Orzech włoski

Orzech włoski

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	orzechowate
Rodzaj	orzech
Gatunek	orzech włoski
Nazwa systematyczna
Juglans regia L. Sp.Pl.:997 1753
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Orzech włoski (Juglans regia L.) – gatunek drzewa liściastego z rodziny orzechowatych. W stanie dzikim jest szeroko rozprzestrzeniony w ciepłym klimacie umiarkowanym Starego Świata – występuje w południowej Europie, południowo-zachodniej, środkowej i wschodniej Azji^[4][5] oraz północno-zachodniej Afryce^[5]. Jako gatunek rodzimy wskazywany jest jednak tylko dla południowo-zachodniej Azji^[5]. W Polsce jest pospolicie uprawiany i często dziczejący, w niektórych rejonach kraju zadomowiony (kenofit). Na początku XXI wieku gatunek klasyfikowany jest jako zajmujący liczne nowe stanowiska gatunek inwazyjny w początkowej fazie ekspansji^[6].

Pokrój

Duże drzewo liściaste. Jeśli rośnie samotnie, bez konkurujących z nim innych drzew, to pień ma zazwyczaj krótki, a koronę szeroko rozbudowaną; w przeciwnym wypadku drzewo ma wyższy i szczuplejszy pokrój.

Pień

Osiąga wysokość 25–35 m i średnicę do 2 m. Kora gładka, srebrzystoszara, pokryta rozrzuconymi, wyraźnymi, nierównomiernymi bruzdami.

Liście

Naprzeciwległe, długości 25–40 cm, nieparzystopierzaste z 5–9 równowąskimi listkami. Największe trzy znajdują się u szczytu i mają 10–18 cm długości i 6–8 cm szerokości (para przy podstawie ma jedynie 5–8 cm długości). Rozwijają się stosunkowo późno, na przełomie kwietnia i maja, razem z kwiatami.

Kwiaty

Kwiaty męskie w postaci zwisających kotków długości 5–10 cm; żeńskie zgrupowane po dwa do pięciu (i więcej) na jednorocznych krótkopędach. Bardzo wyraźna dichogamia wyklucza zapłodnienie w obrębie jednego drzewa. U niektórych odmian hodowanych w cieplejszym klimacie dość częsta jest apomiksja, rzadziej spotykana u siewek (w Polsce najczęściej stosowany sposób rozmnażania gatunku).

Owoc

Kulisty lub lekko owalny nibypestkowiec. Zewnętrzna warstwa owocni stanowi mięsistą, zieloną okrywę, łatwo odpadającą jesienią. Wewnętrzna część owocni, czyli endokarp, tworzy zdrewniałą skorupę. Nasiono otoczone błoniastą łupiną, potocznie zwane jądrem, stanowi jadalną część owocu. Dojrzałe owoce orzecha włoskiego mają kształt owalny, długość 4–5 cm i średnicę 3–4 cm i powszechnie nazywane są orzechami.

• 
  Kora
• 
  Liście
• 
  Kwiaty męskie
• 
  Kwiaty żeńskie
• 
  Dojrzały owoc

Należy do gatunków światłolubnych, wymagających do bujnego rozrostu dobrego nasłonecznienia, a także ciepła^[7]. Najlepiej rośnie i plonuje na glebach żyznych, ciepłych, zasobnych w próchnicę i wapń (pH 7,8–6,2). Najbardziej przydatne są lessy, czarnoziemy, gleby brunatne oraz rędziny. Nie udaje się na glebach podmokłych, zbyt ciężkich, zwięzłych i zimnych, gdyż na takowych słabo rośnie i przedwcześnie zamiera^[7].

Drzewa szczepione zaczynają owocowanie względnie wcześnie (ok. 5–6 roku życia) i owocują do 150–200 lat. Drzewa na własnych korzeniach są bardzo długowieczne i owocują do 400, 500 lat (owocowanie rozpoczynają między 12 a 15 rokiem życia), choć w południowej Europie znane są również jeszcze starsze owocujące drzewa.

Tak jak inne rośliny sadownicze, wymaga cięcia formującego w młodym wieku oraz cięcia sanitarnego i prześwietlającego w późniejszych latach. Najlepszym terminem jest sierpień, gdyż wiosną ze względu na obfity płacz z ran łatwo dochodzi do infekcji chorobami drewna. Wyjątkowo można cięcie także przeprowadzać wczesną wiosną przed rozpoczęciem wegetacji^[7].

