Rodzanice
 Rodzanice, Marek Hapon, 2015 | |
| Inne imiona |
Narecznice, Sudiczki |
|---|---|
| Występowanie | |
| Atrybuty |
Wrzeciono, nić życia |
| Siedziba |
Pałac Słońca |
| Teren kultu | |
| Odpowiednik |
Parki (rzymski) |
Rodzanice, narecznice, sudiczki – w religii Słowian niewidzialne duchy lub bóstwa losu. W źródłach przytaczane najczęściej razem z Rodem. Na ogół wymieniane w liczbie trzech, czasami jednak wymieniane w liczbie czterech, pięciu, siedmiu lub nawet dziewięciu, z czego jedna była „królową”, lub w liczbie pojedynczej[1]. Związane z Dolą, lecz nie wiadomo na jakich zasadach. W polskim folklorze najczęściej występują jako zorze.
Imiona i znaczenia
[edytuj | edytuj kod]W różnych regionach słowiańszczyzny i językach nazywano je w różny sposób[1][2]:
- Chorwacki: rodjenice, rojenice, roženice, sudice, sudjenice, sujenice
- Słoweński: rodjenice, rojenice, sudice, sojenice, sujenice
- Bułgarski: sudženici, narŭčnici, orisnici, urisnici, uresici
- Czeski i słowacki: rodjenice, sudjenice, sudičky
- Polski: rodzanice, narecznice, sudiczki
- Serbski: suđaje, suđenice, rođenice, narečnici
- Staroruski, rosyjski: rožanice, udĕlnicy
Określenie rodzanica, rodjenica czy rojenica pochodzi od rodzić i dosłownie oznacza „rodząca”[3].
Określenie sudiczka, sudica, czy sojenica pochodzi od sud (sąd) i dosłownie oznacza „sądząca”[3].
Określenie narecznica, nerechnitsa, narucnica oznacza „określająca”[3].
Określenie udelnica oznacza „udzielająca”[1].
Bułgarskie terminy orisnici, urisnici, uresici pochodzą od greckiego słowa όρίζοντες (orizontes) oznaczającego „ustalanie”[1].
U Słowian wschodnich znana była także personifikacja dobrego losu jako Dola, której imię oznacza „dział”, „udział”, i złego losu jako Niedola[1][4]. U Serbów i Chorwatów występuje natomiast Sreća – której imię oznacza „szczęście”[5][6].
W niektórych regionach Polski funkcje zórz i rodzanic pełniły inne postaci: boginki w Małopolsce czy kraśniki na Pomorzu[7]. W Katalogu Magii Rudolfa, napisanym przez Edwarda Karwota, a który spisał informacje zebrane przez Brata Rudolfa o zwyczajach pogańskich Słowian zachodnich, czyta się, że Słowianie „składają ofiarę swym trzem siostrom, które poganie nazywają Kloto, Lachezis i Atropos, aby im użyczyły bogactwa”. Rudolf, prawdopodobnie nie znając języka Słowian, nadał rodzanicom imiona Mojr, które znał z mitologii greckiej, a które pełnią te same funkcje co rodzanice[8].
Rodzanice po chrystianizacji zostały zastąpione przez Matki Boże lub święte kobiety. W ruskich zaklinaniach nad dojrzewającym chłopcem wymieniane są: Paraskiewa, Anastazja i Barbara, a w bułgarskim folklorze Bogurodzica, Paraskiewa i Anastazja[3]. Funkcje rodzanic przejmowały też anioły lub nawet sam Chrystus[7].
Źródła
[edytuj | edytuj kod]Słowo św. Grzegorza Teologa o tym, jak poganie kłaniali się bożkom z XI wieku jako pierwsze wzmiankuje o rodzanicach[9]:
Także i do Słowian doszło to słowo, i ci zaczęli ofiary składać Rodu i rożanicom zanim Perunowi, ich bogowi.
