Wachau

Krajobraz kulturalny Wachau^[1][a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Wachau, Spitz an der Donau
Państwo	Austria
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	II, IV
Numer ref.	970
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2000 na 24. sesji
Położenie na mapie Austrii Dolina Wachau
Położenie na mapie Dolnej Austrii Dolina Wachau
48°23′36,0″N 15°27′20,0″E/48,393333 15,455556
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Wachau – przełomowy odcinek doliny Dunaju pomiędzy miastem Melk i Krems an der Donau w Dolnej Austrii, około 80 km na zachód od Wiednia, słynący z licznych zabytków architektury świeckiej i sakralnej, średniowiecznych miasteczek oraz uprawy winorośli i moreli.

Ze względu na swoje unikalne walory widokowe, architektoniczne i kulturowe Wachau została wpisana w 2000 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Wachau rozciąga się na długości ok. 35 km od miasta Melk po Krems an der Donau, obejmując przełomowy odcinek doliny Dunaju^[2] oraz stoki Dunkelsteinerwald i południowe tereny Waldviertel^[3].

Dunaj przecina tutaj południowy kraniec Masywu Czeskiego^[2]. Przełom zbudowany jest ze skał krystalicznych, a w obszarach gdzie dolina się rozszerza oraz w Spitzer Graben nagromadziły się osady z trzecio- i czwartorzędu^[3].

W dolinie panują łagodne warunki klimatyczne – strome stoki chronią przed silnymi wiatrami z zachodu i północy^[3]. Z uwagi na duże różnice w terenie, klimat zróżnicowany jest lokalnie – na stokach i w wyższych partiach penepleny panuje surowszy klimat Waldviertel^[3]. Podczas gdy średnia temperatura roczna w regionie Kremsu to +9 °C, to w okolicach Jauerlingu +5 °C^[3].

Łagodny klimat doliny Wachau sprzyja winogrodnictwu i sadownictwu. Winorośl, głównie jej odmiany Riesling i Grüner Veltliner, uprawiana jest na terasach na zboczach doliny^[4]. Najważniejsze uprawy znajdują się w: Spitzu, Arnsdorfie, Wösendorfie, Jochingu, Weißenkirchen, Dürnstein, Loiben, Rossatz i Mautern^[4]. Lokalni producenci wina zrzeszeni są w organizacji regionalnej „Vinea Wachau”, która wyróżnia trzy rodzaje wina w Wachau^[4][5]:

• „Steinfeder” – lekkie wina o zawartości alkoholu 11.5%
• „Federspiel” – wina o zawartości alkoholu pomiędzy 11.5 a 12.5%
• „Smaragd” – wina mocniejsze niż 12.5%

Na dnie doliny Wachau, wzdłuż płaskich brzegów Dunaju, uprawiane są drzewa owocowe – głównie morele. Region dorobił się własnej moreli z Wachau (niem. Wachauer Marille) objętej chronioną nazwą pochodzenia^[6].

Z uwagi na łagodny klimat i położenie Wachau była zamieszkana już w okresie neolitycznym^[7]. W górnym Wachau znaleziono tzw. Wenus z Willendorfu^[8][9] a koło Krems tzw. Wenus z Galgenbergu – najstarszy znany przykład sztuki figuralnej w Europie^[10]. Znaleziono tu ślady illiryjskiej kultury halsztackiej (800–400 p.n.e.), po której nastąpiła kultura lateńska^[3].

Na południe od Dunaju rozwinęło się królestwo Noricum, które zostało zajęte przez Rzymian w roku 15 p.n.e. – Favianis (współczesne Mautern an der Donau) stało się ważnym garnizonem przy granicy (limes) na Dunaju^[3]. Po upadku granicy w IV wieku, tereny Noricum były często najeżdżane przez plemiona z północy^[3]. Po założeniu przez Seweryna z Noricum w 453 roku klasztoru wykorzystywanego przez pielgrzymów w drodze do Włoch, Mautern stało się ważnym ośrodkiem religijnym^[3].