Owoce zawierają znaczne ilości witamin, w tym szczególnie dużo witaminy E i z grupy B: B₃, B₅ i B₆. Orzechy zawierają ponad 50% lipidów, około 11% protein i 5% węglowodanów, a wartość energetyczna wynosi średnio ponad 520 kcal na 100 gramów. W orzechach tych występują znaczne ilości soli mineralnych – potasu, fosforu i magnezu.

Naukowcy z University of Illinois odkryli, że w liściach orzecha występują znaczne ilości progesteronu (żeńskiego hormonu steroidowego odpowiedzialnego za utrzymanie ciąży), jednak jego rola u roślin nie jest jeszcze poznana^[8].

Orzech włoski może wywierać ujemne działanie allelopatyczne na inne rośliny. W ekstrakcie z suchych liści orzecha włoskiego stwierdzono obecność szeregu substancji allelopatycznych, z których najważniejsze to związki z grupy flawonoli, kemferol i jego α-L-arabinofuranozyd^[9]. Natomiast juglon, allelopatyczny związek charakterystyczny dla całego rodzaju Juglans występuje jedynie w liściach świeżych, a w trakcie ich usychania zanika w wyniku polimeryzacji^[9][10].

Orzech włoski nie wydziela juglonu w ilości wystarczającej do spowodowania jakichkolwiek zmian w otoczeniu i jest całkowicie bezpieczny dla roślin i zwierząt, a jego liście można kompostować. Wyjątkiem może być orzech włoski sadzony na podkładce z orzecha czarnego, który wydziela znaczne ilości juglonu do gleby^[11].

W niektórych regionach południowej i centralnej Polski orzech włoski jest gatunkiem inwazyjnym w początkowej fazie ekspansji. Pomimo trwającej być może już od średniowiecza obecności w kraju pierwsze oznaki jego intensywnego i samorzutnego rozprzestrzeniania się poza uprawą zaobserwowano dopiero w latach 90. XX wieku. Obecnie (2012) zajmuje on liczne nowe stanowiska głównie na gruntach porolnych w pobliżu osad ludzkich, rzadziej natomiast kolonizuje obszary leśne – jego występowanie stwierdzono w Polsce m.in. w płatach żyznych buczyn^[12][6].

Czynnikiem umożliwiającym rozprzestrzenianie orzecha włoskiego są ptaki z rodziny krukowatych przenoszące jego nasiona na odległości nieraz przekraczające 500 m i często zakopujące je na polach uprawnych (ornitochoria). Kiełkowaniu i dalszemu rozwojowi młodych orzechów sprzyja związane z przemianami w rolnictwie wyłączenie znacznych powierzchni gruntów ornych z użytkowania. Duże znaczenie ma również wzrost liczebności krukowatych żyjących w warunkach synantropijnych oraz prawdopodobnie coraz lepsze dostosowanie do lokalnych warunków uprawianych w kraju odmian. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym ekspansji mogą być zmieniające się warunki klimatyczne. W południowej i centralnej Polsce, na badanych powierzchniach w rejonie inwazji omawianego gatunku zagęszczenie okazów orzecha wahało się od 5 do blisko 1100 okazów na hektar nieużytków a średnie zagęszczenie na kilometr kwadratowy terenu wynosiło 1900 osobników^[12].

Rozprzestrzenianie się orzecha włoskiego może wywierać negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze. Drzewa tego gatunku są silnie konkurencyjne i przez zacienianie podłoża oraz uwalnianie substancji allelopatycznych mogą uniemożliwiać rozwój rodzimych gatunków roślin. Ponadto wydzielany do gleby juglon wpływa negatywnie na jej właściwości fizykochemiczne oraz żyjące w niej mikroorganizmy co może być problemem przy ewentualnej rekultywacji dziś porzuconych gruntów rolnych. Zwiększenie liczby owocujących orzechów włoskich może też wpłynąć na dietę niektórych gatunków ptaków i zmniejszyć skuteczność rozsiewania przez nie rodzimych gatunków roślin takich jak np. leszczyna pospolita lub buk zwyczajny^[12].

Drzewo uprawiane metodami ekstensywnymi daje najwyższej jakości orzechy, nadające się tak do spożycia bezpośredniego (zob. zupa z orzechów włoskich), jak i do produkcji cennego oleju orzechowego. W uprawach amatorskich prawie wyłącznie, a w uprawach produkcyjnych najczęściej uprawia się orzechy rozmnażane z siewu. Ten sposób powoduje jednak, że poszczególne drzewa często różnią się znacznie pomiędzy sobą wieloma cechami uprawowymi, zwłaszcza wielkością orzechów, grubością i twardością ich skorup oraz łatwością wyłuskiwania z nich nasion, co ma duże znaczenie w warunkach przemysłowych. Osobniki takie późno wchodzą też w okres owocowania i często ma to miejsce dopiero po 8–10 latach od posadzenia. Coraz częściej można jednak spotkać rośliny rozmnażane wegetatywnie przez szczepienie, które w okres owocowania najczęściej wchodzą już po 4–5 latach po posadzeniu. Od początku lat 90. dostępne są już odmiany polskiej hodowli. Według COBORU polskimi odmianami zalecanymi do uprawy są 'Dodo', 'Leopold', 'Resovia' i 'Targo'. Ponadto w uprawie spotyka się jeszcze osiem innych odmian: 'Albi', 'Silesia', 'Tryumf'^[13], 'Mars', 'Koszycki', 'Wiśnicz czerwony', 'Kościuszko', 'Lace'^[14].

Prawdopodobnie zaczęto uprawiać go ok. 2500 lat p.n.e. Wymieniony jest w Pieśni nad Pieśniami (6,11)^[15]. W starożytnym Rzymie wielce ceniono jego owoce, nazywane "żołędziami Jowisza" - Jovis glans, od czego poszła późniejsza nazwa rodzajowa Juglans^[16]. Do zachodniej i północnej Europy sprowadzono go w czasach Cesarstwa Rzymskiego lub jeszcze wcześniej, a do obu Ameryk w XVII wieku. Ważniejsze regiony, w których występuje orzech włoski, to w Europie – Francja, Rumunia, Bułgaria i Grecja, w Azji – Chiny, Kalifornia w Ameryce Północnej, a w Ameryce Południowej – Chile.

Drewno orzecha włoskiego cenione jest na równi z amerykańskim czarnym orzechem. Wykorzystywane jest do produkcji mebli (ze względu na bardzo atrakcyjne usłojowanie i niewielką podaż - głównie jako okleina lub intarsja^[16]), drobnych wyrobów artystycznych oraz drewnianych elementów broni palnej.

• Surowiec zielarski: liście (Juglandis folium, Juglandis folio), łupiny, kora, owoc.
• Działanie. Liście i zielone łupiny mają właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, a także przeciwbiegunkowe i przeciwkrwotoczne. Ze względu na dużą ilość garbników polecane są jako środek ściągający w zaburzeniach żołądkowo-jelitowych. Odwar stosuje się w stanach zapalnych gardła i jamy ustnej, oraz do przemywania i okładów przy trądziku, liszajach, oparzeniach. Zielone orzechy niszczą pasożyty układu pokarmowego. Napar z kory jest środkiem łagodnie przeczyszczającym. Ze względu na zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych owoce orzecha włoskiego zalecane są w diecie przeciwmiażdżycowej. Dieta bogata w orzechy włoskie może również zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka piersi^[17].
• Zbiór i suszenie. Liście zbiera się pod koniec czerwca i w pierwszych dniach lipca. Suszyć należy w przewiewnym, ocienionym miejscu. W suszarce do ziół temperatura nie powinna przekraczać 40 stopni. Niedojrzałe owoce zbiera się pod koniec lipca, nieco później zielone łupiny z owoców dojrzewających.
• Kosmetyka. Odwar z liści zmniejsza potliwość rąk i nóg, a sok z liści i zielonych owoców barwi włosy na kasztanowo.

Nasiono orzecha włoskiego jest bardzo bogatym źródłem wielonienasyconego kwasu tłuszczowego omega-6: kwasu linolowego (34,59 g na 100 g) oraz kwasu omega-3: α-linolenowego. Orzech bogaty jest również w potas, fosfor, magnez, cynk, mangan i jod. Zawiera sporo folianów oraz witamin z grupy B. Orzechy włoskie są bogatym rezerwuarem aminokwasów, ich skład na 100 g przedstawia się następująco^[18]:

Ilość aminokwasów w 100 g[18] Nazwa Ilość w mg Izoleucyna 772 Leucyna 1479 Lizyna 307 Metionina 266 Cystyna 348 Fenyloalanina 809 Tyrozyna 664 Treonina 531 Tryptofan 199 Walina 869 Arginina 2431 Histydyna 385 Alanina 617 Kwas asparaginowy 1474 Kwas glutaminowy 2787 Glicyna 751 Prolina 536 Seryna 777

Wartość odżywcza Orzechy włoskie (100 g) Wartość energetyczna 2751 kJ (657 kcal) Białka 16,0 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 35% 35% 35% 35% M 29% 29% 29% 29% Węglowodany 18,0 g szczegółowe informacje Przyswajalne 11,5 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,8% 8,8% 8,8% 8,8% M 8,8% 8,8% 8,8% 8,8% Dwucukry Sacharoza 2,2 g Laktoza 0,00 g Skrobia 1,6 g Błonnik 6,5 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 26% 26% 31% 31% M 17% 17% 22% 22% Tłuszcze 60,3 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 6,53 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 9,4 g Wielonienasycone 41,16 g omega-3 6,57 g α-Linolenowy (ALA) 6,57 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 597% 597% 597% 597% M 411% 411% 411% 411% omega-6 34,59 g Linolowy (LA) 34,59 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 288% 288% 314% 314% M 203% 203% 247% 247% Woda 3,8 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% M 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% Witaminy Witamina C 5,8 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,7% 7,7% 7,7% 7,7% M 6,4% 6,4% 6,4% 6,4% Tiamina (B1) 0,39 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 35% 35% 35% 35% M 33% 33% 33% 33% Ryboflawina (B2) 0,12 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 11% 11% 11% 11% M 9,2% 9,2% 9,2% 9,2% Niacyna (B3) 1,19 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,5% 8,5% 8,5% 8,5% M 7,4% 7,4% 7,4% 7,4% Witamina B6 0,73 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 56% 56% 49% 49% M 56% 56% 43% 43% Foliany 0,066 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 17% 17% 17% 17% M 17% 17% 17% 17% Kobalamina (B12) 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,008 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% M 0,9% 0,9% 0,9% 0,9% Witamina D 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 2,6 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 17% 17% 17% 17% M 17% 17% 17% 17% Makroelementy Fosfor 332 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 47% 47% 47% 47% M 47% 47% 47% 47% Wapń 87 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,7% 8,7% 7,3% 7,3% M 8,7% 8,7% 8,7% 7,3% Magnez 99 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 32% 31% 31% 31% M 25% 24% 24% 24% Potas 474 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 10% 10% M 10% 10% 10% 10% Sód 4 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% M 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% Mikroelementy Jod 0,009 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% M 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% Żelazo 1,8 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 23% 23% M 23% 23% 23% 23% Miedź 0,28 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 31% 31% 31% 31% M 31% 31% 31% 31% Cynk 2,72 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 34% 34% 34% 34% M 25% 25% 25% 25% Mangan 3,6 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 200% 200% 200% 200% M 157% 157% 157% 157% Dane liczbowe na podstawie: [18] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[19]

Od końca lat 80. XX w. rozprzestrzenia się w Europie Rhagoletis completa, jako gatunek introdukowany z Ameryki Północnej. Składając jaja w zielonej okrywie niedojrzałych owoców, powoduje ich gnicie i czarnienie, a wyschniętej okrywy nie daje się oddzielić od orzecha lub jest to bardzo trudne^[20].

W deszczowych latach, z małą ilością wyżów, rośliny nie mają czasu, by wyschnąć, co jest korzystne dla grzyba Ophiognomonia leptostyla. Objawy głównie występują na liściach, pędach i owocach. Na liściach początkowo pojawiają się żółte plamy, które stopniowo ciemnieją. Plamy są dość duże, kanciaste i ułożone między nerwami. Często zlewają się pokrywając głównie brzegi tkanki liściowej. W końcowej fazie tkanka liścia pokryta plamą brunatnieje i zasycha. Na spodniej stronie liścia na powierzchni plam pojawiają się brunatno czarne, koncentrycznie ułożone owocniki. Liście najmocniej porażone opadają^[21].

• wróżba z orzechów włoskich

• Raport z Ohio State University. [zarchiwizowane z tego adresu]. (m.in. listy roślin wrażliwych i niewrażliwych na juglon).