Stosunki polsko-ukraińskie
Stosunki polsko-ukraińskie – relacje między państwem polskim a państwem ukraińskim, uwzględniając także relacje między narodami polskim i ukraińskim.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Trudno ustalić historyczne początki stosunków polsko-ukraińskich. Na terenach dzisiejszej Polski Ukraińcy/Rusini mieszkali od wieków[1]. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Rusini stanowili dużą część społeczeństwa.
W okresie, gdy Polska znajdowała się pod zaborami zaczął się rozwijać ukraiński ruch narodowy, nierzadko antagonistycznie nastawiony do Polaków[potrzebny przypis].
W listopadzie 1918, po ogłoszeniu odrodzenia państwa polskiego, wybuchła wojna polsko-ukraińska[2], w której przeciwnikiem Polski była głównie Zachodnioukraińska Republika Ludowa, a po zjednoczeniu Ukraińska Republika Ludowa[potrzebny przypis].
Okres międzywojenny
[edytuj | edytuj kod]W latach 1918–1920 Ukraińcy podjęli wysiłek utworzenia własnego państwa. Elementem tych starań była w 1920 r. wyprawa kijowska, w której wzięły wraz z Ukraińcami udział wojska niepodległego państwa polskiego. Porażka wyprawy przekreśliła możliwość utworzenia państwowości ukraińskiej[2]. Polska zawarła traktat ryski (formalnie sygnowany również przez radziecką Ukrainę), krytykowany przez wielu Ukraińców[3].
W II Rzeczypospolitej 5 milionów obywateli utożsamiało się z narodowością ukraińską. Relacje między tą mniejszością a Polakami naznaczone były licznymi napięciami (zob. Akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku, Akcja rewindykacji cerkwi prawosławnych w II Rzeczypospolitej). Państwo polskie nie miało możliwości utrzymywać bezpośrednich stosunków z Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, gdyż ta była częścią ZSRR i musiała realizować politykę zagraniczną kierownictwa sowieckiego[2].
Do 1925 r. działał we Lwowie Tajny Uniwersytet Ukraiński.
Ważną rolę w życiu mniejszości ukraińskiej II RP pełnił kościół greckokatolicki. Na Wołyniu kompromisową politykę prowadził dwukrotny wojewoda Henryk Józewski.
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów walczyła m.in. z Polską stosując terror. Aktywiści byli więzieni m.in. w Berezie Kartuskiej. Ukraińskim politykiem i ideologiem nacjonalizmu ukraińskiego był Dmytro Doncow.
W latach 1925–1939 działała partia Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne.
Za Wielki głód na Ukrainie współodpowiedzialny był pochodzący z Podlasia Stanisław Kosior, a wśród ofiar głodu byli Polacy. Polscy dyplomaci wiedzieli o głodzie[4], reakcja Polski była ograniczona[5].
W USRR powołano Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego, zlikwidowany w 1935. Podczas operacji polskiej NKWD (1937–1938) zginęło i zostało wysiedlonych wielu Polaków z Ukrainy[6].
Zobacz też:Okres II wojny światowej
[edytuj | edytuj kod]II wojna światowa była okresem nowego kształtu stosunków polsko-ukraińskich. Część społeczeństwa ukraińskiego na polskim obszarze państwowym stanęła po stronie okupanta niemieckiego. Po walkach między frakcjami OUN banderowcy przejęli i rozbudowali Ukraińską Powstańczą Armię. Nad relacjami Ukraińców i Polaków w tym czasie zaciążyły wydarzenia rzezi wołyńskiej i czystki etnicznej w Małopolsce Wschodniej[2]. Zbrodnie na Polakach i Ukraińcach popełniła Służba Bezpieczeństwa OUN. Rewanż AK obejmował akcję przeciwko ukraińskiej policji i kilka zbrodni (Zbrodnia w Chlebowicach Świrskich, Zbrodnia w Szołomyi).
Akcja „Burza” na Wołyniu spowodowała także walki z UPA[potrzebny przypis].
3 marca 1945 oddział Bissa popełnił zbrodnię w Pawłokomie.
