Storczyk samczy
| |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
storczyk samczy |
| Nazwa systematyczna | |
| Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase Lindleyana 12: 120 1997 [3] | |
Storczyk samczy, s. samiczy[4] (Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae)[3].
Nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]- Po odkryciu polifiletycznego charakteru rodzaju Orchis gatunek ten włączony został do rodzaju koślaczek (Anacamptis) i obecna nazwa gatunku to Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase (Lindleyana 12: 120 (1997)[5]. Tu opisany jest pod nazwą tradycyjną ze względu na utrzymanie jej stosowania w polskojęzycznych źródłach nomenklatorycznych[4].
- Synonimy[3]:
- Herorchis morio (L.) D. Tyteca & E. Klein
- Orchis morio L.
- Dawne nazwy według botaników: storczyk samiczowy (Krzysztof Kluk w "Dykcyonarzu Roślinnym"), storczyk wąskoliści (Józef Jundziłł), storczyk szczupłoliściowy (Jakób Waga, we "Florze Polski Jawnokwiatowych rodzajów").
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zwarty zasięg występowania obejmuje Europę i ciągnie się od południowej części Wysp Brytyjskich, północnej Hiszpanii, południowych wybrzeży Skandynawii i Estonii po europejską część Rosji, a na południu po wybrzeża Morza Śródziemnego. Zasięg występowania obejmuje ponadto Algierię i Maroko w Afryce Północnej oraz w Kaukaz i część Azji Zachodniej (Cypr, Liban, Iran, Syria, Turcja)[6].
W Polsce występował na około 300 stanowiskach (z tego w Karpatach ok. 70), jednakże ostatnie badania terenowe (do 2008 roku) potwierdziły jego występowanie tylko na około 60 stanowiskach (z tego w Karpatach na kilkunastu). Najwyżej położone stanowisko znajduje się na wysokości 1100 m n.p.m. na Hali Śmietanowej w Beskidzie Żywieckim (Pasmo Policy)[7].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Łodyga
- Prosta smukła, zielona ale czerwono nabiegła, o wysokości do 35cm, zakończona luźnym kwiatostanem. Wyrasta z jajowatej, niepodzielonej bulwy[8].
- Liście
- Posiada 9–12 liści, w tym 5–8 tworzących różyczkę wokół podstawy łodygi. Liście te są szerokolancetowate, bezplamiste, najszersze poza połową. Liście łodygowe w liczbie 3–6 pochwiasto obejmują łodygę. Przysadki mają długość 12–24 mm, szerokość 3–6 mm, są błoniaste i tej samej długości co zalążnia[9].
- Kwiaty
- Stosunkowo duże. Kwiatostan w postaci luźnego kłosa o wysokości do 10 cm. Wszystkie listki okwiatu, z wyjątkiem warżki, są hełmiasto sklepione. Mają skośnie jajowaty kształt, barwę różową lub liliowofioletową i ciemniejsze nerwy. 3-łatkowa warżka jest w zarysie okrągła, ma długość 6,5–11 mm, szerokość 11–17 mm. Jej środkowa łatka ma na szczycie szerokość 4–9 mm, szczyt płytko podzielony i jest nieco dłuższa, niż ząbkowane łatki boczne. Jest najczęściej różowo-fioletowa i posiada duże fioletowe plamy. Mocna ostroga jest tej samej barwy co warżka, ma długość 7–10 mm, szerokość 2–3,5 mm, tępy koniec z niewielkim wgłębieniem i jest wygięta do góry. Pollinaria posiadają trzoneczki i oddzielne uczepki, ale wspólną tarczkę nasadową. Pyłkowiny brązowoczerwone[9].
- Owoce
- Rozdęta torebka o długości od 1 do 1,5 cm[8].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Bylina, geofit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Kwiaty zwabiają owady imitując swoją budową kwiaty roślin nektarodajnych, jednak roślina nie wytwarza nektaru. Kwiaty zapylane są przez owady, głównie przez trzmiele. Zawiązuje owoce w średnim stopniu[9]. Może występować również samozapylenie[7]. Rośnie w suchych zaroślach, naturalnych łąkach i w świetlistych lasach (głównie w grądach), na miejscach otwartych lub częściowo zacienionych, często na zboczach[10]. Liczba chromosomów 2n=36[11]. Najwyżej w Polsce położone stanowisko znajduje się na Hali Śmietanowej w Paśmie Policy (1100 m n.p.m.). W Szwajcarii dochodzi do wysokości 1950 m[7].
Tworzy mieszańce ze storczykiem błotnym, cuchnącym, męskim i kukułką szerokolistną[11]. Zróżnicowany na sześć podgatunków[12]:
- Anacamptis morio subsp. caucasica (K.Koch) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.
- Anacamptis morio subsp. champagneuxii (Barnéoud) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.
- Anacamptis morio subsp. longicornu (Poir.) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.
- Anacamptis morio subsp. morio
- Anacamptis morio subsp. picta (Loisel.) Jacquet & Scappat.
- Anacamptis morio subsp. syriaca (E.G.Camus) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.
Zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]W Polsce gatunek podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Kategorie zagrożenia gatunku:
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)[13]: V (narażony na wyginięcie); 2016: CR (krytycznie zagrożony)[14].
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin[15]: EN (zagrożony).
Istnieje szereg przyczyn, które spowodowały tak znaczne zmniejszenie się liczby stanowisk tego gatunku w Polsce. Są to: zmiana stosunków wodnych na jego stanowiskach, zaorywanie łąk i pastwisk, wysiewanie nasion traw, nawożenie, zbyt intensywny wypas, zalesianie oraz zabudowa stanowisk. W wyższych partiach górskich przyczyną jest zaniechanie wypasu i sporadycznego nawet koszenia, co powoduje zarastanie jego stanowisk[7].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).
- ↑ a b c The Plant List. [dostęp 2017-03-21].
- ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Bateman, Richard M.; Hollingsworth, Peter M.; Preston, Jillian; Yi-Bo, Luo; Prodgeon, Alec M. & Chase, Mark W.. Molecular phylogenetics and evolution of Orchidinae and selected Habenariinae (Orchidaceae). „Bot. J. Linn. Soc.”. 142(1), s. 1–40, 2003. DOI: 10.1046/j.1095-8339.2003.00157.x.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2015-02-03].
- ↑ a b c d Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
- ↑ a b Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
- ↑ a b c Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
- ↑ Zbigniew Nawara: Rośliny łąkowe. Warszawa: Oficyna Wyd. MULTICO, 2006. ISBN 978-83-7073-397-1.
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Anacamptis morio na eMonocot [dostęp 2013-11-13].
- ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
- ↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.