[go: up one dir, main page]
Przejdź do zawartości

Jemioła

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jemioła
Ilustracja
Jemioła pospolita
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

Santalanae

Rząd

sandałowce

Rodzina

sandałowcowate

Rodzaj

jemioła

Nazwa systematyczna
Viscum L.
Sp. Pl. ed. 1 1023 (1753)
Synonimy
  • Aspidixia (Korth.) Tiegh.
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Ssawki jemioły zagłębiające się w pędzie żywiciela
Viscum minimum rosnąca na sukulencie z rodzaju wilczomlecz
Viscum articulatum

Jemioła (Viscum L.) – rodzaj pasożytniczych roślin z rodziny sandałowcowatych (dawniej wyodrębniany w rodzinie jemiołowatych). Obejmuje ok. 113[3]–150 gatunków[4]. Zasięg rodzaju obejmuje strefę tropikalną i umiarkowaną Starego Świata, przy czym największe zróżnicowanie jest w Azji i Afryce (na tym kontynencie rośnie 45 gatunków), w Australii występują 4 gatunki, a w Europie 2. Do flory Polski należy tylko jeden gatunek – jemioła pospolita V. album[5]. Jemioła pospolita jako gatunek introdukowany rośnie także w zachodniej części Ameryki Północnej[3][6]. Są to rośliny półpasożytnicze rosnące na drzewach iglastych i liściastych i za pomocą ssawek pobierające z nich wodę i sole mineralne[7].

Jemioła pospolita ogrywała dużą rolę w kulturze Celtów i wikingów, symbol płodności, odgrywała rolę w obrzędowości świąt zimowych wraz z innymi roślinami zimozielonymi, później związana też z obrzędowością chrześcijan[4] – wykorzystywana jako ozdoba podczas świąt Bożego Narodzenia[7]. Roślina wykorzystywana jest także jako lecznicza, przy czym ma także właściwości trujące[7]. Jako leczniczy wykorzystywany jest także gatunek Viscum articulatum[4].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Viscum capense
Viscum cruciatum
Viscum littorum
Pokrój
Krzewy, krzewinki[7], rzadko rośliny zielne o silnie zredukowanym pędzie[4]. Największe osiągają ponad 1 m średnicy[8], najmniejsze (V. minimum) mają pędy do 3 mm długości[4]. Pędy są pojedyncze lub liczne, rozgałęziają się pozornie widełkowato (pseudodichotomicznie)[7][6], rzadziej okółkowo, są okrągłe na przekroju lub spłaszczone[9].
Liście
Całobrzegie, osadzone na pędach parami (naprzeciwlegle), siedzące[9], pojedyncze, całobrzegie, skórzaste i zimozielone[8][7]. U niektórych gatunków zredukowane do łusek[9].
Kwiaty
Rozdzielnopłciowe (rośliny jednopienne lub dwupienne)[7]. Kwiaty niepozorne, żółtozielone[8], umieszczone po 1–7 w skróconych wierzchotkach w rozwidleniach pędów. Szypuły i szypułki krótkie, podsadki naprzeciwległe i łódeczkowate, tworzą rodzaj okrywy, czasem dodatkowo występują pojedyncze lub po dwie przysadki. Kwiaty męskie z czterema (rzadko inna liczba od 3 do 6[6]) listkami okwiatu (kielicha brak, wykształca się tylko korona[8]). Pręciki z wielokomorowymi[6] pylnikami przylegającymi do płatków lub zrośnięte w kuliste lub eliptyczne synandrium, otwierające się licznymi porami[9]. Kwiaty żeńskie mają cztery drobne działki kielicha i cztery płatki[8], często rychło odpadające[9]. Zalążnia jest dolna, powstaje z jednego owocolistka i zawiera pojedynczy zalążek[8]. Szyjki słupka brak lub jest krótka, znamię jest poduszeczkowate lub sutkowate[9], często słabo wykształcone[6].
Owoce
Kuliste lub elipsoidalne jagody, o owocni gładkiej lub brodawkowatej[9], białej, żółtej lub czerwonej[8]. Zawierają śluzowaty miąższ otaczający pojedyncze nasiono[8].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]

