały wydobywać 700 mln ton węgla (w 1957 r. 130 mln), produkować 80-100 mln ton stali (w 1957 wyprodukowano 5,3 mln), 525 mln ton ziarna (w 1957 r. 170 mln)^[5] i 200 mld kWh energii elektrycznej (w 1957 r. 19 mld^[6])^[7][a].

Do planowania wielkiego skoku nie zaangażowano ekonomistów ani intelektualistów, ponieważ już wcześniej, w wyniku kampanii przeciwko prawicowcom (1957–1958), kilkaset tysięcy wykwalifikowanych pracowników zostało napiętnowanych jako wrogowie ludu.

Największą wagę przywiązano do wytopu stali, uruchamiając w komunach ludowych wytop w przydomowych i przyzakładowych prymitywnych dymarkach. Jakość produkowanej w chałupniczych warunkach stali pozostawiała jednak wiele do życzenia: w zasadzie, wytapiano nie stal, lecz marnej jakości żeliwo, przez swoją kruchość nieprzydatne dla budownictwa, eksportu i rozwoju przemysłu. Celem zwiększenia produkcji przetapiano nawet klamki i narzędzia rolnicze, a do pracy przy dymarkach skierowano olbrzymią masę chłopów, odrywając ich od pracy w polu^[3]. Już w drugim półroczu 1958 roku przy wytopie stali zaangażowanych było 90 mln ludzi^[2], a do końca wielkiego skoku liczba ta wzrosła do 100 milionów^[3]. Z miast na wieś przerzucono 20 mln ludzi^[2]. Na potrzeby funkcjonowania pieców wykarczowano ogromne połacie lasów^[3]. W drugiej połowie 1958 roku zorganizowane na wzór oddziałów wojskowych regimenty chłopów, przeprowadziły zakrojone na szeroką skalę prace polegające na osuszaniu bagien, budowie grobli i kanałów irygacyjnych w całym kraju^[8].

Skierowanie chłopów do wytopu stali i rekwirowanie narzędzi rolniczych celem ich przetopienia, w połączeniu z programem bezpłatnego wyżywienia w komunalnych stołówkach, szybko doprowadziło do olbrzymiej klęski głodu^[2]. Kierownictwo zalecało utopijne rozwiązania, nakazując stosować gęsty siew i głęboką na 60 cm orkę (prowadzącą do erozji gleby), a także w ramach kampanii walki z czterema plagami wybijać wróble (co spowodowało plagę owadów), prowadząc jedynie do pogłębienia kryzysu^[3]. W roku 1958 plon był jeszcze dobry (250 mln ton^[2]), ale z powodu braku rąk do pracy w polu niezebrane zboże w większości zgniło na miejscu^[3].

Już na początku 1959 roku widoczne były powszechne symptomy kryzysu. Świadom tego Mao bez rozgłosu w kwietniu scedował stanowisko głowy państwa na rzecz Liu Shaoqi. W lipcu na VIII Plenum KC KPCh w Lushanie marszałek Peng Dehuai zaatakował, najpierw w powściągliwym memoriale, a potem już osobiście, politykę wielkiego skoku^[3]. Mao początkowo złożył samokrytykę i przyznał się do błędu. Kiedy jednak uznał krytykę Penga za próby odsunięcia go od władzy, oskarżył marszałka o działalność antypartyjną i nakazał usunąć go z zajmowanych stanowisk oraz przyspieszyć wielki skok. Tryumfalnie ogłoszono, że do końca roku produkcja przemysłowa wzrośnie o 131%, a wszelka krytyka polityki wielkiego skoku stała się odtąd niemożliwa^[3]. Do chwili wykrycia rzekomego spisku polityka wielkiego skoku pochłonęła 120 tys. ofiar^[9].