Lata 1945–1991
[edytuj | edytuj kod]Po zakończeniu okupacji niemieckiej Polska znalazła się w strefie wpływów sowieckich, zaś granica z ZSRR (w tym terenów Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) została przesunięta na zachód. 9 września 1944 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i władze USRR – realizując wytyczne najwyższego kierownictwa radzieckiego – podpisały układ w sprawie wzajemnych przesiedleń ludności (polskiej do Polski i ukraińskiej na Ukrainę)[7]. Na terenach przejętych przez USRR pozostało też mienie ruchome o ogromnej wartości dla polskiego dziedzictwa narodowego. W wyniku polsko-ukraińskich rozmów zwrócono Polsce część zbiorów Ossolineum, Panoramę Racławicką, jak również trzy lwowskie pomniki; pierwszy sekretarz KP Ukrainy Nikita Chruszczow unikał przekazywania stronie polskiej obiektów istotnych również z punktu widzenia kultury ukraińskiej[8][9].
Po II wojnie światowej próby dialogu polsko-ukraińskiego podejmowały środowiska emigracyjne. 28 listopada 1979 w Londynie przedstawiciele emigracyjnych władz Ukraińskiej Republiki Ludowej prezydent Mykoła Liwycki, premier Teofil Łeontij i minister spraw zagranicznych Jarosław Rudnycki i polskich prezydent Edward Raczyński, premier Kazimierz Sabbat i wiceminister Tadeusz Lasko podpisali wspólną deklarację[10].
Zobacz też:Okres współczesny
[edytuj | edytuj kod]Współpraca polityczna
[edytuj | edytuj kod]Przełom lat 80. i 90. przyniósł zakończenie sowieckiej dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej, transformację polityczną i gospodarczą w Polsce oraz procesy niepodległościowe na Ukrainie. 2 grudnia 1991 roku Polska uznała powstałe w wyniku rozpadu ZSRR państwo ukraińskie. 2 stycznia 1992 nawiązane zostały stosunki między oboma państwami. 18 maja 1992 zawarto umowę o dobrosąsiedztwie, przyjaźni i współpracy.
W latach 90. Polska aspirowała do odgrywania roli pośrednika w relacjach Ukrainy ze światem zachodnim. Jednak jej ówczesna pozycja polityczna i ekonomiczna była słaba, co skłoniło Kijów do szukania bezpośrednich relacji z państwami zachodnimi. Pomimo to dwustronne kontakty polityczne były intensywne[11].
Polska popierała demokratyczne i proeuropejskie dążenia społeczeństwa ukraińskiego w trakcie pomarańczowej rewolucji (2004) i rewolucji godności (2013–2014)[12]. W kontekście wstąpienia Polski do NATO i Unii Europejskiej Rzeczpospolita stała się rzecznikiem integracji Ukrainy z UE[13] współinicjując program Partnerstwa Wschodniego.
Od 2020 roku Polska i Ukraina wspólnie z Litwą współpracują w ramach nowego formatu współpracy politycznej – Trójkąta Lubelskiego.
Wobec agresji rosyjskiej rozpoczętej w lutym 2022 roku Polska poparła niepodległość i integralność terytorialną Ukrainy, co wyraził m.in. polski Sejm w przyjętej przez aklamację w przeddzień inwazji uchwale[14]. Polska udzieliła Ukrainie pomocy finansowej, humanitarnej oraz w formie dostaw uzbrojenia[15][16], a także przyjęła uchodźców. W marcu 2022 roku premier Polski Mateusz Morawiecki wraz z premierem Czech Petrem Fialą i premierem Słowenii Janezem Janšą złożyli wizytę na Ukrainie jako pierwsi przywódcy zagraniczni od wybuchu wojny[17]. Postawa Polski wobec wojny ukraińsko-rosyjskie wpłynęła na zbliżenie obu państw i społeczeństw, jednak rok 2023 przyniósł pogorszenie relacji m.in. na tle różnic interesów gospodarczych związanych z eksportem ukraińskiego zboża[18][19]. 8 lipca 2024 roku prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski i premier Polski Donald Tusk podpisali dwustronne porozumienie o współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa[20].
