Stosunki polsko-ukraińskie

Stosunki polsko-ukraińskie – relacje między państwem polskim a państwem ukraińskim, uwzględniając także relacje między narodami polskim i ukraińskim.

Trudno ustalić historyczne początki stosunków polsko-ukraińskich. Na terenach dzisiejszej Polski Ukraińcy/Rusini mieszkali od wieków^[1]. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Rusini stanowili dużą część społeczeństwa.

W okresie, gdy Polska znajdowała się pod zaborami zaczął się rozwijać ukraiński ruch narodowy, nierzadko antagonistycznie nastawiony do Polaków^{[potrzebny przypis]}.

W listopadzie 1918, po ogłoszeniu odrodzenia państwa polskiego, wybuchła wojna polsko-ukraińska^[2], w której przeciwnikiem Polski była głównie Zachodnioukraińska Republika Ludowa, a po zjednoczeniu Ukraińska Republika Ludowa^{[potrzebny przypis]}.

W latach 1918–1920 Ukraińcy podjęli wysiłek utworzenia własnego państwa. Elementem tych starań była w 1920 r. wyprawa kijowska, w której wzięły wraz z Ukraińcami udział wojska niepodległego państwa polskiego. Porażka wyprawy przekreśliła możliwość utworzenia państwowości ukraińskiej^[2]. Polska zawarła traktat ryski (formalnie sygnowany również przez radziecką Ukrainę), krytykowany przez wielu Ukraińców^[3].

W II Rzeczypospolitej 5 milionów obywateli utożsamiało się z narodowością ukraińską. Relacje między tą mniejszością a Polakami naznaczone były licznymi napięciami (zob. Akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku, Akcja rewindykacji cerkwi prawosławnych w II Rzeczypospolitej). Państwo polskie nie miało możliwości utrzymywać bezpośrednich stosunków z Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, gdyż ta była częścią ZSRR i musiała realizować politykę zagraniczną kierownictwa sowieckiego^[2].

Do 1925 r. działał we Lwowie Tajny Uniwersytet Ukraiński.

Ważną rolę w życiu mniejszości ukraińskiej II RP pełnił kościół greckokatolicki. Na Wołyniu kompromisową politykę prowadził dwukrotny wojewoda Henryk Józewski.

Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów walczyła m.in. z Polską stosując terror. Aktywiści byli więzieni m.in. w Berezie Kartuskiej. Ukraińskim politykiem i ideologiem nacjonalizmu ukraińskiego był Dmytro Doncow.

W latach 1925–1939 działała partia Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne.

Za Wielki głód na Ukrainie współodpowiedzialny był pochodzący z Podlasia Stanisław Kosior, a wśród ofiar głodu byli Polacy. Polscy dyplomaci wiedzieli o głodzie^[4], reakcja Polski była ograniczona^[5].

W USRR powołano Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego, zlikwidowany w 1935. Podczas operacji polskiej NKWD (1937–1938) zginęło i zostało wysiedlonych wielu Polaków z Ukrainy^[6].

II wojna światowa była okresem nowego kształtu stosunków polsko-ukraińskich. Część społeczeństwa ukraińskiego na polskim obszarze państwowym stanęła po stronie okupanta niemieckiego. Po walkach między frakcjami OUN banderowcy przejęli i rozbudowali Ukraińską Powstańczą Armię. Nad relacjami Ukraińców i Polaków w tym czasie zaciążyły wydarzenia rzezi wołyńskiej i czystki etnicznej w Małopolsce Wschodniej^[2]. Zbrodnie na Polakach i Ukraińcach popełniła Służba Bezpieczeństwa OUN. Rewanż AK obejmował akcję przeciwko ukraińskiej policji i kilka zbrodni (Zbrodnia w Chlebowicach Świrskich, Zbrodnia w Szołomyi).

Akcja „Burza” na Wołyniu spowodowała także walki z UPA^{[potrzebny przypis]}.

