Pala (sztuka)

Pala (prawdopodobnie z wł. palese – widoczny, jawny; palesare – odkrywać, objawiać) – typ monoscenicznej renesansowej nastawy ołtarzowej w formie prostokątnej tablicy bez zwieńczeń i szczytów, niekiedy w oprawie architektonicznej, z malowidłem przedstawiającym najczęściej Sacra Conversazione, wykształcony we Włoszech w I połowie XV wieku.

W okresie gotyku włoskie nastawy ołtarzowe składały się najczęściej z licznych, zestawionych w wielu kondygnacjach, przeważnie małych obrazów z wizerunkami pojedynczych świętych, oddzielonych wąskimi ramami architektonicznymi. W pierwszym trzydziestoleciu XV wieku wykształcił się stopniowo nowy typ nastawy ołtarzowej przeznaczony do kościołów budowanych w nowym renesansowym już stylu. Według Brunelleschiego obrazy ołtarzowe powinny mieć kształt tabula quadrata et sine civoris (wskazówki dotyczące dekoracji San Lorenzo we Florencji)^[1]. Stworzenie ujednoliconej przestrzeni malarskiej wymagało odmiennego układu kompozycyjnego, eliminującego podziały pionowe. Taką jednolitą przestrzeń sceny narracyjnej widać już np. w Hołdzie Trzech Króli Gentilego da Fabriano oraz w Złożeniu do grobu Fra Angelica, choć ich zwieńczenia składały się jeszcze z kilku szczytów. Przykładem odwrotu od dotychczasowych poliptyków jest Madonna z Dzieciątkiem i świętymi (1424-30) Fra Angelica z kościoła San Domenico w Fiesole. Zamiast snycerskich ram architektonicznych podział sceny tworzą tutaj elementy rozbudowanej architektury tronu, której arkady stanowią obramowania dla poszczególnych postaci. Święci nie są już odizolowani i umieszczeni zgodnie z hierarchią w osobnych niszach po obu stronach centralnej postaci, lecz tworzą grupę wokół tronującej Marii Panny z Dzieciątkiem. Złote tło zostało zastąpione rozległym pejzażem^[2].

W ten sposób narodził się typ Sacra Conversazione – przedstawienie tronującej Madonny z Dzieciątkiem i świętymi, niekiedy w towarzystwie donatorów lub aniołów. Nazwa (Święta Rozmowa) wprowadza w błąd; w rzeczywistości wszystkie przedstawione postacie pogrążone są w milczeniu. Święci nie tyle rozmawiają ze sobą czy Maryją, lecz trwają w communio sanctorum (świętych obcowanie), poza czasem, w moralnej i duchowej łączności z Jezusem Chrystusem^[3]. Niekiedy scena rozgrywa się w apsydzie, we wnętrzu kościoła, co sprawia, że przestrzeń obrazu staje się przedłużeniem przestrzeni realnej, a patrzący z obserwatora zamienia się w uczestnika przedstawianej sceny na równi z jej bohaterami^[4].

Z pewnym opóźnieniem taki typ nastawy pojawił się też w ośrodkach artystycznych północnych Włoch, gdzie jeszcze w latach 60. XV w. Antonio Vivarini tworzył poliptyki w skomplikowanych ramach, cechujące się niezwykłym bogactwem dekoracyjnym. Kompozycję obrazów ołtarzowych całkowicie zmienił tam Giovanni Bellini, ustanawiając wzór malowidła ołtarzowego dla następnego stulecia.

Inaczej przedstawiała się sytuacja na północ od Alp. W Niderlandach w sztuce sakralnej XV w. dominował malarski tryptyk. W Niemczech, Polsce i krajach skandynawskich najpopularniejszą formą nastawy ołtarzowej stał się pentaptyk, przeważnie z dekoracją rzeźbiarską lub rzeźbiarsko-malarską.

• Fra Angelico – Pala z Fiesole, 1422-23, 212 × 237 cm, San Domenico, Fiesole
• Filippo Lippi – Pala Barbadorich, 1437-38, 208 × 244 cm, Luwr, Paryż
• Fra Angelico – Pala św. Marka, ok. 1440, 220 × 227 cm, Museo di San Marco, Florencja
• Domenico Veneziano – Pala św. Łucji, 1445-47, 210 × 215 cm, Uffizi, Florencja
• Andrea Mantegna – Pala św. Zenona, 1456, 480 × 450 cm, San Zeno, Werona
• Sandro Botticelli – Pala św. Ambrożego, ok. 1471, 170 × 194 cm, Uffizi, Florencja
• Giovanni Bellini – Pala z Pesaro, 1471-74, 262 × 240 cm, Museo Civico, Pesaro
• Piero della Francesca – Pala Federica da Montefeltro, 1472, 248 × 180 cm, Pinakoteka Brera
• Francesco del Cossa – Pala Kupców, 1474, 227 × 266 cm, Pinacoteca Nazionale, Bolonia
• Antonello da Messina – Pala św. Kasjana, 1475-76, 125,5 × 146,2 cm, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu
• Ercole de’ Roberti – Pala z Rawenny, 1480, 323 × 240 cm, Pinakoteka Brera, Mediolan
• Vincenzo Foppa – Pala Bottigelli, 1480-84, 124 × 171 cm, Pinacoteca Malaspina, Pawia
• Sandro Botticelli – Pala Bardich, 1485, 185 × 180 cm, Gemäldegalerie, Berlin
• Luca Signorelli – Pala św. Onufrego, 1485, 221 × 189 cm, Museo dell’Opera del Duomo, Perugia
• Giovanni Bellini – Pala św. Hioba, 1487, 471 × 258 cm, Gallerie dell'Accademia, Wenecja
• Sandro Botticelli – Pala św. Barnaby, 1487, 268 × 280 cm, Uffizi, Florencja
• Sandro Botticelli – Pala św. Marka, 1488-90, 378 × 258 cm, Uffizi, Florencja
• Giovanni Bellini – Pala Agostina Barbarigo, 1488, 200 × 320 cm, San Pietro Martire, Wenecja (Murano)
• Carlo Crivelli – Pala Ottoniego, 1490, 175 × 151 cm, National Gallery w Londynie
• Cima da Conegliano – Pala z Conegliano, ok. 1492, 235 × 150 cm, Katedra, Conegliano
• Carlo Crivelli – Pala św. Franciszka z Fabriano, 1498, 194,3 × 93,3 cm, Pinakoteka Brera, Mediolan
• Lorenzo Costa – Pala św. Tekli, 1496, 155 × 167,5 cm, Pinacoteca Nazionale, Bolonia
• Pietro Perugino – Pala z Fano, 1497, 262 × 215 cm, Santa Maria Nuova, Fano
• Rafael Santi – Pala Colonna, 1503-05, 169 × 169,5 cm, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
• Giovanni Bellini – Pala św. Zachariasza, 1505, 500 × 235 cm, San Zaccaria, Wenecja
• Giorgione – Pala z Castelfranco, 1505, 200 × 152, San Liberale, Castelfranco veneto
• Rafael Santi – Pala Ansideich, 1505, 274 × 152 cm, National Gallery w Londynie
• Cima da Conegliano – Pala Montinich, 1506-07, 301 × 211 cm, Galleria Nazionale, Parma
• Lorenzo Lotto – Pala Alessandra Martinengo, 1513-16, 520 × 250 cm, Santi Bartolomeo e Stefano, Bergamo
• Girolamo Romanino – Pala św. Justyny, 1514, 678 × 366 cm, Museo Civico, Padwa
• Jacopo Pontormo – Pala Pucciego, 1517, 214 × 195 cm, San Michele Visdomini, Florencja
• Tycjan – Pala Jacopa Pesaro, 1519-26, 478 × 268 cm, Santa Maria Gloriosa dei Frari, Wenecja
• Lorenzo Lotto – Pala św. Bernardyna, 1521, 287 × 268 cm, San Bernardino in Pignolo, Bergamo
• Lorenzo Lotto – Pala Ducha Świętego, 1521, 287 × 267 cm, San Spirito, Bergamo
• Lorenzo Lotto – Pala św. Łucji, 1532, 243 × 237 cm, Pinacoteca Civica, Jesi
• Parmigianino – Pala z Casalmaggiore, 1539-40, 253 × 161 cm, Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie

• 
  Dossale – pierwowzór poliptyku
• 
  Poliptyk gotycki
• 
  Pala w okresie przejściowym
• 
  Pala – monosceniczna tablica ołtarzowa

• Cristina Bucci, Wczesny renesans, Warszawa: Arkady, 2010, ISBN 978-83-213-4662-5
• Marion Kaminski, Wenecja, Köln: Könemann, 2001, ISBN 3-8290-8141-3
• Caterina Limentani Virdis, Mari Pietrogiovana, Arcydzieła malarstwa ołtarzowego, Warszawa: Arkady, 2004, ISBN 83-213-4355-4