Około 800 roku klasztory z Bawarii i Salzburga rozpoczęły uprawę winorośli na stokach doliny Dunaju w Wachau, tworząc terasy^[7]. Do dnia dzisiejszego zachowały się średniowieczne gospodarstwa winiarzy – o charakterystycznym kształcie litery U lub litery L^[7]. Po sekularyzacji w 1803 roku, wiele winnic podupadło, co przyczyniło się do zubożenia regionu^[7].

Nazwa „Wachau” po raz pierwszy jest wzmiankowana jako „Wahowa” w 853 roku a nazwa „Krems” jako „Urbs Chremisa” w 995 roku^[3]. „Wachau” w formie łacińskiej Vuachoua wzmiankowana jest również w dokumencie Ottona I Wielkiego z 972 roku^[11]. Powstała ok. 1200 roku Pieśń o Nibelungach wzmiankuje miasta z Wachau: Pöchlarn (Bechelaren), Melk (Medelike) i Mautern an der Donau (Mutoren)^[3].

Wachau należało od 976 roku do Babenbergów^[7]. W XI wieku w Wachau zamieszkali Kuenringerowie, a po ich wymarciu tereny Wachau przeszły w 1430 roku w posiadanie Albrechta II Habsburga^[7]. Dopiero pod koniec XIX wieku Wachau stał się modnym celem turystycznym, a turystyka rozwijała się prężnie również dzięki kolei Donauuferbahn zbudowanej na początku XX wieku^[7].

Ze względu na swoje unikalne walory widokowe, architektoniczne i kulturowe dolina Wachau została wpisana w 2000 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[7].

Opactwo w Melku Opactwo w Melku Kościół i ołtarz • Biblioteka Klatka schodowa pomiędzy kościołem a biblioteką • Malowidła sufitowe w Sali Marmurowej

Położone na prawym brzegu Dunaju Melk jest zachodnią bramą do Wachau.

Nad miastem góruje barokowe opactwo Benedyktynów z XVIII wieku^[12]. Założone w XI wieku, kiedy to benedyktyni przybyli z Lambach do Melk na zaproszenie Leopolda II Pięknego^[13]. Zniszczone w XIII wieku, było wielokrotnie przebudowywane^[13]. W 1702 roku opat Berthold Dietmayr zainicjował gruntowną przebudowę klasztoru i kościoła^[13]. W latach 1702–1714 opactwo zostało kompletnie przebudowane według projektu Jakoba Prandtauera (1660–1726)^[12]. Opactwo w Melk jest jednym z największych barokowych kompleksów budowli sakralnych na świecie^[12]. Nad opactwem góruje położony w centrum kompleksu kościół św. Piotra i św. Pawła z kopułą i dwoma wieżami^[12]. Wokół świątyni wznoszą się niższe zabudowania klasztorne, szkolne i biblioteczne^[12]. Wśród bogato zdobionych wnętrz na szczególną uwagę zasługują:

• Sala Marmurowa – dawna jadalnia dla dostojnych gości, której sufit zdobi malowidło ze scenami mitologicznymi, m.in. pracami Herkulesa^[13]
• Biblioteka z freskami sufitowymi pędzla Paula Trogera obejmuje zbiory ponad 100 tys. woluminów (w tym 2000 manuskryptów i 1600 inkunabułów)^[13]
• Wnętrza kościoła zdobione freskami Johanna Michaela Rottmayra^[13]

Dalej w górę rzeki na prawym jej brzegu, ok. 5 km od Melku, na skale wznosi się zamek Schönbühel^[14]. Zbudowany w XII wieku zamek służył przez 200 lat rodzinie Schoenbuchele, by po bezpotomnej śmierci ostatniego przedstawiciela rodu na początku XIII wieku przejść w ręce Conrada von Eisenbeutela, a następnie w posiadanie opactwa benedyktynów w Melku^[14]. W 1396 roku zamek objęli przedstawiciele rodu Starhemberg – Casper i Gundaker^[14]. Najsłynniejszym właścicielem zamku był Ernst Rüdiger von Starhemberg (1638–1701), który dowodził obrona Wiednia w 1683 roku^[14]. Od lat 30. XX wieku (z przerwami) zamek należy do rodu Seilern-Aspang^[14].