Do zinstytucjonalizowanych form kontaktów politycznych należą m.in.: Komitet Konsultacyjny przy prezydentach obu państw, Polsko-Ukraińskie Zgromadzenie Parlamentarne, komisje i rady międzyrządowe (w tym Międzyrządowa Komisja Współpracy Gospodarczej, Międzyrządowa Rada Koordynacyjna ds. Współpracy Międzyregionalnej)[12].
1 czerwca 2022 roku po raz pierwszy w historii stosunków polsko-ukraińskich odbyło się spotkanie w formacie konsultacji międzyrządowych pod przewodnictwem premierów obu krajów z udziałem prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zełenskiego. Podpisano bądź przyjęto szereg dokumentów międzyresortowych[21]. Kolejne konsultacje międzyrządowe odbyły się 28 marca 2024 roku[22].
Współpraca gospodarcza
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na członkostwo Polski w Unii Europejskiej relacje gospodarcze pomiędzy Polską i Ukrainą regulowane są częściowo przez umowy zawarte pomiędzy UE a Ukrainą[23].
Wartość polskiego eksportu na Ukrainę wyniosła 6,3 mld EUR, natomiast wartość importu z Ukrainy wyniosła 4,3 mld EUR (2021 rok). Ukraina była 14. partnerem Polski w eksporcie towarowym i 21. w imporcie, zaś dla Ukrainy Polska była drugim pod względem ważności partnerem eksportowym i czwartym co do ważności pod względem importu towarowego (2020 rok). W 2021 roku Ukraina była odbiorcą 20% polskiego eksportu nawozów oraz dostawcą 36% importu rud metali, 23% importu tłuszczów pochodzenia zwierzęcego oraz 12% importu drewna i artykułów z drewna[24]. Według raportu OSW z 2024 Polska pozostaje 10. największym zagranicznym inwestorem na Ukrainie, a wartość inwestycji wyniosła 780 mln USD[25].
Współpraca rozwojowa
[edytuj | edytuj kod]Od 2005 roku Ukraina znajduje się wśród krajów priorytetowych programu polskiej pomocy rozwojowej. Polska wspiera procesy reform (decentralizacji, edukacji i szkolnictwa zawodowego, finansów publicznych i walki z korupcją, systemów zarządzania kryzysowego) oraz prowadzi działania na rzecz profesjonalizacji kadry urzędniczej. Polska pomoc dociera także do osób poszkodowanych w wyniku działań zbrojnych oraz obejmuje stypendia[26].
Współpraca naukowa i kulturalna
[edytuj | edytuj kod]Podstawą współpracy dwustronne w sferze nauki i kultury jest umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o współpracy w dziedzinie kultury, nauki i oświaty z 1997 roku. Kwestie uznawalności wykształcenia reguluje umowa z 2005 roku. Wśród programów stypendialnych dedykowanych naukowcom i studentom z Ukrainy są: Program Stypendialny im. Stefana Banacha, Program Stypendialny Rządu RP dla Młodych Naukowców, Program stypendialny im. Lane’a Kirklanda[23].
W ramach programu polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” podejmowane są także działania z zakresu ochrony polskich zabytków i dziedzictwa historycznego na terytorium Ukrainy[23].
Zobacz też:Współpraca wojskowa
[edytuj | edytuj kod]Podstawą polsko-ukraińskiej współpracy wojskowej jest podpisana 2 grudnia 2016 roku umowa ogólna między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą w sprawie wzajemnej współpracy w dziedzinie obronności, która zastąpiła Porozumienie o współpracy w dziedzinie wojskowej z 3 lutego 1993 r. Na podstawie nowej umowy zostały ustanowione dwadzieścia cztery obszary współpracy wojskowej, realizowanej w różnych formach[27]. Polsko-ukraińska współpraca wojskowa obejmuje m.in. cyklicznie spotkania szefów obrony i wspólne ćwiczenia (m.in. ćwiczenia dowódczo-sztabowe CPX)[28].
