Narcyz (mitologia)

Ten artykuł dotyczy mitologii. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Ten artykuł należy dopracować:

od 2024-05 → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny,
uzupełnić o najbardziej znane odniesienia i nawiązania w sztukach plastycznych, literaturze i muzyce.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Narcyz

młodzieniec niezwykłej urody
Statua efeba tradycyjnie utożsamianego z Narcyzem lub Hiacyntem (kopia rzymska z II w.)
Występowanie	mitologia grecka
Rodzina
Ojciec	Kefisos
Matka	Liriope
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Narcyz (gr. Νάρκισσος Nárkissos, łac. Narcissus) – mityczna postać młodego myśliwego o niezwykłej urodzie.

Jak podaje Owidiusz w Metamorfozach^[1], Narcyz pochodził od nimfy Liriope i bóstwa rzecznego Kefisosa^[2]. Wyróżniał się wielką urodą^[3]. Po narodzinach dziecka rodzice udali się do wieszczka Tejrezjasza z prośbą o wywróżenie chłopcu przyszłości^[1]. Tejrezjasz przepowiedział, że chłopiec będzie żył, dopóki nie ujrzy swego odbicia^[2]. Stwierdził, że dziecko dożyje starości, jeśli nie będzie siebie oglądało^[1].

Gdy Narcyz dorósł, stał się bardzo urodziwym mężczyzną^[1]. Czas spędzał w górach lub lasach, znały go więc wszystkie nimfy. Wszystkie żywiły do niego gorące uczucia^[3]. Kochało go też wiele dziewcząt^[1]. Narcyz jednak nie był zainteresowany związkami miłosnymi. Kochał tylko polowanie^[3], obojętny na wzbudzaną przez siebie miłość^[2].

Smutny los spotkał nimfę Echo. Jak inne boginki, zakochała się w nim i spotkała z odtrąceniem. Pogrążyła się więc w rozpaczy i stopniowo nikła, aż wreszcie pozostał z niej tylko jękliwy głos^[2]. Wedle innej wersji jeszcze przed poznaniem Narcyza Echo swoją gadatliwością wprawiła w gniew Herę. Bogini ukarała nimfę, która mogła jedynie powtarzać ostatnie zasłyszane słowa. Kiedy więc Narcyz nawoływał, Echo odpowiadała mu. Zabawa ta szybko jednak znudziła myśliwego, który porzucił nimfę, zostawiając ją w rozpaczy, przez co^[2] uciekła na pustkowie i tam nikła^[1], aż został z niej sam powtarzający zasłyszane słowa głos^[2].

W jednej z wersji wzgardzone przez Narcyza dziewczęta zanosiły do nieba modły o pomszczenie ich krzywdy^[1]. W innej zachowanie względem Echo oburzyło jej siostry. Udały się one po pomoc do Nemezis, oskarżając Narcyza o egoizm i obojętność. Bogini zdecydowała się wymierzyć sprawiedliwość^[2]. Pewnego upalnego dnia zawiodła polującego młodzieńca nad źródło, gdzie zmęczony polowaniem^[1] łowca pragnął się odświeżyć^[2]. Chcąc ugasić pragnienie, pochylił się nad strumieniem. Ujrzał w lustrze wody swą twarz. Własna uroda zadziwiła go. Zakochał się sam w sobie. Nie była to szczęśliwa miłość, gdyż młodzieniec^[3], mimo ciągłego nachylania się^[1], nie mógł dosięgnąć własnej twarzy. Nie przyjmował pokarmów ani napojów^[2]. Cały świat stał się dla niego obojętny^[1]. W jednej z wersji umarł z tęsknoty. Pochowano go, a na jego grobie wyrósł kwiat o złotym środku otoczonym białymi płatkami, który nazwano narcyzem^[3]. Młodzieniec jednak i po śmierci nie zaznał ukojenia. Starał się odnaleźć swą twarz w wodach Styksu^[1]. Istnieje też wersja mitu mówiąca, że Narcyz tak długo przebywał nad źródłem, że zapuścił tam korzenie. W końcu jego ciało uległo przemianie w kwiat przeglądający się wiosną i latem w zwierciadle wody, a więdnący jesienią^[2].

Istnieje jeszcze inna wersja mitu o Narcyzie. Podaje ona, że młodzieniec miał siostrę^[2], a nawet bliźniaczkę^[1], podobną do niego z wyglądu. To w niej miał się zakochać^[2] lub też po prostu kochał ją jako siostrę^[1]. Dziewczyna jednak zmarła. Wtedy Narcyz, tak podobny do siostry, wpatrywał się nad wodą w swoją twarz, gdyż przypominała mu oblicze drogiej zmarłej; nie chciał bowiem zapomnieć jej wyglądu^[2]. Wydawało mu się, że to jej twarz widzi, co koiło jego cierpienie. Tak więc pocieszał się, wpatrując się w zwierciadło wody^[1]. W końcu i on umarł z wyczerpania^[2]. Jest to racjonalistyczna interpretacja mitu, podawana przez Pauzaniasza^[1].

Wyróżnia się też beocką wersję mitu. Podaje ona, iż Narcyz zamieszkiwał Tespie w pobliżu Helikonu. Jego uroda i pogarda dla miłości są zgodne z bardziej znanymi wersjami mitu, natomiast w roli zawiedzionego adoratora występuje młody Amejnias. Narcyz odrzucił jego uczucie, odstręczał go od siebie, a nawet któregoś razu posłał mu miecz. Amejnias spełnił sugestię obiektu swojej miłości i popełnił samobójstwo pod drzwiami domu Narcyza. Dalszy ciąg jest podobny – Narcyz zakochuje się we własnym obliczu widzianym w zwierciadle wody, co sprowadza na niego śmierć. Jego krew przesiąkła ziemię, z której wyrósł kwiat noszący imię młodzieńca. Opowieść ta ma związek z kultem miłości w Tespiach^[1].

Jeszcze inna wersja podaje, jakoby Narcyz pochodził z eubejskiej Eretrii, a zabić go miał Epops lub Epo. Kwiat noszący jego imię – narcyz biały z czerwonym znamieniem (Narcissus poeticus), miał powstać z krwi zamordowanego^[1]. Istnieją też domniemania, że kwiatem tym, poświęconym Hadesowi^[4], był irys lub lilia^[5]. Wiadomo, że w starożytności z kwiatów narcyza sporządzano balsam na dolegliwości uszu, a także maść na rany będące skutkiem odmrożenia^[6].

Powstałe od jego imienia określenie „narcyzm” oznacza w ogólnym rozumieniu przesadny stan nadmiernego zainteresowania się sobą aż do zachwycenia własną urodą; rodzaj samouwielbienia, typowy dla bezkrytycznego uznawania własnych cech fizycznych i psychicznych, prowadzącego do zakochania się w samym sobie^[7][8].