Obuwik
 Obuwik pospolity | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
obuwik | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Cypripedium L. Sp. Pl. 951. 1 Mai 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
| Zasięg | |||
| |||
Obuwik, trzewiczek[5] (Cypripedium L.) – rodzaj roślin z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Liczy ok. 50 gatunków[4] roślin o dużych, efektownych kwiatach z warżką przypominającą pantofelek. Występują na półkuli północnej w Ameryce Północnej i Eurazji, największe zróżnicowanie osiągając w południowych Chinach i w południowej części Ameryki Północnej[6]. W Polsce spotykany jest w naturze tylko jeden gatunek[7], zarazem będący gatunkiem typowym rodzaju – obuwik pospolity (Cypripedium calceolus)[8]. W Europie rosną poza tym jeszcze obuwik kropkowany (C. guttatum) i wielkopłatkowy (C. macranthon)[9]. Większość obuwików to gatunki leśne, ale są też gatunki siedlisk otwartych, nasłonecznionych, rosnące na łąkach i w tundrze[6].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Naziemne rośliny zielne o rozgałęzieniach monopodialnych. Co roku z horyzontalnego kłącza wyrasta pęd nadziemny (prosty i mocny lub krótki i delikatny) zamierający po sezonie wegetacyjnym. Pęd nadziemny pokryty jest gęsto drobnymi, białymi włoskami[10][6].
- Liście
- Siedzące i skrętoległe lub naprzeciwległe (u niektórych gatunków spoza Europy). Bywają dwa, jednak częściej są liczne. Blaszka liściowa może mieć kształt jajowaty lub lancetowaty, rzadko wachlarzowaty[6]. U nasady jest zbiegająca lub pochwiasta[11].
- Kwiaty
- Pojedyncze lub skupione po 2–3 w kwiatostan, jedynie u gatunków z obszarów subtropikalnych kwiaty są liczniejsze (do 12). Kwiaty są zwykle okazałe ze względu na jaskrawe kolory i efektownie rozdętą warżkę. Płatki różnych okółków i w ich obrębie są zróżnicowane. Górny płatek okółka zewnętrznego jest na ogół szeroko- lub jajowatolancetowaty i rozpościera się nad warżką, podczas gdy boczne płatki są zrośnięte i znajdują się za nią. Boczne płatki okółka wewnętrznego są najczęściej wąskolancetowate, skręcone i rozpostarte. Rozdęta warżka ma krawędzie podwinięte do wnętrza i woskowane. U jej nasady znajdują się półprzejrzyste tzw. okienka. Prętosłup jest masywny, ale krótki, zwieńczony jest tarczowatym lub łódkowatym prątniczkiem pochylonym ku wejściu do warżki ponad znamieniem. Płodne są dwa pręciki powstające z okółka wewnętrznego. Znamię osadzone jest na cylindrycznej szyjce[6].
- Owoce
- Torebka[11].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Jeden z pięciu rodzajów podrodziny obuwikowych (Cypripedioideae) stanowiącej grupę siostrzaną dla kladu obejmującego storczykowe (Orchidoideae) i epidendronowe (Epidendroideae) w obrębie storczykowatych (Orchidaceae), będących kladem bazalnym w rzędzie szparagowców (Asparagales) w obrębie jednoliściennych[2][12][13].
- Pozycja w systemie Reveala (1994–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd storczykowce (Orchidales Raf), podrząd Orchidineae Rchb., rodzina storczykowate (Orchidaceae Juss.), podrodzina Cypripedioideae Kostel., plemię Cypripedieae Lindl., podplemię Cypripediinae (Lindl.) Meisn., rodzaj obuwik (Cypripedium L.)[14].
- Cypripedium acaule Aiton
- Cypripedium arietinum R.Br.
- Cypripedium bardolphianum W.W.Sm. & Farrer
- Cypripedium calceolus L. – obuwik pospolity
- Cypripedium calcicola Schltr. – obuwik Smitha
- Cypripedium californicum A.Gray
- Cypripedium candidum Muhl. ex Willd.
- Cypripedium conzattianum R.González & Lizb.Hern.
- Cypripedium cordigerum D.Don – obuwik sercowaty
- Cypripedium debile Rchb.f.
- Cypripedium dickinsonianum Hágsater
- Cypripedium elegans Rchb.f.
- Cypripedium fargesii Franch.
- Cypripedium farreri W.W.Sm.
- Cypripedium fasciculatum Kellogg
- Cypripedium fasciolatum Franch.
- Cypripedium flavum P.F.Hunt & Summerh. – obuwik złocisty
- Cypripedium formosanum Hayata
- Cypripedium forrestii P.J.Cribb
- Cypripedium franchetii Rolfe – obuwik Francheta
- Cypripedium gomezianum R.González & Lizb.Hern.
- Cypripedium guttatum Sw. – obuwik kropkowany
- Cypripedium henryi Rolfe – obuwik Henry'ego
- Cypripedium himalaicum Rolfe
- Cypripedium irapeanum Lex.
- Cypripedium japonicum Thunb. – obuwik japoński
- Cypripedium kentuckiense C.F.Reed – obuwik kremowy
- Cypripedium lentiginosum P.J.Cribb & S.C.Chen
- Cypripedium lichiangense S.C.Chen & P.J.Cribb
- Cypripedium ludlowii P.J.Cribb
- Cypripedium luzmarianum R.González & R.Ramírez
- Cypripedium macranthos Sw. – obuwik wielkopłatkowy
- Cypripedium margaritaceum Franch.