3 marca 1945 oddział Bissa popełnił zbrodnię w Pawłokomie.

Po zakończeniu okupacji niemieckiej Polska znalazła się w strefie wpływów sowieckich, zaś granica z ZSRR (w tym terenów Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) została przesunięta na zachód. 9 września 1944 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i władze USRR – realizując wytyczne najwyższego kierownictwa radzieckiego – podpisały układ w sprawie wzajemnych przesiedleń ludności (polskiej do Polski i ukraińskiej na Ukrainę)^[7]. Na terenach przejętych przez USRR pozostało też mienie ruchome o ogromnej wartości dla polskiego dziedzictwa narodowego. W wyniku polsko-ukraińskich rozmów zwrócono Polsce część zbiorów Ossolineum, Panoramę Racławicką, jak również trzy lwowskie pomniki; pierwszy sekretarz KP Ukrainy Nikita Chruszczow unikał przekazywania stronie polskiej obiektów istotnych również z punktu widzenia kultury ukraińskiej^[8][9].

Po II wojnie światowej próby dialogu polsko-ukraińskiego podejmowały środowiska emigracyjne. 28 listopada 1979 w Londynie przedstawiciele emigracyjnych władz Ukraińskiej Republiki Ludowej prezydent Mykoła Liwycki, premier Teofil Łeontij i minister spraw zagranicznych Jarosław Rudnycki i polskich prezydent Edward Raczyński, premier Kazimierz Sabbat i wiceminister Tadeusz Lasko podpisali wspólną deklarację^[10].

Przełom lat 80. i 90. przyniósł zakończenie sowieckiej dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej, transformację polityczną i gospodarczą w Polsce oraz procesy niepodległościowe na Ukrainie. 2 grudnia 1991 roku Polska uznała powstałe w wyniku rozpadu ZSRR państwo ukraińskie. 2 stycznia 1992 nawiązane zostały stosunki między oboma państwami. 18 maja 1992 zawarto umowę o dobrosąsiedztwie, przyjaźni i współpracy.

W latach 90. Polska aspirowała do odgrywania roli pośrednika w relacjach Ukrainy ze światem zachodnim. Jednak jej ówczesna pozycja polityczna i ekonomiczna była słaba, co skłoniło Kijów do szukania bezpośrednich relacji z państwami zachodnimi. Pomimo to dwustronne kontakty polityczne były intensywne^[11].

Polska popierała demokratyczne i proeuropejskie dążenia społeczeństwa ukraińskiego w trakcie pomarańczowej rewolucji (2004) i rewolucji godności (2013–2014)^[12]. W kontekście wstąpienia Polski do NATO i Unii Europejskiej Rzeczpospolita stała się rzecznikiem integracji Ukrainy z UE^[13] współinicjując program Partnerstwa Wschodniego.

Od 2020 roku Polska i Ukraina wspólnie z Litwą współpracują w ramach nowego formatu współpracy politycznej – Trójkąta Lubelskiego.

Wobec agresji rosyjskiej rozpoczętej w lutym 2022 roku Polska poparła niepodległość i integralność terytorialną Ukrainy, co wyraził m.in. polski Sejm w przyjętej przez aklamację w przeddzień inwazji uchwale^[14]. Polska udzieliła Ukrainie pomocy finansowej, humanitarnej oraz w formie dostaw uzbrojenia^[15][16], a także przyjęła uchodźców. W marcu 2022 roku premier Polski Mateusz Morawiecki wraz z premierem Czech Petrem Fialą i premierem Słowenii Janezem Janšą złożyli wizytę na Ukrainie jako pierwsi przywódcy zagraniczni od wybuchu wojny^[17]. Postawa Polski wobec wojny ukraińsko-rosyjskie wpłynęła na zbliżenie obu państw i społeczeństw, jednak rok 2023 przyniósł pogorszenie relacji m.in. na tle różnic interesów gospodarczych związanych z eksportem ukraińskiego zboża^[18][19]. 8 lipca 2024 roku prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski i premier Polski Donald Tusk podpisali dwustronne porozumienie o współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa^[20].