Zamek Aggstein został wzniesiony w XIII wieku, a z historią jego własności wiąże się przedstawicieli rodu Kuenringerów^[15]. W 1429 roku zamek przeszedł na własność Jörga Schecka von Walda, który go rozbudował^[15]. Na początku XVII wieku znalazł się w posiadaniu Anny von Polheim-Parz, która go gruntownie odremontowała, po czym z wolna popadł w ruinę^[15]. Od XIX wieku ruiny są celem wycieczek turystycznych^[15].

Około 10 km na zachód od Melk, na lewym brzegu Dunaju koło Artstetten-Pöbring, znajduje się zamek Artstetten^[16]. Należący dawniej do rodziny cesarskiej zamek, mieści obecnie muzeum poświęcone arcyksięciu Ferdynandowi, który spędzał tu za życia wiele czasu i jest pochowany wraz z żoną Zofią von Chotek w krypcie zamkowej^[16]. Cesarz Franciszek Józef I był przeciwny małżeństwu arcyksięcia z ubogą czeską szlachcianką i nie pozwolił pochować pary w Wiedniu^[16].

Opactwo Göttweig Opactwo Göttweig Wnętrze kościoła • Biblioteka Fresk na suficie nad cesarską klatką schodową Komnaty cesarskie – pokój gobelinów

Wieś Willendorf in der Wachau na lewym brzegu Dunaju była ośrodkiem osadnictwa od czasów prehistorycznych^[17]. W okresie zlodowacenia obozowisko myśliwych polujących na mamuty^[17]. W 1908 roku, podczas budowy linii kolejowej znaleziono tu figurkę z kamienia kredowego przedstawiająca postać kobiecą datowaną na okres paleolitu – tzw. Wenus z Willendorfu^[8][9][17]. Oryginalna figurka znajduje się w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu, a w Willendorfie stoi pomnik figurki – jej stukrotne powiększenie^[17].

Nad Spitzem górują ruiny XIII-wiecznego zamku Hinterhaus, który już na początku XVI wieku popadł w ruinę^[18].

Weißenkirchen in der Wachau na lewym brzegu Dunaju jest wraz z okolicznymi wsiami St. Michael, Wösendorf i Joching największym obszarem winogrodnictwa w Wachau^[17][19]. Uprawiane są tu białe odmiany winorośli Grüner Veltliner i Riesling. W miasteczku znajduje się wiele winnic – w największej winnicy – renesansowym Teiserhoferhofie mieści się muzeum regionalne^[20].

W St. Michael znajduje się orientowany kościół św. Michała po raz pierwszy wzmiankowany w 987 roku – najstarszy kościół obronny w Wachau^[20]. Świątynia ta nazywana jest potocznie „kościołem z siedmioma zającami na dachu”. Nazwa ta wywodzi się z miejscowej legendy o zimie obfitej w wielkie opady śniegu, które to miały zasypać kościół, tak że zające weszły na dach. Śnieg jednak stopniał tak szybko, że zające nie zdążyły uciec i zostały skamieniałe na dachu^[20]. Faktycznie na kalenicy dachu chóru znajdują się figury terakotowe (jeleni i koni) przypominające zające.