8 lipca 2024 roku podpisane zostało dwustronne porozumienie o współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa przewidujące m.in.: współpracę w wyposażaniu i szkoleniu sił bezpieczeństwa i obrony Ukrainy, wsparcia przyszłego rozwoju wojsk ukraińskich i wspieranie procesu integracji Ukrainy ze strukturami euroatlantyckimi[29].
W czasie inwazji Rosji na Ukrainę Polska stała się jednym z liderów wsparcia militarnego Ukrainy. Po agresji Rosji w 2022 roku Polska przekazała Siłom Zbrojnym Ukrainy m.in. 18 sztuk armatohaubic AHS Krab znajdujących zasobach Wojska Polskiego[30] oraz czołgi T-72. Według danych z maja 2022 Polska była drugim dostarczycielem sprzętu wojskowego dla Ukrainy. Wartość polskich dostaw wyniosła 1,6 mld USD[31]. W sierpniu 2022 roku wartość polskiej pomocy wojskowej przekroczyła 7 mld zł[32]. Według danych Instytutu Gospodarki Światowej do sierpnia 2023 roku Polska zadeklarowała Ukrainie pomoc militarną o wartości ponad 3,3 miliarda dolarów[33].
Zobacz też:Polityka historyczna
[edytuj | edytuj kod]Jedną ze spornych płaszczyzn w relacjach dwustronnych jest polityka historyczna, w szczególności ocena rzezi wołyńskiej i działalności UPA.
W czerwcu 2005 roku z udziałem prezydentów obu państw roku uroczyście otwarto Cmentarz Orląt Lwowskich, zaś dwa lata później prezydenci we wspólnym oświadczeniu potępili akcję „Wisła”[11].
Wołodymyr Wjatrowycz był prezesem Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej w latach 2014–2019, uznany przez Pera Andersa Rudlinga i Grzegorza Motykę za jednego z czołowych realizatorów ukraińskiej polityki historycznej i apologetę OUN i UPA[34][35]. Ukraina blokowała poszukiwania polskich ofiar, co miało związek z rozbiórką pomnika UPA w Hruszowicach, gdzie polski IPN nie znalazł ciał[36]. W październiku 2019 Ukraina wydała zezwolenia na ekshumacje[37].
W lipcu 2016 roku przebywający w Polsce w związku ze szczytem NATO w Warszawie prezydent Ukrainy Petro Poroszenko złożył kwiaty i zapalił znicze przed stołecznym Pomnikiem Rzezi Wołyńskiej[38], zaś 11 lipca 2022 roku w uroczystościach rocznicowych w tym miejscu brał udział marszałek Rady Najwyższej Ukrainy Rusłan Stefanczuk[39].
Związek Harcerstwa Polskiego oraz ukraińska organizacja harcerska Płast zainicjowały akcję Płomień Braterstwa, której celem jest upamiętnienie wspólnej walki Polaków i Ukraińców w wojnie polsko-bolszewickiej[40].
Pamięć historyczna
[edytuj | edytuj kod]Historyczne relacje polsko-ukraińskie charakteryzują się szczególną złożonością i sprzecznościami[41].
Wielowiekowemu dziedzictwu koegzystencji i przenikania się towarzyszą ukraińska pamięć o polskiej dominacji oraz spuścizna konfrontacji (m.in. powstania kozackie i hajdamackie, wojna 1918–1919, II wojna światowa, okres powojenny)[41].
Przeważająca polska narracja historyczna przedstawia dziedzictwo I i II Rzeczypospolitej w sposób wyidealizowany jako okres raczej zgodnej koegzystencji[41]. Jednym z najważniejszych pojęć narracji wobec Ukrainy są „Kresy”[42], wartościowane pozytywnie jako wyidealizowane wyobrażenie wielokulturowej, a jednocześnie polskiej „przestrzeni kulturowej”[41].