Do zinstytucjonalizowanych form kontaktów politycznych należą m.in.: Komitet Konsultacyjny przy prezydentach obu państw, Polsko-Ukraińskie Zgromadzenie Parlamentarne, komisje i rady międzyrządowe (w tym Międzyrządowa Komisja Współpracy Gospodarczej, Międzyrządowa Rada Koordynacyjna ds. Współpracy Międzyregionalnej)^[12].

1 czerwca 2022 roku po raz pierwszy w historii stosunków polsko-ukraińskich odbyło się spotkanie w formacie konsultacji międzyrządowych pod przewodnictwem premierów obu krajów z udziałem prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zełenskiego. Podpisano bądź przyjęto szereg dokumentów międzyresortowych^[21]. Kolejne konsultacje międzyrządowe odbyły się 28 marca 2024 roku^[22].

Ze względu na członkostwo Polski w Unii Europejskiej relacje gospodarcze pomiędzy Polską i Ukrainą regulowane są częściowo przez umowy zawarte pomiędzy UE a Ukrainą^[23].

Wartość polskiego eksportu na Ukrainę wyniosła 6,3 mld EUR, natomiast wartość importu z Ukrainy wyniosła 4,3 mld EUR (2021 rok). Ukraina była 14. partnerem Polski w eksporcie towarowym i 21. w imporcie, zaś dla Ukrainy Polska była drugim pod względem ważności partnerem eksportowym i czwartym co do ważności pod względem importu towarowego (2020 rok). W 2021 roku Ukraina była odbiorcą 20% polskiego eksportu nawozów oraz dostawcą 36% importu rud metali, 23% importu tłuszczów pochodzenia zwierzęcego oraz 12% importu drewna i artykułów z drewna^[24]. Według raportu OSW z 2024 Polska pozostaje 10. największym zagranicznym inwestorem na Ukrainie, a wartość inwestycji wyniosła 780 mln USD^[25].

Od 2005 roku Ukraina znajduje się wśród krajów priorytetowych programu polskiej pomocy rozwojowej. Polska wspiera procesy reform (decentralizacji, edukacji i szkolnictwa zawodowego, finansów publicznych i walki z korupcją, systemów zarządzania kryzysowego) oraz prowadzi działania na rzecz profesjonalizacji kadry urzędniczej. Polska pomoc dociera także do osób poszkodowanych w wyniku działań zbrojnych oraz obejmuje stypendia^[26].

Podstawą współpracy dwustronne w sferze nauki i kultury jest umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o współpracy w dziedzinie kultury, nauki i oświaty z 1997 roku. Kwestie uznawalności wykształcenia reguluje umowa z 2005 roku. Wśród programów stypendialnych dedykowanych naukowcom i studentom z Ukrainy są: Program Stypendialny im. Stefana Banacha, Program Stypendialny Rządu RP dla Młodych Naukowców, Program stypendialny im. Lane’a Kirklanda^[23].

W ramach programu polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” podejmowane są także działania z zakresu ochrony polskich zabytków i dziedzictwa historycznego na terytorium Ukrainy^[23].

Podstawą polsko-ukraińskiej współpracy wojskowej jest podpisana 2 grudnia 2016 roku umowa ogólna między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą w sprawie wzajemnej współpracy w dziedzinie obronności, która zastąpiła Porozumienie o współpracy w dziedzinie wojskowej z 3 lutego 1993 r. Na podstawie nowej umowy zostały ustanowione dwadzieścia cztery obszary współpracy wojskowej, realizowanej w różnych formach^[27]. Polsko-ukraińska współpraca wojskowa obejmuje m.in. cyklicznie spotkania szefów obrony i wspólne ćwiczenia (m.in. ćwiczenia dowódczo-sztabowe CPX)^[28].