Rośliny pasożytnicze kiełkujące na konarach i pniach drzew i tworzące w ich tkankach ssawki, za pomocą których zaopatrują się w wodę wraz z solami mineralnymi. Kwiaty zapylane są przez muchówki. Nasiona rozsiewane są głównie przez ptaki (ornitochoria)[8]. Pędy corocznie tworzą jedno rozgałęzienie więc z liczby ich rozwidleń można ustalić wiek roślin[7].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja według APweb[1]

Rodzaj wchodzi w skład jednego z ośmiu kladów (wyodrębnianego jako plemię Visceae Horaninow) rodziny sandałowcowatych Santalaceae i dla zachowania monofiletycznego charakteru tej rodziny w nowszych ujęciach nie jest wyłączany do odrębnej rodziny jemiołowatych.

Wykaz gatunków[3]

Znaczenie kulturowe

[edytuj | edytuj kod]

W starożytności jemioła pospolita uważana była za dar bogów[10]. Przypisywano jej właściwości magiczne[11]. Szczególnie rośliny rosnące na dębach[12] (ew. okazy podobnego do jemioły gązewnika) uchodziły za talizman[13], ponad który nie było większej świętości. Druidzi traktowali ją w sposób szczególny – ścinanie jemioły było ważnym obrzędem w ich wierzeniach[14]. Zbierano ją w dniu zimowego przesilenia dnia z nocą, a także na przełomie wiosny i lata. Wierzono, że ścięte pędy świętej jemioły leczyły niemal wszystkie choroby, jednały pomyślność, włożone do wazonu lub podwieszone pod sufitem chroniły dom przed złymi mocami, zapobiegały pożarom, a już powstałe wygaszały. Bożonarodzeniowa choinka zastąpiła w XVII wieku zawieszaną wcześniej u powały jemiołę[15].

Pędy jemioły miały sprowadzać do domu szczęście i bogactwo, spełniać ludzkie życzenia i marzenia, noszona przy sobie zapewniać miała potencję seksualną. Dziś całujących się par pod jemiołą w święta jest mnóstwo – wierzą, że magia rośliny umocni ich miłość i zapewni trwałość ich związkowi[16].

Jeszcze przed rokiem 1934 odnotowano na Mazowszu przesąd weselny związany z jemiołą i mający pewne podobieństwo ze zwyczajem angielskim[17]. Na Mazowszu też zbierano jemiołę zimą i kadzono nią około uli w wigilię[18].

Sprzedawana powszechnie w okresie Bożego Narodzenia w całej Polsce na targowiskach w formie pęków, kuli i wianków adwentowych.

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Roślina lecznicza
Kiedyś jemioła pospolita była uważana za lek niemal na wszystko, obecnie wyciąg z jej pędów i liści stosuje się pomocniczo w leczeniu choroby nadciśnieniowej (obniża ciśnienie tętnicze krwi)[19], wzmacnia działanie gruczołów wydzielania wewnętrznego, poprawia obieg krwi, wykazuje działanie regulujące przemianę materii, wzmaga pracę trzustki, działa ogólnie wzmacniająco[20]. Medycyna plemienna uważała, że jemioła sprzyja płodności[21].

