Salomon August Andrée
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Zawód, zajęcie |
Salomon August Andrée, znany także jako S.A. Andrée (ur. 18 października 1854 w Grännie w Szwecji, zm. w październiku 1897 na Wyspie Białej w archipelagu Svalbard) – szwedzki inżynier, fizyk, aeronauta i badacz polarny, który zginął podczas nieudanej próby zdobycia bieguna północnego balonem napełnionym wodorem.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Salomon August Andrée urodził się 18 października 1854 roku w Gränna w południowej Szwecji[1] . Był piątym dzieckiem farmaceuty Klasa Georga Andrée i jego żony Miny[1] . W 1871 roku podjął studia w sztokholmskim Królewskim Instytucie Technicznym, które ukończył w 1874 roku[1] . Po zakończeniu nauki pracował początkowo przez dwa lata jako inżynier-projektant w Sztokholmie[1] .
W 1876 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych jako asystent działu szwedzkiego na wystawie światowej w Filadelfii[2] . Tam zapoznał się z technologią żeglugi powietrznej balonami[1] . Spotkał się tam z amerykańskim pionierem baloniarstwa Johnem Wisem (1808–1879) i przeczytał prace szwedzkiego meteorologa Carla Fabiana Björlinga (1839–1910) o wiatrach w zachodniej Europie Om vindarnas lagar och försöken till väderleksförutsägelser[3].
W kolejnym roku odbył kurs z zakresu ekonomii narodowej[2] . W latach 1880–1882 pracował jako asystent swojego dawnego profesora Gustafa Roberta Dahlandera (1834–1903) w Królewskim Instytucie Technologii[1] .
W 1882 roku brał udział w szwedzkiej wyprawy do Svalbardu zorganizowanej pod kierownictwem Nilsa Ekholma (1848–1923) w ramach pierwszego Międzynarodowego Roku Polarnego ustanowionego z inicjatywy Karla Weyprechta (1838–1881)[1] . Przez rok miały być prowadzone skoordynowane pomiary fizyczne i meteorologiczne w całorocznych stacjach na terenie całej Arktyki[1] . Szwedzka wyprawa miała spędzić roku w Mosselbukta, lecz z uwagi na ciężkie warunki ostatecznie stacjonowała na Kapp Thordsen w Isfjorden, gdzie już od 1872 roku stał budynek[1] wzniesiony na potrzeby firmy eksploatującej fosforyty[4]. Andrée był odpowiedzialny za prowadzenie badań nad zjawiskami elektrycznymi w atmosferze[1] . Po powrocie opublikował wyniki swoich badań[1] . Jednak z uwagi na pomyłki popełnione przez Andrée przy wyliczeniu zapasu nafty na potrzeby ekspedycji, której nafty zabrakło, wyniki jego badań były kwestionowane przez Ekholma[1] .
Po powrocie ze Svalbardu Andrée krótko pracował na stanowisku technicznym w Królewskim Instytucie Technologicznym, a następnie rozpoczął pracę w urzędzie patentowym, gdzie od 1895 roku pełnił funkcję głównego inżyniera[1] . W 1891 roku został wybrany do rady miasta Sztokholmu z listy partii liberalnej – opowiadał się za skróceniem czasu pracy pracowników miejskich i zaproponował budowę podziemnej sieci obejmującej wodociągi, kanalizację, sieć elektryczną[1] .
W 1892 roku Andrée poznał Francesco Cettiego, pilota balonów i wkrótce dzięki dotacji fundacji Larsa Hierty (1801–1872) kupił własny balon „Svea”[2] . Na przestrzeni dwóch lat odbył 9 lotów, podczas których prowadził badania naukowe[1] . Prawdopodobnie jako pierwszy w Szwecji wykonał zdjęcia lotnicze[1] . Jako pierwszy odbył lot balonem ze Szwecji do Finlandii[2] . Przeleciał ponad 1300 km w ciągu mniej niż 40 godzin przy średniej prędkości 30 km na godzinę[3]. Podczas lotów doszedł do wniosku, że do sterowaniem balonem można używać lin do kontrolowania wysokości lotu[5]. Wkrótce zaczął planować wyprawę balonem na biegun północny[3].