Pojęcie „Kresy” ma silnie nostalgiczny podtekst i dla wielu Polaków oznacza przekonanie o polskim historycznym charakterze części dzisiejszych ziem ukraińskich[41]. Wiąże się to z dużą popularnością obrazu Kresów Wschodnich jako obszaru, w którym pod rządami polskimi rozkwitała harmonia stosunków międzykulturowych[43]. Fundamentem narracji kresowej jest odrzucenie idei, że polska historyczna obecność na Ukrainie zawierała elementy kolonialne[41]. To odrzucenie opiera się często na relatywizacji lub przemilczaniu faktów niepasujących do pozytywnego autowizerunku (np. powstania kozackie i hajdamackie, dyskryminacja religijna, hierarchia kulturowa, wyzysk ekonomiczny etc.)[41]. Kresy są także postrzegane jako arena polskiej martyrologii[41]. W efekcie innym kluczowym motywem polskiej narracji historycznej na temat Ukrainy jest obecnie zbrodnia wołyńska[41]. Polskocentryczna perspektywa sprawia, że w Polsce często jest ona uważana bezpodstawnie za jedyną sporną kwestię historyczną w relacjach polsko-ukraińskich[44]. W publicznej polityce historycznej „przykryła” poważniejsze zbrodnie popełnione na Polakach na Wschodzie (takie jak sowiecka akcja antypolska w latach 1937–1938)[44]. Jest też dominującym skojarzeniem Polaków z konfliktami polsko-ukraińskimi[44]. To skupienie się w Polsce na Wołyniu powoduje, że w polskiej przestrzeni publicznej ograniczona jest wiedza o historii, pamięci i polityce historycznej Ukrainy, która często jest zastępowana przez polskie wyobrażenia (np. przekonanie o zdominowaniu przez UPA i Banderę pamięci Ukraińców)[44].
Polsko-ukraiński dialog historyczny jest utrudniony wskutek znacznie głębszego zanurzenia życia publicznego Polski w historii w porównaniu z Ukrainą[45][46]. W Polsce na znacznie większą skalę niż w Ukrainie – jeśli chodzi o liczbę czytelników i widzów – cenione są popularnonaukowe video-blogi, książki, wywiady oraz artykuły poświęcone tematyce historycznej, które często upowszechniają stereotypy i błędne wyobrażenia historii relacji polsko-ukraińskich[45].
Ukraińska polityka historyczna opiera się na założeniu, że UPA należy mimo wszystko oceniać pozytywnie jako organizację walczącą o niepodległość[47]. Natomiast w Polsce dominuje przekonanie, że UPA per se była formacją zbrodniczą[47]. Szczególne oburzenie w Polsce wywołuje upamiętnienie na Ukrainie przywódców UPA i OUN jako organizacji walczących o niepodległość, którzy pośrednio lub bezpośrednio byli odpowiedzialni za zbrodnie na Polakach[47]. Jednak skala tego zjawiska jest w Polsce wyolbrzymiana[47].
Polska historiografia natomiast w bardzo ograniczonym stopniu prowadzi wewnętrzną debatę o zbrodni wołyńskiej[47]. W głównym nurcie wykształcił się w tej kwestii pewnego rodzaju konsensus[47]. Przedmiotem dyskusji wewnętrznej w Polsce w niewystarczającym stopniu są m.in. kwestie[48]:
- zawyżanie ofiar własnych i obniżanie ukraińskich, tłumaczenie polskich zbrodni na Ukraińcach wyłącznie jako odwet czy prewencję, zjawisko relatywizacji, a nawet negowania masakr na ukraińskich cywilach;
- niewystarczające uwzględnianie czynników społeczno-ekonomicznych oraz dziedzictwa wcześniejszych konfliktów polsko-ukraińskich;
- obraz UPA, który w bardzo ograniczonym stopniu uwzględnia jej ewolucję i różnice wewnętrzne;
- ograniczona wiedza na temat walki UPA z Niemcami i Sowietami oraz wielkich strat ludności ukraińskiej poniesionych szczególnie z rąk tych ostatnich, co wiąże się z unikaniem umieszczenia zbrodni wołyńskiej w szerszym kontekście konfrontacji różnych sił na ziemiach południowo-wschodnich II RP w latach 1939–1947;
- bardzo rzadkie badania dotyczące współczesnego znaczenia dziedzictwa UPA dla ukraińskich rewolucji oraz walki z rosyjską agresją.