Wiscyna, kleista substancja występująca w owocach, jest substancją mogącą mieć duże zastosowanie w technice i medycynie. Wg naukowców z McGill University i Max Planck Institute of Colloids and Interfaces właściwość przyklejania się praktycznie do wszystkiego i jednocześnie łatwość odklejania się w warunkach wilgotnych stanowi, że jest perspektywicznym i doskonałym materiałem – np. na uszczelniacz do ran[22][23].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-10] (ang.).
  2. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-10] (ang.).
  3. ↑ a b c Viscum L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-24].
  4. ↑ a b c d e David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 968, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  5. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 203, ISBN 978-83-62975-45-7.
  6. ↑ a b c d e Viscum Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-01-25].
  7. ↑ a b c d e f g h Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 331. ISBN 83-214-1305-6.
  8. ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 333. ISBN 0-333-73003-8.
  9. ↑ a b c d e f g Viscum Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-01-26].
  10. ↑ „Uwieńczenie jemiołą oznacza bowiem zdolność odżycia i zmartwychpowstania. Persefona, bogini śmierci, której jemioła, ten symbol życia, była właściwie poświęconą, przedstawia się równocześnie jako bogini wegetacyjna, darząca życiem.” w: Lud: Organ Polskiego towarzystwa ludoznawczego. 1910 t, 16. s. 32
  11. ↑ „Jemioła wiecznie zielona krzewina pasożytnicza, w mitologiach symbolizująca jedność życia i śmierci.” w: Andrzej M. Kempiński. Słownik mitologii ludów indoeuropejskich. 1993 s. 208
  12. ↑ „była świętą rośliną kapłanów druidów (głównie wówczas, gdy rosła na dębie” w: Słownik mitologii ludów indoeuropejskich s. 208
  13. ↑ „Jemioła, która pozostaje zielona na bezlistnym drzewie, podobnie jak choinka może tu być interpretowana jako symbol życia.” w: Boże Narodzenie w polskiej kulturze s. 27
  14. ↑ „Najbardziej znany i najczęściej cytowany jest fragment z Pliniusza Historii naturalnej opisujący jak to biało odziani druidzi zbierali w białe płótno jemiołę złotym sierpem ściętą z dęba. Pliniusz także podawał, iż według druidów jemioła leczyła.” w: Janina Rosen-Przeworska. Religie Celtów s.62
  15. ↑ „bożonarodzeniowe drzewko (pierwsze ustawiono w Niemczech w XVII wieku), które zastąpiło zawieszaną dawniej jemiołę.” w: Mark McCrum. Jak uniknąć gaf w obcych krajach 2009. s. 217; „Za każdym razem zieleń ta jest symbolem drzewa życia rosnącego w raju, symbolem życiodajnej siły słońca, które wszystko na ziemi pobudza do życia i wzrostu. W grudniu tym symbolem drzewa życia była właśnie jemioła.” Literatura ludowa 1983 t. 27 s. 41
  16. ↑ „Może dlatego właśnie pojawia się jako bożonarodzeniowe przystrojenie izby, pokoju, salonu? Może dlatego pocałunek pod jemiołą ma przynosić dostatek, szczęście, powodzenie, trwały związek ciał i dusz tych, którzy się całują?” w: Anna Zadrożyńska. Świętowania polskie: przewodnik po tradycji. s. 28
  17. ↑ „w okolicy Gostynina (SW od Płocka), istniał bardzo zajmujący przesąd, wedle którego, o ile «pod jemiołą stanie młoda para i umawia się, — to się ożenią» (nasuwa to — do pewnego zresztą tylko stopnia — na myśl znany wigilijny zwyczaj angielski).” w: Polska Akademia Umiejętności, Kultura ludowa Słowian: zesz. 2. Kultura duchowa. 1934. s. 536
  18. ↑ Kazimierz Moszyński. Kultura ludowa Słowian: zesz. 2. tamże.
  19. ↑ „Ziele jemioły Herba Visci albi zawiera: cholinę, acetylocholinę, glikozyd kwercetynę, sapogeninę kwas oleanolowy, […]. Właściwości lecznicze: Powoduje obniżenie ciśnienia krwi – właściwość ta występuje silniej w surowcu świeżym niż w suszonym. Stosowana w leczeniu nadciśnienia i miażdżycy tętnic.” w: Stefan Bagiński, Jakub Mowszowicz. Krajowe rośliny trujące s. 32
  20. ↑ Jadwiga Górnicka, Apteka Natury, Agencja Wydawnicza "Morex", s. 219.
  21. ↑ „Uosabia też jemioła pierwotne, sprzyjające człowiekowi magiczne siły natury, bowiem potrafi przywrócić witalność, moc, zdrowie.” w: Jan Pieszczachowicz. Pegaz na rozdrożu. s. 319
  22. ↑ „Super glue” z owoców jemioły? Niespodziewane odkrycie naukowców z Niemiec i USA. tvn24.pl (meteo), 2022-06-15. [dostęp 2022-07-10]. (pol.).
  23. ↑ Nils Horbelt, Peter Fratzl, Matthew J Harrington. Mistletoe viscin: a hygro- and mechano-responsive cellulose-based adhesive for diverse material applications. „PNAS Nexus”. 1, 1, 2022. DOI: 10.1093/pnasnexus/pgac026. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jemioła&oldid=74618741”