8 lipca 2024 roku podpisane zostało dwustronne porozumienie o współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa przewidujące m.in.: współpracę w wyposażaniu i szkoleniu sił bezpieczeństwa i obrony Ukrainy, wsparcia przyszłego rozwoju wojsk ukraińskich i wspieranie procesu integracji Ukrainy ze strukturami euroatlantyckimi^[29].

W czasie inwazji Rosji na Ukrainę Polska stała się jednym z liderów wsparcia militarnego Ukrainy. Po agresji Rosji w 2022 roku Polska przekazała Siłom Zbrojnym Ukrainy m.in. 18 sztuk armatohaubic AHS Krab znajdujących zasobach Wojska Polskiego^[30] oraz czołgi T-72. Według danych z maja 2022 Polska była drugim dostarczycielem sprzętu wojskowego dla Ukrainy. Wartość polskich dostaw wyniosła 1,6 mld USD^[31]. W sierpniu 2022 roku wartość polskiej pomocy wojskowej przekroczyła 7 mld zł^[32]. Według danych Instytutu Gospodarki Światowej do sierpnia 2023 roku Polska zadeklarowała Ukrainie pomoc militarną o wartości ponad 3,3 miliarda dolarów^[33].

Jedną ze spornych płaszczyzn w relacjach dwustronnych jest polityka historyczna, w szczególności ocena rzezi wołyńskiej i działalności UPA.

W czerwcu 2005 roku z udziałem prezydentów obu państw roku uroczyście otwarto Cmentarz Orląt Lwowskich, zaś dwa lata później prezydenci we wspólnym oświadczeniu potępili akcję „Wisła”^[11].

Zobacz w Wikiźródłach tekst Wspólne oświadczenie Prezydenta RP i Prezydenta Ukrainy z okazji 60-tej rocznicy Akcji „Wisła” (2007)

Wołodymyr Wjatrowycz był prezesem Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej w latach 2014–2019, uznany przez Pera Andersa Rudlinga i Grzegorza Motykę za jednego z czołowych realizatorów ukraińskiej polityki historycznej i apologetę OUN i UPA^[34][35]. Ukraina blokowała poszukiwania polskich ofiar, co miało związek z rozbiórką pomnika UPA w Hruszowicach, gdzie polski IPN nie znalazł ciał^[36]. W październiku 2019 Ukraina wydała zezwolenia na ekshumacje^[37].

W lipcu 2016 roku przebywający w Polsce w związku ze szczytem NATO w Warszawie prezydent Ukrainy Petro Poroszenko złożył kwiaty i zapalił znicze przed stołecznym Pomnikiem Rzezi Wołyńskiej^[38], zaś 11 lipca 2022 roku w uroczystościach rocznicowych w tym miejscu brał udział marszałek Rady Najwyższej Ukrainy Rusłan Stefanczuk^[39].

Związek Harcerstwa Polskiego oraz ukraińska organizacja harcerska Płast zainicjowały akcję Płomień Braterstwa, której celem jest upamiętnienie wspólnej walki Polaków i Ukraińców w wojnie polsko-bolszewickiej^[40].

Historyczne relacje polsko-ukraińskie charakteryzują się szczególną złożonością i sprzecznościami^[41].

Wielowiekowemu dziedzictwu koegzystencji i przenikania się towarzyszą ukraińska pamięć o polskiej dominacji oraz spuścizna konfrontacji (m.in. powstania kozackie i hajdamackie, wojna 1918–1919, II wojna światowa, okres powojenny)^[41].

Przeważająca polska narracja historyczna przedstawia dziedzictwo I i II Rzeczypospolitej w sposób wyidealizowany jako okres raczej zgodnej koegzystencji^[41]. Jednym z najważniejszych pojęć narracji wobec Ukrainy są „Kresy”^[42], wartościowane pozytywnie jako wyidealizowane wyobrażenie wielokulturowej, a jednocześnie polskiej „przestrzeni kulturowej”^[41].

Pojęcie „Kresy” ma silnie nostalgiczny podtekst i dla wielu Polaków oznacza przekonanie o polskim historycznym charakterze części dzisiejszych ziem ukraińskich^[41]. Wiąże się to z dużą popularnością obrazu Kresów Wschodnich jako obszaru, w którym pod rządami polskimi rozkwitała harmonia stosunków międzykulturowych^[43]. Fundamentem narracji kresowej jest odrzucenie idei, że polska historyczna obecność na Ukrainie zawierała elementy kolonialne^[41]. To odrzucenie opiera się często na relatywizacji lub przemilczaniu faktów niepasujących do pozytywnego autowizerunku (np. powstania kozackie i hajdamackie, dyskryminacja religijna, hierarchia kulturowa, wyzysk ekonomiczny etc.)^[41]. Kresy są także postrzegane jako arena polskiej martyrologii^[41]. W efekcie innym kluczowym motywem polskiej narracji historycznej na temat Ukrainy jest obecnie zbrodnia wołyńska^[41]. Polskocentryczna perspektywa sprawia, że w Polsce często jest ona uważana bezpodstawnie za jedyną sporną kwestię historyczną w relacjach polsko-ukraińskich^[44]. W publicznej polityce historycznej „przykryła” poważniejsze zbrodnie popełnione na Polakach na Wschodzie (takie jak sowiecka akcja antypolska w latach 1937–1938)^[44]. Jest też dominującym skojarzeniem Polaków z konfliktami polsko-ukraińskimi^[44]. To skupienie się w Polsce na Wołyniu powoduje, że w polskiej przestrzeni publicznej ograniczona jest wiedza o historii, pamięci i polityce historycznej Ukrainy, która często jest zastępowana przez polskie wyobrażenia (np. przekonanie o zdominowaniu przez UPA i Banderę pamięci Ukraińców)^[44].

Polsko-ukraiński dialog historyczny jest utrudniony wskutek znacznie głębszego zanurzenia życia publicznego Polski w historii w porównaniu z Ukrainą^[45][46]. W Polsce na znacznie większą skalę niż w Ukrainie – jeśli chodzi o liczbę czytelników i widzów – cenione są popularnonaukowe video-blogi, książki, wywiady oraz artykuły poświęcone tematyce historycznej, które często upowszechniają stereotypy i błędne wyobrażenia historii relacji polsko-ukraińskich^[45].

Ukraińska polityka historyczna opiera się na założeniu, że UPA należy mimo wszystko oceniać pozytywnie jako organizację walczącą o niepodległość^[47]. Natomiast w Polsce dominuje przekonanie, że UPA per se była formacją zbrodniczą^[47]. Szczególne oburzenie w Polsce wywołuje upamiętnienie na Ukrainie przywódców UPA i OUN jako organizacji walczących o niepodległość, którzy pośrednio lub bezpośrednio byli odpowiedzialni za zbrodnie na Polakach^[47]. Jednak skala tego zjawiska jest w Polsce wyolbrzymiana^[47].

Polska historiografia natomiast w bardzo ograniczonym stopniu prowadzi wewnętrzną debatę o zbrodni wołyńskiej^[47]. W głównym nurcie wykształcił się w tej kwestii pewnego rodzaju konsensus^[47]. Przedmiotem dyskusji wewnętrznej w Polsce w niewystarczającym stopniu są m.in. kwestie^[48]:

• zawyżanie ofiar własnych i obniżanie ukraińskich, tłumaczenie polskich zbrodni na Ukraińcach wyłącznie jako odwet czy prewencję, zjawisko relatywizacji, a nawet negowania masakr na ukraińskich cywilach;
• niewystarczające uwzględnianie czynników społeczno-ekonomicznych oraz dziedzictwa wcześniejszych konfliktów polsko-ukraińskich;
• obraz UPA, który w bardzo ograniczonym stopniu uwzględnia jej ewolucję i różnice wewnętrzne;
• ograniczona wiedza na temat walki UPA z Niemcami i Sowietami oraz wielkich strat ludności ukraińskiej poniesionych szczególnie z rąk tych ostatnich, co wiąże się z unikaniem umieszczenia zbrodni wołyńskiej w szerszym kontekście konfrontacji różnych sił na ziemiach południowo-wschodnich II RP w latach 1939–1947;
• bardzo rzadkie badania dotyczące współczesnego znaczenia dziedzictwa UPA dla ukraińskich rewolucji oraz walki z rosyjską agresją.