W historiografii ukraińskiej i polityce pamięci tematyka zbrodni UPA popełnionych na Polakach była po Rewolucji Godności obecna w bardzo ograniczonym zakresie[49].
Polskie podręczniki szkolne m.in. bezpodstawnie utożsamiają drobną szlachtę na ziemiach ukraińskich jako Polaków[50]. Dyskryminacyjna polityka II RP wobec mniejszości ukraińskiej opisana jest w nich językiem ezopowym[50]. Nie pokazuje się w wystarczającym stopniu skali prześladowań przez cały okres międzywojenny oraz ich intensyfikacji postępującej od 1935 roku ani radykalizacji represji, jakie planowano wprowadzić w 1940 roku[50].
Społeczeństwo
[edytuj | edytuj kod]Mniejszości narodowe i migracja ukraińska w Polsce
[edytuj | edytuj kod]Według ostatniego przeprowadzonego spisu powszechnego, w 2001 roku na Ukrainie mieszkało 147,9 tysiąca osób deklarujących polską narodowość. Najwięcej ukraińskich Polaków mieszka w obwodzie żytomierskim. Natomiast według polskiego spisu z 2011 roku ukraińska mniejszość narodowa w Polsce liczyła 51 tysięcy osób. Odrębną grupą, od mniejszości narodowej grupą ludności ukraińskiej w Polsce są migranci (według GUS w 2019 roku liczba cudzoziemców z Ukrainy wynosiła 1 351 418[51]) oraz uchodźcy wojenni, którzy przybyli do Polski po inwazji Rosji.
Zobacz też:Sympatia i bliskość kulturowa
[edytuj | edytuj kod]Po 1989 roku stosunek Polaków do Ukraińców stopniowo się poprawiał[52]. Po rewolucjach: Pomarańczowej i Godności stosunek Polaków do Ukraińców znacząco się poprawiał, ale po jakimś czasie następował spadek sympatii[43]. Przed 2022 rokiem Ukraińcy plasowali się raczej w dolnej części listy narodów lubianych przez Polaków[52]. Inwazja rosyjska w 2022 r. wywołała masową mobilizację polskiego społeczeństwa na rzecz pomocy ukraińskim uchodźcom, co cieszyło się początkowo olbrzymim poparciem[52]. Agresja rosyjska na pełną skalę doprowadziła do sytuacji, że w badaniach z początku 2023 roku po raz pierwszy nieco ponad połowa Polaków zadeklarowała sympatię wobec Ukraińców[52].
Stosunek Ukraińców do Polaków był po 1989 roku wyraźnie lepszy niż vice versa[52]. Sympatia wobec Polaków już przed agresją na pełną skalę była wysoka, natomiast w 2022 roku przyjęła charakter totalny[52]. Wiąże się ona także z przekonaniem zdecydowanej większości Ukraińców o szczególnej bliskości kulturowej z Polakami[52]. W przypadku Polaków taka opinia – pomimo wojny – cieszyła się znacznie mniejszym poparciem[52].
Placówki dyplomatyczne i konsularne
[edytuj | edytuj kod]Polskie
[edytuj | edytuj kod]- Ambasada RP w Kijowie
- Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie
- Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej we Lwowie
- Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Łucku
- Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Odessie
- Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Winnicy
Ukraińskie
[edytuj | edytuj kod]- Ambasada Ukrainy w Polsce
- Konsulat Generalny w Gdańsku
- Konsulat Generalny w Krakowie
- Konsulat Generalny w Lublinie
- Konsulat Generalny we Wrocławiu
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Balcer ↓, s. 2.
- ↑ a b c d Stanisław Stępień: O potrzebie periodyzacji stosunków polsko-ukraińskich. pwin.pl. [dostęp 2019-11-19].
