Onomastyka

Onomastyka – dział językoznawstwa zajmujący się nazwami (imionami) własnymi^[1]. Nauka ta bada sposób tworzenia nazw własnych oraz ich rozwój historyczny^[2]. Nazwy własne (zwane też onimami^[3]) cechują się tym, że odnoszą się do konkretnych przedmiotów, a nie do ich klasy (por. gr. όνομα „imię”). Onomastyka zajmuje się m.in. nazwami miejscowości, imionami i nazwiskami^[1].

Przedmiotem onomastyki jest klasyfikacja nazw własnych, badanie ich pochodzenia (etymologii), budowy słowotwórczej i tych właściwości gramatycznych, które je odróżniają od nazw pospolitych. W obszarze badań znajduje się także związek między nazwami własnymi a apelatywami. W przeciwieństwie do starszej etymologii onomastyka zajmuje się nie tylko językową stroną imion własnych, ale również aspektami pozajęzykowymi^[4]. W tym celu onomastyka wykorzystuje zarówno wiedzę językoznawczą (fonologiczną, leksykologiczną itp.), jak i osiągnięcia dyscyplin niezwiązanych ściśle z językiem (np. etnologii, geografii czy historii)^[4]. Jest powiązana z innymi gałęziami językoznawstwa takimi jak dialektologia historyczna^[5].

Onomastyka analizuje sposoby funkcjonowania nazw własnych w systemie językowym oraz ich rolę w komunikacji. Przedstawia ich ewolucję i stan współczesny nazewnictwa. Materiał badany jest zarówno w aspekcie diachronicznym, jak i synchronicznym. Dla przykładu: dzięki nazwom własnym zapisanym w średniowiecznych źródłach (dyplomy, księgi sądowe, kazania kościelne itp.) można poznać właściwości języka z czasów dawnych (np. średniowiecze, renesans).

Onomastyka rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku w związku z ogólnym rozwojem językoznawstwa porównawczego. Twórcą onomastyki słowiańskiej był Franc Miklošič, z którego prac korzystali w Polsce historycy (m.in. Tadeusz Wojciechowski, Franciszek Bujak), a także etnografowie i językoznawcy (m.in. Jan Karłowicz). Onomastyka polska rozwinęła się za sprawą: Jana Rozwadowskiego, Mikołaja Rudnickiego, Witolda Taszyckiego i Stanisława Rosponda.

Główne działy badawcze onomastyki to:

• antroponimia/antroponomastyka^[6] (od greckiego ánthrōpos „człowiek”^[7]) – zajmuje się badaniem nazw osobowych,
• toponimia/toponomastyka^[6] (od greckiego topos „miejsce”') – zajmuje się badaniem nazw miejscowych.

Szczegółowe poddziały badawcze onomastyki to m.in.:

• choronimia (od greckiego choros, kraj) – nauka o nazwach części świata, krain i państw,
• chrematonimia (od greckiego chrema, rzecz, towar, zdarzenie) – nauka o nazwach własnych wytworów kultury ludzkiej, np. domy (np. dom Pod Zielonym Kogutem), szkoły (np. Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej), teatry (np. Teatr Narodowy, Teatr Rozmaitości), narzędzia, pojazdy ziemne i wodne (np. statek Batory, Dar Pomorza),
• etnonimia (od greckiego ethnos, lud) – nauka o nazwach plemion,
• fitonimia – nauka o nazwach własnych roślin,
• hydronimia (od greckiego hydōr, woda) – nauka o nazwach wodnych,
• oronimia (od greckiego oros, góra) – nauka o nazwach górskich,
• zoonimia – nauka o nazwach własnych zwierząt,
• kosmonimia – nauka o nazwach obiektów znajdujących się w Układzie Słonecznym oraz nazwach przyrządów do badania tegoż Układu

Prace onomastyczne uczonych polskich i zagranicznych rejestruje Bibliografia onomastyki polskiej. Bibliografie publikacji wydanych do 1958 roku włącznie opracował Witold Taszycki przy współudziale M. Karasia i A. Turasiewicza (Bibliografia onomastyki polskiej:1960), kolejne opracowanie, rejestrujące publikacje poświęcone onomastyce od roku 1959 do 1970 włącznie, opracował również W. Taszycki z pomocą M. Karasia i A. Turasiewicza (Bibliografia onomastyki polskiej: 1972), stan badań onomastycznych za lata 1970–1980 opracował zespół pod redakcją K. Rymuta (Bibliografia onomastyki polskiej: 1983). Czasopisma z zakresu bibliografii obejmujące onomastykę światową: „Onoma” (Belgia), „Onomastica” (Polska).

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Studia Etymologica Cracoviensia

• Bibliografia onomastyki polskiej do roku 1958 włącznie, oprac. W. Taszycki przy współudz. M. Karasia i A. Turasiewicza, Kraków 1960.
• Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1959 do roku 1970 włącznie, oprac. W. Taszycki przy współudz. M. Karasia i A. Turasiewicza, Warszawa 1972.
• Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1971 do roku 1980 włącznie, pod red. K. Rymuta, Wrocław 1983.
• Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1981 do roku 1990 włącznie, oprac. R. Przybytek i K. Rymut, Kraków 1992.
• Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1991 do roku 2000 włącznie, oprac. R. Przybytek i K. Rymut, Kraków 2001.
• Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław 1991, s. 235–236.
• Fros H., Sowa F., Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny. Kraków 1988. ISBN 83-85032-39-8
• Grodziński E., Zarys ogólnej teorii imion własnych, Warszawa 1973.
• Jakus-Borkowa E., Nazewnictwo polskie, Opole 1987.
• Kosyl Cz., Forma i funkcja nazw własnych, Lublin 1983.
• Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa–Kraków 1998.
• Słowiańska onomastyka: encyklopedia, red E. Rzetelska-Feleszko, A. Cieślikowa, współudz. J. Duma, t. I i II, Kraków 2003.
• Karaś M., Nazwy własne i ich klasyfikacje (nazwy osobowe). „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 30: 1972, s. 103-150.
• JánJ. Matejčík JánJ., Postavenie a úlohy onomastiky v systéme spoločenských vied, „Slovenská reč”, 47 (4), 1982, s. 193–203  (słow.).
• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .