Mistrz Tryptyku Trójcy Świętej

Mistrz Tryptyku Trójcy Świętej

Święty Augustyn Ołtarz z Mikuszowic. XV wiek
Data urodzenia	XV wiek
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	malarstwo
Epoka	gotyk
Multimedia w Wikimedia Commons

Mistrz Tryptyku Trójcy Świętej lub Mistrz Chórów^[a] – anonimowy malarz gotycki czynny w Małopolsce w XV wieku.

Przydomek otrzymał od wawelskiego tryptyku z Trójcą Świętą, z ośmioma scenami na jego skrzydłach; nazwa Mistrz Chórów odnosi się jedynie do autorstwa scen na awersach owego tryptyku. Swoją działalność rozpoczął prawdopodobnie około roku 1460. Posiadał własny warsztat w Krakowie a prace w nim powstające odgrywały znaczącą rolę dla innych malarzy małopolskich tego okresu. Wykonane były z dbałością o szczegóły, miały różnorodną formę a stylowo i kompozycyjnie nawiązywały do sztuki austriackiej i południowoniemieckiej. Jego pracownia działała do ok. 1475 roku^[2].

Według Michała Walickiego, Mistrz Tryptyku Trójcy Świętej stworzył

Do głównych prac zaliczanych do oeuvre artysty należą:

• Tryptyk z Trójcą Świętą – wawelska nastawa ołtarzowa, 230 × 203 cm (część środkowa), 230 × 101,5 cm (skrzydła), Kaplica św. Krzyża w katedrze w Krakowie;
  • Święta Trójca – część środkowa – rzeźba;
  • Chór apostołów (lewa tablica)
  • Chór świętych męczenników (lewa tablica)
  • Chór proroków (prawa tablica)
  • Chór dziewic (prawa tablica)
  • Nawrócenie św. Pawła (rewers lewej tablicy)
  • Św. Eustachy na łowach (rewers lewej tablicy)
  • Św. Jerzy w walce ze smokiem (rewers prawej tablicy)
  • Św. Sekundus przeprawia się przez Pad (rewers prawej tablicy)
• Matka Boska z Dzieciątkiem – obraz z kościoła św. Idziego w Bardiowie, obecnie w Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie;
• Rozesłanie apostołów – tryptyk powstały dla jednego z kościołów krakowskich, następnie znajdował się w kościele parafialnym w Mikuszowicach. Od 1939 w Muzeum Narodowym w Krakowie (depozyt) (nr depoz.19, 21, 23);
• Trzy Marie – Kraków Muzeum Diecezjalne^[4].

Malowane skrzydła (osiem scen) tryptyku z Trójcą Świętą powstały w 1467 roku i pierwotnie przeznaczone były do kaplicy Trójcy Świętej. W XVI wieku ołtarz został przeniesiony do kaplicy Krzyża Świętego przy katedrze na Wawelu. Autorstwo tryptyku jest tematem wciąż dyskutowanym. Według niektórych historyków (m.in. Michała Walickiego^[5] i Karola Estreichera)^[1], tryptyk był dziełem przynajmniej dwóch artystów: starszy miał być autorem obrazów na awersie a młodszy, nazwany Pejzażystą Świętokrzyskim rewersy tryptyku^[6]. Teoria kilku autorów ołtarza oraz powiązane z nim stylowo inne prace z innych kościołów przyczyniła się do powstania teorii o warsztacie Mistrza Tryptyku Trójcy Świętej^[7]. Po 1945 roku, ponownie wysunięto hipotezę pojedynczego autorstwa tryptyku (Walicki^[4]). w 1938 roku, za sprawą węgierskiego historyka Miklosa Csànky^[8], a następnie Ewy Polsak Trajdos^[9], podjęto się próby zidentyfikowania z imienia autora tryptyku. Na podstawie kilku prac, głównie ołtarzy krakowskich, m.in. tryptyku z Rozesłaniem aniołów i poliptyk augustiańskiego, autorstwo przypisano Jakubowi z Nowego Sącza. Teza ta nie obroniła się, pod naporem krytyki innych historyków (Walicki, Dobrowolski)^[1].

Ołtarz Trójcy Świętej (otwarty)
Chór apostołów Chór świętych męczenników	Scena Trójcy Świętej , jako Tronu Łaski (rzeźba)	Chór proroków Chór dziewic

Środkowa część nastawy ołtarzowej ukazuje rzeźbione przedstawienie Trójcy Świętej jako Tronu Łaski. Święta Trójca ukazana została w towarzystwie świętych: Małgorzaty, Barbary, Doroty i Katarzyny; na zwieńczeniu znajduje się Chrystus Zmartwychwstały z dwoma aniołami. Po lewej stronie znajduje się wizerunek św. Zofii z trzema córkami, po prawej św. Anna. Treść ołtarza nawiązuje do powstałego w 1449 roku podobnego dzieła w styryjskim kościele szpitalnym w Bad Assee^[10]. W obu retabulach ich ramy pokryte są słowami pochodzącymi z antyfony śpiewanej po Ambrozjańskim hymnie O lux beata Trinitas: TE DEUM PATREM INGENITUM, TE FILIUM UNINGENTUM, TE SPIRITUM SANCTUM PARACLITUM | SANCTAM ET INDIVIDUAM TRINITATEM TOTO CORDE ET ORE CONFITEMUR, LAUDAMUS | ATQUE BENEDICIMUS, TIBI GLORIA IN SECULA SECULORUM, O BEATA TRINITAS, UNES DEUS^[6]. W dolnej części ramy znajduje się napis: ANNO DOMINI MCCCCLX SEPTIMO FACTA EST HEC TABULA AD HONOREM SANCTE TRINITIS^[6].

W kwaterach bocznych przedstawiono cztery chóry: apostołów (Bartłomieja, Andrzeja, Piotra, Pawła, Jana Ewangelisty), proroków, męczenników (w pierwszym szeregu święci Wawrzyniec, Wacław, Stanisław, Florian, Szczepan) i świętych dziewic (Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu św. Urszuli, Doroty, Apolonii i Małgorzaty)^[4]. Ukazane postacie wypełniają całe pole obrazów; jedynie nad ich głowami widać wąski pasek złotego tła, a u stup wąski pasek ziemi pokrytej roślinami^[7]. Wszystkie postacie są ożywione, ich gesty rąk i skręcone głowy świadczą o toczącej się dyskusji. Figury ozdobione są ich charakterystycznymi atrybutami, srebrnymi zbrojami, wzorzystymi ornatami biskupów i egzotycznymi nakryciami głowy^[10]. Cechą charakterystyczną dla Mistrza Tryptyku jest charakterystyczny sposób przedstawienia twarzy postaci: długie nosy i „przymglone” melancholijne spojrzenia^[7].

Na skrzydłach znajdują się napisy pochodzące z czwartej strofy hymnu Ambrozjańskiego Te Deum: na awersach, w kwaterze górnym, lewe skrzydło: „TE GLORIOSUS APOSTOLORUM CHORUS”, prawe skrzydło: „TE PROPHETARUM LAUDABILIS NUMERUS”; kwatera dolna, skrzydło lewe: „TE MARTINUM CANDIDATUS LUDAT”^[4].

Ołtarz Trójcy Świętej (zamknięty)
	Zamknięty ołtarz ukazuje cztery sceny, zupełnie odmienne od tych z wewnętrznych kwater. Widz obserwuje sceny osadzone w otwartym krajobrazie, o wysoko podniesionej linii horyzontu. Tłem dla wydarzeń są, prócz drzew i skał, widoki miast i zamków. Po raz pierwszy w malarstwie krakowskim rozległe panoramy pejzażowe przestały być tylko tłem i tak dalece zdominowały powierzchnię obrazów, że człowiek, chociaż odgrywa w nich główną rolę, stał się niejako częścią przyrody[10]. Innowacyjność dzieła, zauważalna jest również w sposobie ujęcia spadającego z konia Apostoła Pawła, w sposobie który wcześniej nie występował i nie mieścił się w ramach obowiązujących wówczas reguł ikonograficznych[11]. Tryptyk, prócz nawiązań do podobnego mu ołtarza z Bad Aussee, koncepcyjnie nawiązuje do gandawskiego ołtarza braci Jana i Huberta van Eycka oraz do ołtarza katedry w Brandenburgu. Pejzaże bliskie są niderlandzkiemu miniaturze, chóry malarstwu Stefana Lochnera. Autor tryptyku zapożyczył niektóre elementy z malarstwa górnoreńskiego, szwabskiego i śląskiego, m.in. od Mistrza E.S. co może świadczyć o jego podróżach do Austrii i górnego Renu[10].
Lewe skrzydło		Prawe skrzydło

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z Bardiowa, powszechnie uznawane jest za dzieło tego samego malarza co wawelski tryptyk. Powstał zaraz po 1470 roku. Głównie sposób ukazania twarzy Marii i Jezusa, ich rysy wykazują podobne cechy fizjonomiczne jak u postaci z krakowskiej nastawy. Madonna z Bardiowa została przedstawiona z niezwykła miniatorską precyzją, zauważalną głównie w odtworzeniu karnacji, włosów, wzorzystej sukni Marii i w przezroczystej tkaninie trzymanej przez Marię. Perfekcyjnym detalom towarzyszy stonowana gama barwna oraz maniera geometryzowania fałdów tkaniny, widoczna w układzie lekkiej i przezroczystej chusty Marii^[7].

Tryptyk „Rozesłanie Apostołów” został wykonany dla katedry w Krakowie. W części głównej-środkowej znajduje się Chrystus stojący na skalnym wzniesieniu, a pod nim przedstawieni zostali jego uczniowie i przewijające wokół nich banderole. Tematyka, jak i specyficzny układ kompozycyjny jest pod względem ikonograficznym rzadkością w sztuce Małopolskiej. Nawiązuje do włoskich kompozycji m.in. do obrazu przedstawiającego Chrystusa, Marię i świętych dominikańskich w Sta Maria Novella we Florencji lub obrazu Raj Nardo do Cione.

W kwaterach bocznych przedstawione zostały postacie świętych: Święty Grzegorz, Święty Augustyn, Święty Hieronim, Święty Ambroży (tryptyk otwarty). Wątek „uczonego w pracowni” stanowi kolejną nowością w sztuce małopolskiej wprowadzoną przez Mistrza Tryptyku Trójcy Świętej obok motywów ozdobnych siedzisk, pulpitów i pisarskich rekwizytów^[12]. Taki sposób przedstawienia Ojców Kościoła również nawiązuje do włoskich artystów, m.in. Tomasza z Modeny i ich prac: miniatury z kręgu Altichiero. Scena Wizja św. Jana na Patmos a zwłaszcza partie pejzażowe i ujęcie Marii z Dzieciątkiem została zaczerpnięta z miedziorytu Mistrza E.S>^[13]

Na rewersach ukazano sceny: Powołanie św. Piotra i Andrzeja, Ucieczka św. Pawła z Damaszku, Wizja św. Jana na Patmos, Nawrócenie skarbnika królowej Kandaki przez św. Filipa. Typy fizjonomiczne postaci i otwarte krajobrazy nawiązują do wcześniejszego tryptyku Trójcy Świętej i świadczą o powiązaniu warsztatowym artysty. Pejzaże w obu dziełach wykonali za to dwaj różni artyści; w pierwszym widać starannie dopracowane detale i ciepłe tonacje, w drugim paleta barw jest rozrzedzona, perspektywa kolorystyczna zastosowana bardziej intuicyjnie. Różnice widoczne są w sposobie przedstawienia wody w scenie Walki św. Jerzego ze smokiem a Powołania Piotra i Andrzeja w tryptyku „Rozesłanie apostołów”^[13].

• Jerzy Gadomski: Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1460-1500 (t. II). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-05601-0.
• pod redakcją Adama Labudy i Krystyny Secomskiej: Malarstwo gotyckie w Polsce (t. II, cz. trzecia). Warszawa: Wydawnictwo DIG, 2004. ISBN 83-7181-348-1.
• Michał Walicki: Malarstwo Polskie. Gotyk, renesans, wczesny manieryzm. Warszawa: Auriga Oficyna Wydawnicza, 1961.
• Maria Otto-Michałowska: Gotyckie malarstwo tablicowe w Polsce. Warszawa: Arkady, 1982. ISBN 83-213-2851-2.
• Janusz Kłębowski: Polska sztuka gotycka. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1983. ISBN 83221-0206-2.