- Cypripedium micranthum Franch.
- Cypripedium molle Lindl.
- Cypripedium montanum Douglas ex Lindl.
- Cypripedium palangshanense Tang & F.T.Wang
- Cypripedium parviflorum Salisb.
- Cypripedium passerinum Richardson
- Cypripedium plectrochilum Franch. – obuwik ostrogowy
- Cypripedium reginae Walter – obuwik królewski
- Cypripedium segawae Masam.
- Cypripedium shanxiense S.C.Chen
- Cypripedium sichuanense Perner
- Cypripedium subtropicum S.C.Chen & K.Y.Lang
- Cypripedium susanae R.González & Lizb.Hern.
- Cypripedium taibaiense G.H.Zhu & S.C.Chen
- Cypripedium taiwanalpinum Y.I Lee, P.C.Liao & T.P.Lin
- Cypripedium tibeticum King ex Rolfe – obuwik tybetański
- Cypripedium wardii Rolfe
- Cypripedium wumengense S.C.Chen
- Cypripedium yatabeanum Makino
- Cypripedium yunnanense Franch.
- Wykaz hybryd[4]"
- Cypripedium × alaskanum P.M.Br.
- Cypripedium × andrewsii A.M.Fuller
- Cypripedium × catherinae Aver.
- Cypripedium × columbianum Sheviak
- Cypripedium × fred-mulleri Szlach., Kolan. & Górniak
- Cypripedium × herae Ewacha & Sheviak
- Cypripedium × ventricosum Sw.
- Cypripedium × wenqingiae Perner
Zagrożenie i ochrona
[edytuj | edytuj kod]
Ze względu na efektowne kwiaty rośliny z tego rodzaju zagrożone są pozyskaniem ze stanowisk naturalnych do uprawy. Dlatego obrót handlowy nimi został ograniczony; wszystkie gatunki wymienione zostały w załączniku II Konwencji CITES. Zaproponowano także, by cztery gatunki występujące w Himalajach: Cypripedium cordigerum, C. elegans, C. himalicum i C. tibeticum umieścić w załączniku I[17].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na atrakcyjne kwiaty obuwiki są poszukiwanymi roślinami ozdobnymi[18]. W krajach o klimacie umiarkowanym mogą być uprawiane w doniczkach, w chłodnej szklarni lub nawet w gruncie (w Polsce dwa gatunki – obok obuwika pospolitego, pochodzący z Azji wschodniej Cypripedium macranthum[19]). W ofercie handlowej spotykane są rzadko, zazwyczaj w postaci kłącza w spoczynku. Prawie wszystkie rośliny do uprawy pozyskiwane są z naturalnych stanowisk. Trwają prace nad rozmnażaniem obuwików z nasion w warunkach laboratoryjnych[17].
Uprawa
[edytuj | edytuj kod]Rośliny tego rodzaju są trudne w uprawie. Wymagają stanowisk wilgotnych i cienistych o określonych właściwościach podłoża (obuwik pospolity wymaga obecności węglanu wapnia, podczas gdy pozostałe gatunki rosną zwykle w podłożu kwaśnym). Rozmnaża się za pomocą kłączy, od których odejmuje się silnie rosnące boczne odgałęzienia i sadzi płytko jesienią. Rośliny wymagają obfitego podlewania z wyjątkiem pory kwitnienia i owocowania. Źle znoszą przesadzanie i rosną powoli[10].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2023-04-19] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-04-19] (ang.).
- ↑ Cypripedium. Tropicos.org. [dostęp 2015-12-13].
- ↑ a b c d Cypripedium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-06-27].
- ↑ Słownik języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego
- ↑ a b c d e Dariusz L. Szlachetko: Storczyki. Warszawa: Multico, 2001, s. 27-28. ISBN 83-7073-339-5.
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 67, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-28].
- ↑ Helmut Baumann, Siegfried Künkele, Richard Lorenz: Storczyki Europy i krajów sąsiednich. Warszawa: Multico, 2010, s. 25. ISBN 978-83-7073-698-9.
- ↑ a b Krystyna Oszkinis: Storczyki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2004, s. 236-237. ISBN 83-09-01774-X.
- ↑ a b Xinqi Chen & Phillip J. Cribb: Cypripedium. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2012-07-19]. (ang.).
- ↑ Mark W. Chase, Kenneth M. Cameron, John V. Freudenstein, Alec M. Pridgeon i inni. An updated classification of Orchidaceae. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 177, s. 151–174, 1 luty 2015. Linnean Society of London. DOI: 10.1111/BOJ.12234. (ang.).
- ↑ Cypripedium. National Center for Biotechnology Information. [dostęp 2023-04-19].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Cypripedium. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-28]. (ang.).
- ↑ Cypripedium. [w:] The World Checklist of Vascular Plants [on-line]. Catalogue of Life Checklist. [dostęp 2023-04-19].
- ↑ Nazwy polskie według Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2. (pol.).
- ↑ a b Mariola Kukier-Wyrwicka, Hanna Werblan-Jakubiec, Marcin Zych: Rośliny CITES. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego. [dostęp 2009-01-28]. (pol.).
- ↑ obuwik, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-05-01].
- ↑ Stanisław Wóycicki: Uprawa roślin ozdobnych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1965.