Na początku 1960 roku kryzys był już powszechny, do czego przyczyniły się władze ściągające obowiązkowe podatki od zbiorów za poprzedni rok. Wysoki podatek (15%) wyliczony był w stosunku do planowanych, a nie rzeczywistych zbiorów, zakończył się zatem konfiskatą całej żywności^[3]. Zrozpaczeni chłopi zaczęli jeść szczury, liście i korę z drzew^[3]. Doszło nawet do przypadków sprzedawania dzieci i wykopywania zmarłych^[3]. Ponieważ każda śmierć powodowała zmniejszenie racji w stołówce, nie informowano władz o zgonach. Pomimo tego racje w stołówkach i tak stopniowo ograniczano, wprowadzano także "żywność zastępczą" w postaci np. masy papierowej^[3]. Za kradzież żywności groziła kara śmierci. W wielu miejscach chłopi łączyli się w bandy atakujące pociągi z żywnością, a nawet próbowali plądrować miasta^[3]. Do największych buntów należała rebelia 800 chłopów w Jieyangu w prowincji Guangdong w marcu 1960 roku (połowa zginęła podczas starć z wojskiem) oraz próba zaatakowania przez buntowników miasteczka Zhangde (prow. Hunan) w maju 1961 roku^[3]. Sytuację na kontynencie próbował wykorzystać reżim Czang Kaj-szeka na Tajwanie, wysyłając wiosną 1962 roku komandosów do prowincji Fujian. Pomimo prób nie udało się im jednak poderwać ludności do powstania, mającego otworzyć Czangowi drogę do powrotu na kontynent^[3].

Liczba ofiar głodu jest nieznana. Według Wanga Ruoshui z Chińskiej Akademii Nauk zmarło minimum 10 mln osób^[2]. John King Fairbank w książce China: A New History podaje liczbę 20-30 mln. Jasper Becker, autor monografii poświęconej wielkiemu skokowi szacuje liczbę ofiar na ponad 43 mln^[3].

Władze ukrywały prawdę o sytuacji na wsi, a kiedy już nie dało się jej zatuszować, oficjalnie ogłoszono, że głód jest wynikiem klęsk żywiołowych^[3]. Dopiero w 1962 roku zakupiono z zagranicy 6 mln ton zboża, które i tak w większości skierowano do miast^[3].

Pod koniec 1960 roku produkcja rolna w porównaniu do 1958 roku spadła o 75%, przemysłu ciężkiego o 47%, a lekkiego o 22%^[3]. Załamał się także całkowicie handel zagraniczny, a w lutym 1962 roku zanotowano 2 mln juanów deficytu budżetowego. Na wsiach zalegały ogromne ilości bezużytecznej, niskowartościowej stali, którą później przez wiele lat utylizowano^[1].

W kierownictwie Partii nasiliła się krytyka wielkiego skoku. W 1961 roku grupa skupiona wokół Liu Shaoqi, Chen Yuna i Deng Xiaopinga, przy cichym poparciu premiera Zhou Enlaia, rozpoczęła niwelację skutków wielkiego skoku. Do 1965 roku trwał okres regulacji gospodarki, który przyniósł nadzwyczaj dobre efekty^[3]. Rozpoczęto likwidację komun, przywrócona została przyzagrodowa uprawa ziemi, a środki finansowe skierowano z przemysłu ciężkiego na zakup maszyn dla rolnictwa i przemysłu lekkiego^[1]. W latach 1963–1964 poziom produkcji rolnej wrócił do poziomu z 1958 roku^[3].

Odsunięty na boczny tor polityki Mao Zedong, obawiający się utraty władzy, rozpoczął wojnę ideologiczną i propagandową z polityką regulacji gospodarki i jej architektami. Trwało to do połowy lat sześćdziesiątych, gdy Mao powrócił na scenę polityczną i rozpoczął rewolucję kulturalną, aby rozprawić się z przeciwnikami politycznymi.

• Jakub Polit: Chiny. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2004. ISBN 83-88542-68-0.
• Jonathan Spence: Search for Modern China. New York: Norton, 1990. ISBN 0-393-02708-2.