Słowo niejakiego Chrystolubca opisuje modły poświęcone Rodowi i rodzanicom[10]:
... i mieszamy niektóre czyste modlitwy z przeklętym ofiarowaniem bałwanom, bo stawiają oprócz stołu z kutią i zgodnego z prawem obiadu także bezprawny stół, przeznaczony dla Roda i różanic wywołując gniew Boga
Kult rodzanic popularny był jeszcze w XVI-wiecznej Rusi, o czym świadczą pokuty nadawane przy spowiedzi przez prawosławnych popów opisane w penitencjałach św. Sawy Storożewskiego[11]:
Czy składałaś z babami ofiary Bogu obmierzłe, czy modliłaś się do wił, lub czyś na cześć Roda i rodzanic, i Peruna i Chorsa i Mokoszy piła i jadła: trzy lata postu z pokłonami
Także Izmaił Sriezniewski zebrał w swoich Materiałach dla słownika staroruskiego następujące źródła[5]:
Zastawiający rodzanicom ofiarę — napełniający demonowi kubek
zastawiając Bodowi (albo Rodowi i rodzanicom) ofiarę i przygotowując rodzanicom (biesom) zmieszany napój
z dzieci strzygą pierwsze włosy i baby warzą kaszę na zebranie rodzanicom
jeżeli rodzanicom krają chleb i ser, i miód zabraniał surowo w jednym miejscu, powiada (Izajasz): biada pijącym i jedzącym na cześć rodzanic
kto czciciel kołaczy, albo czciciel rodzanic
Narecznice często pojawiają się też często w różnych legendach i eposach południowosłowiańskich, jednym z nich jest epos o Królewiczu Marku[12]:
|
|
Pierwszym, który zanotował kult zórz był etnograf Zorian Dołęga Chodakowski. Napisał o tym w swojej rozprawie pt. O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem[13]:
Trzeba pójść i zniżyć się pod strzechę wieśniaka w różnych odległych stronach, trzeba śpieszyć na jego uczty, zabawy i różne przygody. Tam, w dymie wznoszącym się nad głowami, snują się jeszcze stare obrzędy, nucą się dawne śpiewy i wśród pląsów prostoty odzywają się imiona bogów zapomnianych. W tym gorzkim zmroku dostrzec można świecące im trzy księżyce, trzy zorze dziewicze, siedem gwiazd wozowych.
Historyk literatury polskiej Stefan Vrtel-Wierczyński w Średniowiecznej poezji polskiej świeckiej zapisał zaklęcie odkryte przez Brücknera[14]:
|
Max Toeppen w Wierzeniach mazurskich z dodatkiem zawierającym klechdy i baśnie Mazurów zanotował formułkę do zamawiania choroby[15]:
Zorze, zorzeczki, Chrystusa Pana służeczki, służycie wy Panu Chrystusowi we dnie i w nocy i temu chrzczonemu (tu nazwisko chorej osoby wymówić) coby też same posłużyły, ten kaz z jego oka, z jego białka i jego źreniczy odmówiły, przez Pana Boga moc, syna Bożego i Ducha świętego pomoc.
Stanisław Czernik w swojej książce Trzy zorze dziewicze: wśród zamawiań i zaklęć przytacza następujące zaklęcie[16]:
|
Miesięcznik geograficzno-etnograficzny Wisła podaje następujące zaklęcie nad płaczącym nocami dzieckiem, które odmawia się przez trzy dni w trakcie zachodu słońca[17], oraz modlitwę o dobrego męża[18]:
|
|
Wygląd
[edytuj | edytuj kod]W folklorze Słowian południowych rodzanice opisywane są jako piękne dziewczęta lub jako starsze, dobroduszne kobiety. Czasami przedstawiane także jako trzy kobiety w różnym wieku: dziewczynka, dorosła kobieta i starsza kobieta. Słowianie południowi opisywali je jako piękne postaci o białych, okrągłych policzkach. Ubrane miały być w biały strój, na głowie nosić biały czepiec oraz posiadać srebrną i złotą biżuterię. W ręku miały trzymać płonące świece, przez które ich sylwetki miały być łatwo widoczne w świetle księżyca[1].
Czesi opisywali je jako ubrane na biało dziewice lub stare kobiety, wysokie i przeźroczyste, o policzkach bladych, a oczach iskrzących i czarujących ludzi, z włosami zdobionymi kamieniami szlachetnymi. Podobnie jak u Słowian południowych miały nosić biały czepiec lub welon[1].
