Pałac Sanguszków w Gumniskach

Ten artykuł dotyczy pałacu znajdującego się w tarnowskiej dzielnicy Gumniska. Zobacz też: Pałac Sanguszków w Tarnowie.

Pałac Sanguszków
w Gumniskach

nr rej. A-55 z 19.11.1968
Pałac widziany od strony południowej
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Tarnów
Adres	ul. Sanguszków 28
Typ budynku	pałac
Rozpoczęcie budowy	1799
Pierwszy właściciel	Hieronim Janusz Sanguszko
Położenie na mapie Polski Pałac Sanguszków w Gumniskach
Położenie na mapie województwa małopolskiego Pałac Sanguszków w Gumniskach
Położenie na mapie Tarnowa Pałac Sanguszków w Gumniskach
50°00′19,33″N 21°00′25,31″E/50,005369 21,007031
Multimedia w Wikimedia Commons

Pałac Sanguszków – otoczona parkiem dawna rezydencja magnacka Sanguszków, ostatnich właścicieli Tarnowa, znajdująca się w tarnowskiej dzielnicy Gumniska. Oprócz pałacu i parku do rejestru zabytków wpisano: oficynę, spichrz oraz dwa budynki administracyjne^[1]. Siedziba Zespołu Szkół Ekonomiczno-Ogrodniczych w Tarnowie.

Zespół pałacowo-parkowy położony jest w Gumniskach, w południowo-wschodniej dzielnicy Tarnowa. Znajduje się po południowej stronie ulicy Braci Saków, na wschód od wiaduktu kolejowego na linii nr 91.

Sanguszkowie herbu Pogoń Litewska to magnacki ród książęcy (kniaziowski), będący gałęzią litewskiej dynastii Giedyminowiczów. Dobra tarnowskie wraz z Gumniskami stały się ich własnością w XVIII wieku^[2].

W 1799 roku, w miejscu drewnianego dworu, budowę rezydencji letniej rozpoczął Hieronim Sanguszko^[3]. Wymurowano jednopiętrowy budynek w stylu klasycystycznym, obecne skrzydło zachodnie. Na południowym stoku założono ogród o założeniu geometrycznym. W latach późniejszych założono rozległy park typu angielskiego (krajobrazowy). Park zajmował powierzchnię około 11 ha, cała posiadłość wraz z zabudowaniami folwarcznymi – ok. 37 ha^[4].

W 1834 roku rezydencję rozbudował wnuk Hieronima, Władysław Sanguszko^[2]. Dobudowano dwupiętrowe wschodnie skrzydło, które połączono z zachodnim niższą przewiązką. W 1860 roku w pałacu urodził się Paweł Sapieha, pierwszy prezes Polskiego Czerwonego Krzyża. W czasie powstania styczniowego Sanguszkowie urządzili tu lazaret, w którym leczono rannych powstańców. W drugiej połowie XIX wieku do zachodniego skrzydła pałacu dobudowano neogotycką kaplicę według projektu Feliksa Księżarskiego^[2].

W okresie międzywojennym od wschodniej strony wymurowano przybudówkę, w której mieściła się kuchnia, a z południowej strony pałacu założono ogród włoski w układzie tarasowym, z dużą fontanną na środku. Roman Sanguszko, ostatni prywatny właściciel posiadłości w Gumniskach, we wrześniu 1939 roku wyjechał z Polski^[5]. W pałacu pozostała jego matka, księżna Konstancja. W czasie II wojny światowej rezydencję zajmowali Niemcy. W 1945 roku część wyposażenia rezydencji zrabowano, reszta trafiła do tarnowskiego muzeum^[3].

Po wojnie majątek Sanguszków upaństwowiono, księżnę Konstancję usunięto z pałacu. Pałac stał się siedzibą Tarnowskiej Szkoły Ogrodniczej, później Zespołu Szkół Ekonomiczno-Ogrodniczych im. Tadeusza Kościuszki.

W 2018 roku bez wiedzy i zgody konserwatora zabytków wyasfaltowano drogę^[6][7].

Pałac w obecnym kształcie to budowla zbudowana na planie litery C, posiada cechy architektury klasycystycznej z elementami eklektycznymi. Do zachodniego skrzydła pałacu przylega neogotycka kaplica, elewację po stronie południowo-zachodniej wykonano w stylu neorenesansowym. Dwupiętrowe skrzydło wschodnie i jednopiętrowe skrzydło zachodnie łączy jednopiętrowa węższa przewiązka z portykiem kolumnowym przed podjazdem od strony północnej. Cztery doryckie kolumny i dwa murowane słupy podpierają taras nad wejściem. Wejście główne prowadzi do obszernego holu ze sklepieniem kolebkowym. Znajduje się tutaj neorenesansowy marmurowy kominek, który zdobi popiersie Tadeusza Kościuszki autorstwa Jerzego Popiela z 1946^[8]. Rezydencja, w części podpiwniczona, jest budowlą dwutraktową, a częściowo z trzytraktowym układem pomieszczeń. W skrzydle zachodnim znajduje się dawna sala balowa, z kolumnami i klasycystyczną dekoracją stiukową. W niektórych pomieszczeniach na parterze zastosowano sklepienia żaglaste^[2][9].

Wykonany z brązu posąg Merkurego stoi na tarasie po południowej stronie pałacu. Przedstawia sylwetkę nagiego posłańca bogów unoszącego się tchnieniem wiatru. Posąg jest kopią rzeźby Giambologny. Oryginał, pochodzący z 1580 roku, znajduje się w Palazzo del Bargello we Florencji^[10].

Stojąca przy pałacu murowana oficyna z XVIII wieku, z dobudowanym później skrzydłem, zbudowana jest w formie dworku z dwukolumnowym portykiem od frontu. Parterowy, podpiwniczony budynek ma dwutraktowy układ pomieszczeń. Czterospadowy dach, z lukarnami w kształcie wolego oka, pokryty jest dachówką^[3].

 Osobny artykuł: Park Sanguszków w Tarnowie.

Rozległy park Sanguszków usytuowany jest na łagodnych stokach wzgórza pałacowego. Od strony północnej park zachował styl romantycznego ogrodu angielskiego, nawiązującego do naturalnych parków krajobrazowych, o nieregularnej siatce alejek, ze swobodnie rozmieszczonym drzewostanem. W starodrzewie dominują rodzime gatunki drzew liściastych i iglastych, z domieszką gatunków egzotycznych (m.in. tulipanowce amerykańskie, platany klonolistne, robinie akacjowe, sosny wejmutki, metasekwoja chińska). Platan klonolistny rosnący przed pałacem jest najgrubszym drzewem w Tarnowie. Na stoku, po południowej stronie pałacu, usytuowano dwupoziomowy klasyczny ogród w stylu włoskim. Na środku ogrodu znajduje się, wyremontowana w 2020 roku, fontanna^[11]. Kamienne schody prowadzą na taras przed pałacem. Południowo-zachodnia część parku ma charakter leśny^[3][4]. Cały drzewostan, ponad 10 hektarowego parku, jest grupowym pomnikiem przyrody^[12].