Wyprawa balonowa na biegun północny
[edytuj | edytuj kod]3 lutego 1895 roku Andrée przedstawił propozycję zbadania północnego regionu polarnego przy użyciu balona[3]. Zaproponował dwie ekspedycje – lot nad biegun północny i z powrotem w 43 godziny oraz przelot nad Oceanem Arktycznym w 6 dni[5]. Uzyskawszy wsparcie Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk[5], króla Szwecji Oskara II (1829–1907), Alfreda Nobla (1833–1896) i Oscara Dicksona (1823–1897) zorganizował w 1897 roku taką wyprawę[2] . Budowę nowoczesnego balonu dostosowanego do potrzeb ekspedycji zlecił francuskiemu konstruktorowi balonów Henriemu Lachambre (1846–1904)[1] . Balon miał być m.in. wyposażony w ciemnię, tak by Andrée mógł wywoływać zdjęcia na pokładzie i przesyłać je gołębiami do Szwecji[5].
Na miejsce startu obrano wybrzeże zatoki Virgohamna w północnej części wyspy Danskøya na północno-zachodnim krańcu Svalbardu[2] . Oprócz Andréego w skład załogi wszedł Nils Ekholm i fotograf Nils Strindberg (1872–1897)[2] . Pierwsza próba startu w 1986 roku nie powiodła się z uwagi na brak wiatru z południa[2][6]. Ekholm zrezygnował z uczestnictwa w wyprawie[1] .
Udany start balonu „Örnen” nastąpił rok później – 11 lipca 1897 roku[6]. Oprócz Andréego w skład załogi wszedł także inżynier Knut Frænkel (1870–1897) i Nils Strindberg; członkiem rezerwowym był Vilhelm Swedenborg (1869–1943)[3]. Początkowo balon przemieszczał się bardzo szybko, lecz po dwóch dniach, na szerokości 83°N wskutek mrozu i oblodzenia, został zepchnięty na pak lodowy, a załoga zdecydowała się na lądowanie[3]. Wylądowano ok. 500 km od Danskøya i ok. 700 km od bieguna[3]. Ostatnia wiadomość o wyprawie pochodziła z 16 lipca, kiedy to załoga statku wielorybniczego złapała gołębia pocztowego z listem nadanym z balonu 13 lipca o godz. 12.30 z pozycji 82°02′00″N 15°15′00″W/82,033333 -15,250000 z uspokajającą notatką zakończoną słowami „na pokładzie wszystko w porządku”[7][2] .
Członkowie wyprawy wyruszyli w marsz na południe[3], odżywiając się mięsem niedźwiedzi polarnych[6]. Dotarli w okolice Wyspy Białej, lecz kra na której się znajdowali rozpadła się[6]. Rozbitkom udało się dotrzeć na ląd, gdzie założyli obóz, jednak żaden z nich nie przeżył[6]. Przyczyny śmierci upatrywano początkowo we włośnicy, której mogli nabawić się przez jedzenie surowego mięsa niedźwiedziego[6]. Później sugerowano również zatrucie jadem kiełbasianym[6], zatrucie dwutlenkiem węgla w namiocie i samobójstwa[1] . Wnikliwą analizę możliwych przyczyn śmierci przeprowadziła w 2013 roku także szwedzka lekarka Bea Uusma (ur. 1966), która doszła do wniosku, że Strindberg najprawdopodobniej wskutek ran odniesionych po ataku przez niedźwiedzia polarnego; Frænkel próbował go ratować, lecz sam został ranny i zmarł; przyczyny śmierci Andrée nie da się jednoznacznie określić[1] .
W 1899 roku na wybrzeżu Ziemi Króla Karola znaleziono jedną z boi, którą wyprawa miała zrzucić na biegun północny, a rok później drugą[8]. Szczątki członków wyprawy odkryto na Wyspie Białej dopiero w 1930 roku[8] i przewieziono do Szwecji, gdzie zostały skremowane a prochy złożone we wspólnym grobie na cmentarzu Norra begravningsplatsen w Sztokholmie[1] . W pozostałościach obozu znaleziono również dwa dzienniki Andréego oraz zapiski Frænkla[8].