- ↑ Piotr Zychowicz: Pakt Piłsudski-Lenin. Czyli jak Polacy uratowali bolszewizm i zmarnowali szansę na budowę imperium. Wyd. 1 rozszerzone. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2015, s. 251–259. ISBN 978-83-7818-782-0. (pol.).
- ↑ Polska dyplomacja i wywiad o Wielkim Głodzie na Ukrainie. zw.com.pl. [dostęp 2019-11-23]. (pol.).
- ↑ Polska wobec Wielkiego Głodu. new.org.pl. [dostęp 2019-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-23)].
- ↑ Z Kazachstanu do Polski – losy repatriantów. kurierhistoryczny.pl. [dostęp 2019-11-23].
- ↑ Jerzy Kochanowski. Deportacja zwana repatriacją. „POLITYKA – Pomocnik historyczny”. Z Kresów na Kresy. s. 35–36. ISSN 2391-7717.
- ↑ Joanna Kuciel-Frydryszak. Wędrówki Ossolineum. „POLITYKA – Pomocnik historyczny”. Z Kresów na Kresy. s. 97. ISSN 2391-7717.
- ↑ Joanna Kuciel-Frydryszak. Pomnikowi przesiedleńcy. „POLITYKA – Pomocnik historyczny”. Z Kresów na Kresy. s. 101. ISSN 2391-7717.
- ↑ Deklaracja polsko-ukraińska. Protokół. „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, s. 29, 30, nr 6 z 29 listopada 1979.
- ↑ a b Eugeniusz Mironowicz: Polityka zagraniczna Ukrainy 1990-2010. Wyd. 1. Białystok: TransHumana. Wydawnictwo Akademickie, 2012.
- ↑ a b Polska i Ukraina – 30 lat partnerstwa i przyjaźni [online], gov.pl, 18 maja 2022 [dostęp 2022-11-12] .
- ↑ Stan i perspektywy rozwoju stosunków polsko-ukraińskich. mfa.gov.ua. [dostęp 2019-11-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-30)].
- ↑ Uchwała Sejmu ws. agresji Rosji na Ukrainę. sejm.gov.pl, 2022-02-23. [dostęp 2022-06-01].
- ↑ Pomoc wojskowa dla Ukrainy. Te państwa wysyłają najwięcej wsparcia. forsal.pl. [dostęp 2022-05-08].
- ↑ Polska jednym z największych dostawców broni dla Ukrainy. rfm24.pl, 2022-04-11. [dostęp 2022-05-08].
- ↑ Premierzy Czech, Polski i Słowenii przybyli do Kijowa. rp.pl, 2022-03-15. [dostęp 2022-06-01].
- ↑ Koniec zauroczenia. Stosunki polsko-ukraińskie w fazie dojrzałej [online], Fundacja im. Stefana Batorego, 31 sierpnia 2023 [dostęp 2024-03-28] .
- ↑ Odprawić oligarchów z kwitkiem, czyli kryzys zbożowy krok po kroku [online], klubjagiellonski.pl, 3 października 2023 [dostęp 2024-03-28] .
- ↑ Polsko-ukraińskie Porozumienie w Dziedzinie Bezpieczeństwa [online], gov.pl/premier, 9 lipca 2024 [dostęp 2024-07-09] .
- ↑ Premier na Ukrainie: podpisane dokumenty stanowią przedsionek do zupełnie innej współpracy, jakiej do tej pory Ukraina nie miała z żadnym innym państwem. gov.pl/premier, 2022-06-01. [dostęp 2022-06-09].
- ↑ Nikt i nic nie podważy solidarności Polski i Ukrainy [online], gov.pl, 28 marca 2024 [dostęp 2024-03-28] .
- ↑ a b c Relacje dwustronne. Ukraina. gov.pl. [dostęp 2022-06-01].
- ↑ Rynki zagraniczne. Ukraina. paih.gov.pl. [dostęp 2022-06-01].
- ↑ Sławomir Matuszak: Coraz ważniejszy partner. Polski eksport na Ukrainę i inwestycje w tym państwie. osw.waw.pl, 2024-08-05. [dostęp 2024-08-13].