Funkcje i kult
[edytuj | edytuj kod]
Miały opiekować się ciężarnymi kobietami[19], zaś po urodzeniu dziecka wyznaczały mu los na resztę życia[7]. Rodzanice pojawiały się o północy, trzy dni po narodzinach dziecka, przy jego kolebce, następnie miały przepowiadać dziecku dobry lub zły los na całe życie[3][20]. Po określeniu losu dziecka ten zostawał zapisywany jako niezmywalny znak na czole[3][20]. Zdania rodzanic o przyszłości dziecka często były sprzeczne, a ostateczną decyzję podejmowała ostatnia, najstarsza rodzanica. Pierwsza, najmłodsza rodzanica kręciła, druga mierzyła, a trzecia obcinała nić życia – im dłuższa nić, tym dłuższe będzie życie[1]. U Słowian południowych niekiedy rozróżniano rodzanice od sudiczek, które miały pojawiać się przed śmiercią i podczas ważnych momentów życiowych[3]. Czasami wzywano rodzanice, by te ochroniły rodzinę przed chorobami[21].
Trzeba jednak zaznaczyć, że według Prokopiusza Słowianie nie wierzyli w przeznaczenie[22]:
Uważają oni, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata, i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne. O przeznaczeniu nic nie wiedzą ani nie przyznają mu żadnej roli w życiu ludzkim, lecz kiedy śmierć zajrzy im w oczy, czy to w chorobie czy na wojnie, ślubują wówczas, że jeśli jej unikną, złożą bogu natychmiast ofiarę w zamian za ocalone życie, a uniknąwszy składają ją, jak przyobiecali, i są przekonani, że kupili sobie ocalenie za tę właśnie ofiarę.
Wedle źródeł na cześć rodzanic przygotowywano stół z chlebem, miodem, serem i kaszą (kutią)[23][20], czasami posiłek zostawiano w kapliczkach[21]. Rodzanicom poświęcone były również postrzyżyny – ścięte włosy należało ofiarować rodzanicom[3][20]. Słoweńcy i Chorwaci mieli w zwyczaju stawianie świeczki, wina, chleba i soli w pokoju kobiety leżącej dzień po porodzie. Niewypełnienie tego zwyczaju groziło tym, że rodzanice wyznaczą zły los dziecku. Słoweńcy mieszkający na Istrii kładli chleb pod głazami obok jaskiń, w których miały żyć rodzanice, a w Bułgarii przygotowywano uriśnicom kolację. W Czechach przygotowywano stół, na którym czekało na rodzanice biało ubranie, oraz krzesła, na których kładziono chleb, sól i masło, czasami ser i piwo[1]. Jednym ze świąt Roda i rodzanic miał być 26 grudnia, który po chrystianizacji został zastąpiony przez Cerkiew prawosławną świętem Bogurodzicy[24].
Rodzanice mieszkać miały na końcu świata w pałacu Słońca, co mogłoby wiązać je z bóstwem słonecznym[3].
W wielu europejskich religiach występują trzy kobiece postaci przepowiadające dziecku przyszłość co wskazuje na indoeuropejskie pochodzenie rodzanic:
- Rzymskie Parki
- Greckie Mojry
- Nordyckie Norny
- Celtycka Brigida w trzech postaciach lub trzy Matrony[8]
- Bałtyjska Łajma, która czasami pojawiała się w trzech postaciach[8]
Bogini Rodzanica
[edytuj | edytuj kod]Staroruskie źródła wymieniają też rodzanicę w jednej osobie, na ogół w parze Roda i Rodzanicy[20]. Przykładem takiego źródła jest XIII-wieczny ruski przekład XII-wiecznej kroniki Gesta regum Anglorum, która opisuje kult Świętowita u Słowian połabskich przyrównując go do rzymskiej Fortuny i greckiej Týchē – autor tego przekładu przetłumaczył Fortunę jako Rożdanicę (Рожданица)[25][26]. Innym przykładem może być Słowo, jak poganie kłaniali się bałwanom: „Artemida i Artemidy nazywanych Rodem i Rożanicą"[27]. W takiej sytuacji Rodzanica mogłaby być Boginią Matką – boginią płodności i macierzyństwa[28][29]. Według mitoznawców potrójne bóstwa losu są hipostazą prastarej bogini losu. Takimi boginiami miały być pragermańska Urðr i wczesnogrecka Kloto. Analogiczny proces prawdopodobnie zaszedł u Słowian i pierwotną boginią losu mogła być Dola[30].
Boris Rybakow wiązał rodzanice z Ładą twierdząc, że Łada była partnerką Roda i zarazem pierwszą rodzanicą[31].