W historiografii ukraińskiej i polityce pamięci tematyka zbrodni UPA popełnionych na Polakach była po Rewolucji Godności obecna w bardzo ograniczonym zakresie^[49].

Polskie podręczniki szkolne m.in. bezpodstawnie utożsamiają drobną szlachtę na ziemiach ukraińskich jako Polaków^[50]. Dyskryminacyjna polityka II RP wobec mniejszości ukraińskiej opisana jest w nich językiem ezopowym^[50]. Nie pokazuje się w wystarczającym stopniu skali prześladowań przez cały okres międzywojenny oraz ich intensyfikacji postępującej od 1935 roku ani radykalizacji represji, jakie planowano wprowadzić w 1940 roku^[50].

Według ostatniego przeprowadzonego spisu powszechnego, w 2001 roku na Ukrainie mieszkało 147,9 tysiąca osób deklarujących polską narodowość. Najwięcej ukraińskich Polaków mieszka w obwodzie żytomierskim. Natomiast według polskiego spisu z 2011 roku ukraińska mniejszość narodowa w Polsce liczyła 51 tysięcy osób. Odrębną grupą, od mniejszości narodowej grupą ludności ukraińskiej w Polsce są migranci (według GUS w 2019 roku liczba cudzoziemców z Ukrainy wynosiła 1 351 418^[51]) oraz uchodźcy wojenni, którzy przybyli do Polski po inwazji Rosji.

Po 1989 roku stosunek Polaków do Ukraińców stopniowo się poprawiał^[52]. Po rewolucjach: Pomarańczowej i Godności stosunek Polaków do Ukraińców znacząco się poprawiał, ale po jakimś czasie następował spadek sympatii^[43]. Przed 2022 rokiem Ukraińcy plasowali się raczej w dolnej części listy narodów lubianych przez Polaków^[52]. Inwazja rosyjska w 2022 r. wywołała masową mobilizację polskiego społeczeństwa na rzecz pomocy ukraińskim uchodźcom, co cieszyło się początkowo olbrzymim poparciem^[52]. Agresja rosyjska na pełną skalę doprowadziła do sytuacji, że w badaniach z początku 2023 roku po raz pierwszy nieco ponad połowa Polaków zadeklarowała sympatię wobec Ukraińców^[52].

Stosunek Ukraińców do Polaków był po 1989 roku wyraźnie lepszy niż vice versa^[52]. Sympatia wobec Polaków już przed agresją na pełną skalę była wysoka, natomiast w 2022 roku przyjęła charakter totalny^[52]. Wiąże się ona także z przekonaniem zdecydowanej większości Ukraińców o szczególnej bliskości kulturowej z Polakami^[52]. W przypadku Polaków taka opinia – pomimo wojny – cieszyła się znacznie mniejszym poparciem^[52].

• Ambasada RP w Kijowie
• Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie
• Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej we Lwowie
• Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Łucku
• Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Odessie
• Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Winnicy

• Ambasada Ukrainy w Polsce
• Konsulat Generalny w Gdańsku
• Konsulat Generalny w Krakowie
• Konsulat Generalny w Lublinie
• Konsulat Generalny we Wrocławiu

Zobacz kolekcję cytatów Stosunki polsko-ukraińskie w Wikicytatach

• stosunki polsko-kozackie w latach 1918–1922
• Zakerzonie

• AdamA. Balcer AdamA., Polska pamięć historyczna i polityka wobec Ukrainy i Ukraińców, ISBN 978-83-67750-25-7 [dostęp 2024-05-11] .