Wezyr (starożytny Egipt)

Wezyr[1] (egip. , czati, tjaty) – w starożytnym Egipcie najwyższy urzędnik na dworze faraona, posiadający rozległe kompetencje w zakresie administrowania państwem i sądownictwa. Urząd wezyra pojawił się już w czasach Starego Państwa, a jego znaczenie w państwie egipskim stopniowo wzrastało. Od czasów Średniego Państwa (XII dynastia) cały aparat zarządzania państwem został w większej części oparty na urzędzie wezyra i podległych mu niższych urzędnikach. Od czasów XVIII dynastii faraon mianował dwóch wezyrów – po jednym dla Egiptu Górnego i Dolnego, aby uniknąć kumulacji władzy w jednych rękach): Wezyra Północy – z siedzibą w Memfis zarządzającego Dolnym Egiptem oraz Wezyra Południa – z siedzibą w Tebach zarządzającego Górnym Egiptem[2].

Nie jest pewne, w jaki sposób dokonywano wyboru wezyra. Najczęściej pozostawało to w osobistej gestii faraona, który mianował na ten urząd osobę cieszącą się jego specjalnym zaufaniem lub wyróżniającą się talentami politycznymi.

Możliwe, że w początkowym okresie funkcjonowania urząd wezyra mógł być zarezerwowany dla krewnych panującego faraona. Przykładowo w czasach IV dynastii urząd wezyra piastował Nefermaat, syn faraona Snofru, a po nim jego właśni synowie. Dochodziło również do wykształcania się całych dynastii wezyrów, w których urząd ten stawał się faktycznie dziedziczny, np. w czasach XIII dynastii wezyr Ankhu odziedziczył urząd po dziadku lub ojcu, a następnie przekazał go swoim synom.

Tendencje do umacniania się władzy wezyrów i dziedziczności tego urzędu występowały szczególnie silnie w okresach znacznego osłabienia władzy królewskiej (np. w czasach XIII dynastii i tzw. Drugiego Okresu Przejściowego). Kilkakrotnie zdarzyło się, że wezyr po śmierci faraona sięgał po władzę królewską (np. Amenemhat I po Mentuhotepie IV, Aj po Tutanchamonie, prawdopodobnie również Amazis po Apriesie).

Wezyr był najwyższym urzędnikiem państwowym i właściwie drugą osobą po faraonie. Do jego zadań należało kierownictwo nad całym centralnym aparatem urzędniczym, sprawował więc zwierzchnictwo nad administracją państwową. Istotne były funkcje, jakie pełnił w bezpośrednim otoczeniu faraona – sprawował zarząd nad dworem królewskim (m.in. decydował kto i kiedy może wejść na teren pałacu) oraz dbał o bezpieczeństwo władcy a także sprawował bezpośredni nadzór nad nomarchami oraz "starszymi miast"^[3].

Ze względu na brak rozdziału między administracją a sądownictwem, pod przewodnictwem wezyra funkcjonowały najwyższe sądy. Funkcje jurysdykcyjne wezyra wyrażał również główny symbol jego godności – symbol Maat zawieszony na złotym łańcuchu.

O obowiązkach wezyra i stawianych przed osobą mającą pełnić ten urząd wymagania możemy przeczytać w Instrukcjach Rechmire, tekście odnalezionym w grobowcu Rechmire, wezyra Totmesa III i Amenhotepa II^[4].

• Imhotep, lekarz i architekt faraona Dżesera (III Dynastia)^[3].
• Nefermaat, syn faraona Snofru (IV dynastia)
• Hemiunu, syn lub wnuk Nefermaata, wezyr Cheopsa (IV dynastia)
• Anchhaf, syn Cheopsa, wezyr Chefrena (IV dynastia)
• Ptahhotep, wezyr Dżedkare, autor Maksym Ptahhotepa (V dynastia)
• Anchnesmerire II, żona i wezyr Pepiego I (VI dynastia), regentka i matka Pepiego II
• Amenemhat, wezyr Mentuhotepa IV, późniejszy faraon (XI dynastia)
• Ankhu, wezyr kilku władców z XIII dynastii
• Rechmire, wezyr Totmesa III i Amenhotepa II (XVIII dynastia)
• Aj, wezyr Tutanchamona, późniejszy faraon (XVIII dynastia)
• Paramessu, wezyr Horemheba, późniejszy faraon (XVIII dynastia)
• Herhor, wezyr Ramzesa XI, arcykapłan Amona (XX dynastia)
• Ahmose, wezyr Apriesa, późniejszy faraon (XXVI dynastia)

• Starożytny Egipt
• Wezyr
• Władcy Egiptu

• E. Drioton, Egipt Faraonów, Warszawa 1970
• N. Grimal, Dzieje starożytnego Egiptu, Warszawa 2004
• B. Kwiatkowski, Poczet Faraonów, Warszawa 2002
• M. Marciniak, Historia starożytnego Egiptu, w: Starożytny Egipt (red.A. Szczudłowska),PWN 1978.
• M. Stepień, Bliski Wschód, w: Historia Starożytna (red. M. Jaczynowska), Pułtusk 1999.

• https://web.archive.org/web/20110201100326/http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/administration/vizierate.htm