Położone na lewym brzegu Dunaju średniowieczne Dürnstein nazywane jest „perłą Wachau”^[21]. Nad miasteczkiem góruje zamek Dürnstein, z którym związana jest historia króla angielskiego Ryszarda Lwie Serce, który sprofanował flagę Babenbergów^[22]. Powracający z trzeciej wyprawy krzyżowej przez Austrię Ryszard Lwie Serce został pojmany z rozkazu Leopolda V Babenberga i uwięziony na zamku Dürnstein od grudnia 1192 roku do lutego 1194 roku; następnie został oddany w ręce cesarza Henryka VI Hohenstauf^[23][24]. Po zapłaceniu okupu 35 tys. w srebrze król został uwolniony, a pieniądze pozwoliły na sfinansowanie wielkich projektów budowlanych, m.in. w Wiedniu^[22]. Zamek został prawie doszczętnie zniszczony podczas najazdu wojsk szwedzkich w XVII wieku^[25].

W XV wieku założono tu opactwo Augustianów Dürnstein, które zostało przebudowane na początku XVIII wieku w stylu barokowym według planów m.in. Josepha Munggenasta (1680–1741) a wiele fresków zostało wykonanych przez Kremsera Schmidta (1718–1801)^[26]. Charakterystyczna błękitno-biała wieża kościoła góruje nad starym miastem^[25]. Klasztor został rozwiązany w 1788 roku z rozkazu cesarza Józefa II Habsburga a jego włości przeszły na własność opactwa Herzogenburg^[27].

1 listopada 1805 roku pod Dürenstein stoczono bitwę III koalicji antyfrancuskiej.

Wschodnią bramą do Wachau tworzą miasta Krems i Stein^[28]. W tradycji lokalnej mówi się, że są to trzy miasta: wschodnie Krems i zachodnie Stein połączone Und – Krems und Stein sind drei Städte^[29].

Jeszcze w XI–XII wieku Krems rywalizowało z Wiedniem^[30]. W Kremsie i Steinie zachowało się po dzień dzisiejszy wiele budowli średniowiecznych, m.in. XIII-wieczny zamek miejski Gozzoburg i XV-wieczny kościół pijarów w Kremsie, czy XIII-wieczny Großer Passauerhof i XIV-wieczny Frauenbergkirche w Steinie. W obydwu miastach znajduje się również wiele budowli barokowych, m.in. kościół św. Wita w Krems – pierwsza świątynia barokowa wzniesiona na terenie Austrii^[30]. W Steinie mieszkał i działał malarz barokowy Kremser Schmidt (1718–1801)^[28].

Opactwo Benedyktynów Göttweig zostało założone w 1083 roku^[30]. Od 1094 roku mieszkali tu benedyktyni przybyli z klasztoru w St. Blasien w Schwarzwaldzie^[30]. Opactwo nazywane jest również „austriackim Monte Cassino” z uwagi na wiele podobieństw architektoniczno-krajobrazowych z klasztorem na Monte Cassino^[30].

Po pożarze na początku XVIII wieku, klasztor został odbudowany w stylu barokowym według projektu Johanna Lucasa von Hildebrandta (1668–1745)^[30]. W 1739 roku zachodnie skrzydło kompleksu z komnatami cesarskimi otrzymało paradną klatkę schodową Kaiserstiege, której sufit zdobi plafon „Apoteoza Karola VI” pędzla Paula Trogera^[30]. W dobrej kondycji zachowała się romańska kaplica św. Erentrudy z 1072 roku.

W opactwie znajduje się biblioteka manuskryptów oraz zbiory ponad 32 tys. grafik, m.in. dzieła Rubensa, Rembrandta, Dürera i Cranacha^[31]

• UNESCO: Wachau Cultural Landscape (UNESCO/NHK). [w:] Youtube.com [on-line]. [dostęp 2015-05-10].
• Donau Niederösterreich Tourismus GmbH: Die Wachau. [dostęp 2015-05-10]. (niem.).
• Arbeitskreis Wachau – Regionalentwicklung: strona oficjalna. [dostęp 2015-05-10]. (niem.).