- ↑ Polska pomoc. Ukraina. gov.pl. [dostęp 2022-06-01].
- ↑ Andrzej Sławiński , GŁÓWNE KIERUNKI POLSKO-UKRAIŃSKIEJ WSPÓŁPRACY WOJSKOWEJ PO 1991 ROKU [online] [dostęp 2022-06-01] .
- ↑ Polsko-ukraińska współpraca wojskowa. wojsko-polskie.pl. [dostęp 2022-06-01].
- ↑ Polsko-ukraińskie Porozumienie w Dziedzinie Bezpieczeństwa [online], gov.pl/premier [dostęp 2024-07-08] .
- ↑ dn: Polskie armatohaubice KRAB trafiły do ukraińskiej armii. Polskie Radio 24, 2022-05-29. [dostęp 2022-05-30]. (pol.).
- ↑ Polskie uzbrojenie w obronie Ukrainy [ANALIZA]. defence24.pl, 2022-05-21. [dostęp 2022-06-09].
- ↑ Tyle miliardów Polacy dali Ukraińcom. businessinsider.com.pl, 2022-08-22. [dostęp 2022-10-18].
- ↑ Sprawdziliśmy, jaką broń Polska już dostarczyła Ukrainie. Jesteśmy w gronie liderów [TABELA] [online], Businessinsider, 21 września 2023 [dostęp 2023-12-31] (pol.).
- ↑ Per Anders Rudling, The OUN, the UPA and the Holocaust: A Study in the Manufacturing of Historical Myths, The Carl Beck Papers in Russian & East European Studies, No. 2107, November 2011, ISSN 0889-275X, s. 28.
- ↑ Grzegorz Motyka: Nieudana książka. zbrodniawolynska.pl. [dostęp 2014-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-08)]. (pol.).
- ↑ Szef UIPN wyjaśnił, kiedy zostanie odblokowana ekshumacja polskich obywateli na Ukrainie. zik.ua. [dostęp 2019-11-23]. (pol.).
- ↑ Wydano pierwsze pozwolenia na ekshumację szczątków Polaków na terytorium Ukrainy. tvp.info. [dostęp 2019-11-23]. (pol.).
- ↑ Prezydent Ukrainy oddał hołd ofiarom rzezi wołyńskiej. polskieradio.pl. [dostęp 2016-07-13].
- ↑ W obchodach rocznicy Zbrodni Wołyńskiej bierze udział przewodniczący Rady Najwyższej Ukrainy Rusłan Stefanczuk [online], polskieradio.pl [dostęp 2023-07-11] .
- ↑ Akcja “Płomień Braterstwa – Полум’я Братерства” [online], odkrywcy.zhp.pl data dostępu = 2022-08-19 .
- ↑ a b c d e f g h i Balcer ↓, s. 5.
- ↑ B. Bakuła, Kolonialne i postkolonialne aspekty polskiego dyskursu kresoznawczego (zarys problematyki), „Teksty Drugie” 2006, nr 6, s. 11–33.
- ↑ a b Balcer ↓, s. 18.
- ↑ a b c d Balcer ↓, s. 6.
- ↑ a b Balcer ↓, s. 7.
- ↑ Tomasz Stryjek, Czy Polska rządziła Ukrainą jak kolonią? O potrzebie wielości perspektyw w historiografii i relacjach polsko-ukraińskich, s. 4, ISBN 978-83-66543-97-3 [dostęp 2024-05-11] .
- ↑ a b c d e f Balcer ↓, s. 8.
- ↑ Balcer ↓, s. 8–9.
- ↑ Balcer ↓, s. 10.
- ↑ a b c Balcer ↓, s. 13.
- ↑ GUS podał szacowaną liczbę cudzoziemców w Polsce. Przekroczyła dwa miliony. businessinsider.com.pl.
- ↑ a b c d e f g h Balcer ↓, s. 3.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Adam Balcer, Polska pamięć historyczna i polityka wobec Ukrainy i Ukraińców, ISBN 978-83-67750-25-7 [dostęp 2024-05-11] .