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]Na cześć Andréego nazwano na Svalbardzie:
- obszar między Woodfjorden i Wijdefjorden – Ziemia Andréego[8][9]
- niewielki lodowiec Andréebreen[10]
- obszar pozbawiony lodu na zachodnim krańcu Wyspy Białej – Andréeneset[11]
- zatokę na południowo-wschodnim wybrzeżu Wyspy Królewskiej – Andréebukta[12]
a także wyspę u wybrzeża Półwyspu Antarktycznego – Andrée Island[13] .
W 1967 roku Per Olof Sundman opublikował powieść Podróż napowietrzna pana inżyniera Andrée, która została uhonorowana Nagrodą literacką Rady Nordyckiej w 1968 roku[14] . Jej adaptacja filmowa Lot orła, zrealizowana w 1982 przez Jana Troella z Maxem von Sydowem w roli Salomona Andréego była nominowana do Oscara w 1983 roku w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny[15] .
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Store norske leksikon 2023 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i Svenskt biografiskt lexikon ↓.
- ↑ a b c d e f g h Nuttall 2005 ↓, s. 89.
- ↑ Orwin 1939 ↓, s. 574.
- ↑ a b c d Mills 2003 ↓, s. 24.
- ↑ a b c d e f g Mills 2003 ↓, s. 25.
- ↑ Mileska 1974 ↓, s. 44–45.
- ↑ a b c d Nuttall 2005 ↓, s. 90.
- ↑ Norwegian Polar Data Centre – Andrée Land ↓.
- ↑ Norwegian Polar Data Centre – Andréebreen ↓.
- ↑ Norwegian Polar Data Centre – Andréeneset ↓.
- ↑ Norwegian Polar Data Centre – Andréebukta ↓.
- ↑ Gazetteer of the British Antarctic Territory ↓.
- ↑ Nordic Council Literature Prize ↓.
- ↑ The 55th Academy Awards 1983 ↓.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Andrée Island. [w:] SCAR Composite Gazetteer of Antarctica [on-line]. Scientific Committee on Antarctic Research. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
- Barr, Susan: Salomon August Andrée. W: Store norske leksikon. 2023-08-01. (norw.).
- Forsstrand, C.: S August Andrée. W: Svenskt biografiskt lexikon. (szw.).
- Mileska, Maria Irena. Szwedzcy podróżnicy. „Poznaj Świat”. 3 (256) (R. XXII), s. 44–45, Marzec 1974. (pol.).
- Mills, William James: Exploring Polar Frontiers. ABC-CLIO, 2003. ISBN 978-1-57607-422-0. [dostęp 2024-01-28]. (ang.).
- Norwegian Polar Data Centre: Andréebreen. 2017. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
- Norwegian Polar Data Centre: Andréebukta. 2017. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
- Norwegian Polar Data Centre: Andrée Land. 2017. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
- Norwegian Polar Data Centre: Andréeneset. 2017. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
- Nuttall, Mark: Encyclopedia of the Arctic. Routledge, 2005. ISBN 978-1-136-78680-8. [dostęp 2024-01-28]. (ang.).
- Orwin, Anders K.. The settlements and huts of Svalbard. „Norsk Geografisk Tidsskrift”. 5–8, s. 571–584, 1939. 7. A. W. BRØGGERS B0KTRYKKERI A/S. [dostęp 2024-01-28]. (ang.).
- The 55th Academy Awards 1983. [w:] oscars.org [on-line]. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
- 1968 Per Olof Sundman, Sweden: Ingenjör Andrées luftfärd. [w:] Nordic Co-operation [on-line]. [dostęp 2024-01-29].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Grenna museum: The Andrée Expedition. [dostęp 2024-01-29]. (ang.).
- Lot orła w bazie Filmweb
- Henri Lachambre: Wyprawa Andrée'go balonem do bieguna. Warszawa: 1898. [dostęp 2024-01-29].
- ISNI: 0000000110467948
- VIAF: 24903212
- LCCN: n83017230
- GND: 118649221
- LIBRIS: jgvx0x722hp97w8
- BnF: 15355029b
- SUDOC: 059902744
- SBN: LIAV024971
- NLA: 35739221
- NKC: ola2002145066
- RSL: 77101486
- NTA: 070087350
- BIBSYS: 90983245
- Open Library: OL4035855A
- PLWABN: 9810675737205606
- NUKAT: n99047195
- J9U: 987007308326205171
- LNB: 000056342