Rodzanice w kulturze
[edytuj | edytuj kod]Muzyka:
- Percival Schuttenbach – Rodzanice (album Strzyga)[32]
- Jar – Rodzanica (album Niesiem plon)[33]
Literatura:
- Katarzyna Puzyńska – Rodzanice[34]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i The Mythology of All Races (1918), Vol. III, Section "Slavic", Part I: The Genii, Chapter IV: Genii of Fate, pp. 249-252
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 164.
- ↑ a b c d e f g h i Szyjewski 2003 ↓, s. 193.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 194-195.
- ↑ a b Brückner 1985 ↓, s. 171.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 207.
- ↑ a b c Strzelczyk 1998 ↓, s. 174.
- ↑ a b c Szyjewski 2003 ↓, s. 193-194.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 170.
- ↑ Brückner 1985 ↓, s. 170.
- ↑ Brückner 1985 ↓, s. 174.
- ↑ Marko Cepenkow, Сборник за народни умотворения и народопис, t. XVI-XVII, Sofia: Ministerstwo Edukacji Narodowej, 1990, s. 177-179.
- ↑ Dołęga-Chodakowski 1967 ↓, s. 24-25.
- ↑ Vrtel-Wierczyński 1923 ↓, s. 130.
- ↑ Max (1822-1893) Töppen, Wierzenia mazurskie z dodatkiem, zawierającym klechdy i baśnie Mazurów, 1894 [dostęp 2020-11-04] (pol.).
- ↑ Czernik 1985 ↓, s. 60.
- ↑ Ignacja Piątkowska, Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny. 1889 T.3 z.3 – Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, t. 3, z. 3, www.wbc.poznan.pl, s. 511 [dostęp 2019-12-25].
- ↑ Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny. 1903 T.17 z.3 – Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, t. 17, z. 3, www.wbc.poznan.pl, s. 391 [dostęp 2019-12-25].
- ↑ Podgórscy 2005 ↓, s. 384-385.
- ↑ a b c d e Gieysztor 2006 ↓, s. 206.
- ↑ a b Fiodor Kapica, Славянские традиционные праздники и ритуалы: справочник [online], 2008 [dostęp 2019-07-19] (ros.).
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 43-44.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 191-192.
- ↑ Profantowa 2004 ↓, s. 192.
- ↑ Leszek Moszyński, Dlaczego naukowe opisy prasłowiańskich wierzeń są tak różnorodne [online], 1998, s. 40.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 144.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 285.
- ↑ Figes 2018 ↓.
- ↑ Goscilo 1996 ↓, s. 155.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 194.
- ↑ Mačuda 2012 ↓, s. 67-68.
- ↑ Percival Schuttenbach – Rodzanice. [dostęp 2019-10-16].
- ↑ JAR "NIESIEM PLON" Wirtualne Gęśle za rok 2010 [online], www.gesle.folk.pl [dostęp 2019-10-16].
- ↑ SAGA o LIPOWIE [online], Katarzyna Puzyńska [dostęp 2019-10-16].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003. ISBN 83-7318-205-5.
- Aleksander Gieysztor: Mitologia Słowian. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 978-83-235-0234-0.
- Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1998. ISBN 83-7120-688-7.
- Aleksander Brückner: Mitologia słowiańska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06245-2.
- Orlando Figes: Natasha's Dance: A Cultural History of Russia. Penguin UK, 2018. ISBN 0-14-198959-9.
- Zorian Dołęga-Chodakowski, Julian Maślanka: O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1967.
- Stefan Vrtel-Wierczyński: Średniowieczna poezja polska świecka. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1923.
- Stanisław Czernik: Trzy zorze dziewicze: wśród zamawiań i zaklęć. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1985. ISBN 83-218-0422-5.
- Helena Goscilo, Beth Holmgren: Russia--women--culture. Indiana University Press, 1996. ISBN 0-253-21044-5.
- Jiří Mačuda: Rodnověřské obřady a ruská lidová kultura. Brno: Uniwersytet Masaryka, 2012.
- Barbara i Adam Podgórscy: Wielka Księga Demonów Polskich – leksykon i antologia demonologii ludowej. Wydawnictwo KOS, 2005. ISBN 83-89375-40-0.
- Nadia Profantowa: Encyklopedie slovanských bohů a mýtů. Libri, 2004. ISBN 80-7277-219-8.
