Ideologia języka standardowego

Ideologia języka standardowego, standardyzm językowy^[1] (ang. standard language ideology, linguistic standardism^[1]) – zespół postaw językowych będących wynikiem procesów standaryzacji językowej w nowoczesnych społeczeństwach. Ich trzon tworzą z jednej strony powszechne (często wyidealizowane) koncepcje poprawności językowej, z drugiej – przekonanie o istnieniu jednej, „najlepszej” odmiany języka – języka standardowego, oraz krytyczny stosunek do form od niej odrębnych^[2][3][4]. Ideologia języka standardowego podkreśla słuszność normalizacji językowej, często wiążąc to z pewnym imperatywem moralnym, nakazującym stosowanie jednolitego kodu językowego we wszystkich sytuacjach społecznych^[5]. Termin „ideologia języka standardowego” został wprowadzony do socjolingwistyki przez amerykańskich językoznawców Lesley i Jamesa Milroyów^[2]

Założeniami ideologii języka standardowego kierują się użytkownicy języków, które przeszły proces standaryzacji (są to np. angielski czy japoński), w odróżnieniu od osób władających językami nieustandaryzowanymi, do których należą m.in. liczne języki australijskie i afrykańskie^[6]. Ideologia ta staje się przedmiotem krytyki ze względu na dostrzegany w niej konserwatyzm i elitaryzm, związek z puryzmem językowym oraz uniwersalistyczne przypisywanie wartości różnym cechom i stylom językowym^[7], przy propagowaniu oficjalnego standardu językowego jako wyższej formy języka (nie zaś np. jako pomocniczego środka komunikacji)^[8]. Ponadto, poprzez koncentrację na dialekcie standardowym i narzucanie czarno-białej koncepcji poprawności językowej, ideologia języka standardowego ma budować zniekształcony obraz języka i jego wariantywnej natury. Zdaniem socjolingwistów prowadzi ona bowiem do marginalizacji różnych odmian języka – dialektów lokalnych czy też języka potocznego^[9] .

W socjolingwistyce ideologia języka standardowego jest wymieniana wśród najbardziej upowszechnionych ideologii językowych, obok ideologii monoglosji^[10].

Rosina Lippi-Green definiuje to pojęcie jako: „stronniczość na rzecz abstrakcyjnego, wyidealizowanego, homogenicznego języka, który jest dyktowany i podtrzymywany przez instytucje o dominującej pozycji i który jako swój model określa język pisany, choć w największej mierze opiera się na języku mówionym wyższej klasy średniej”^[11].

Języki standardowe opierają się na praktyce językowej wykształconych użytkowników języka, przy czym edukacja nie jest jednakowo dostępna dla wszystkich. Instytucje edukacyjne odgrywają istotną rolę w propagowaniu standardu, czemu służy stosowanie sankcji wobec tych, którzy nie operują standardem, oraz nagradzanie (np. dobrymi ocenami) tych, którzy nim władają^[12]. Przykładem ideologii języka standardowego jest przekonanie, że komunikacja będzie bardziej efektywna, jeśli wszyscy będą używać odmiany standardowej języka^[12] czy też przywiązanie do zewnętrznych autorytetów i źródeł językowych – specjalistów, poradników stylistycznych itp.^[13]

Chorwacki lingwista Anđel Starčević rozumie ideologię języka standardowego jako powszechną postawę typowych użytkowników języka, która zakłada istnienie jednej poprawnej i „prawdziwej” odmiany języka, często w sensie absolutnym. Odmianą tą jest z założenia język standardowy, utożsamiany popularnie z językiem jako takim i postrzegany jako lepszy od pozostałych jego odmian (pod względem walorów logicznych, estetycznych i komunikacyjnych). Pod wpływem procesów standaryzacyjnych pisana postać języka i styl formalny uchodzą za bardziej prawowite od języka mówionego i stylów mniej formalnych, a niestandardowe odmiany języka są postrzegane przez pryzmat odmiany standardowej – jako odstępstwa od niej^[14][15].

Ideologia języka standardowego jest właściwa dla społeczeństw europejskich, a pewne jej wpływy zauważa się również w dyskursie profesjonalnych językoznawców^[15][16][17]. Starčević wiąże założenia tej ideologii z teorią kultury języka^[18].

W kulturach języka standardowego homogeniczność języka bywa częścią oficjalnej polityki językowej, a samemu pojęciu poprawności językowej przypisuje się status wartości narodowej^[19]. Kwestionowanie zasadności tej ideologii lub tradycyjnych autorytetów jest natomiast postrzegane jako pogwałcenie narodowej tożsamości^[20] lub próba wprowadzenia „językowego anarchizmu”^[8]. Niekiedy wskazuje się na potrzebę kultywacji norm językowych w związku z przeciwdziałaniem barierom komunikacyjnym^[21].

Językoznawca James Milroy wyróżnia cztery składniki ideologii języka standardowego^[22]:

• koncepcja poprawności językowej;
• przypisywanie wagi autorytetom językowym;
• przypisywanie wagi prestiżowi;
• koncepcja prawowitości standardu.

Istotną konsekwencją standaryzacji języka jest powstanie i ugruntowanie się w społeczeństwie idei poprawności językowej. W kulturach języka standardowego panuje powszechne, zwykle niekwestionowane przekonanie, że wśród używanych form językowych można wyróżnić elementy z gruntu poprawne, a także elementy błędne. Wiara w istnienie obiektywnej poprawności językowej istnieje wśród znakomitej większości społeczeństwa, również wśród ludzi wykształconych. Osoby pielęgnujące ideę poprawności językowej zwykle uznają ją za zdroworozsądkowy fakt, oparty na rozstrzygnięciach lingwistycznych, nie przypisując tym ocenom motywacji ideologicznej^[23].

James Milroy stoi na stanowisku, że reguły poprawności nie są elementem zaszytym w języku, lecz konwencją narzucaną z zewnątrz, opartą na czynnikach społecznych i wynikającą z przyjęcia takich, a nie innych form jako części języka standardowego. Milroy zaznacza, że ewentualne argumenty, mające uzasadniać wybór poszczególnych form, są dorabiane metodą post hoc, jako że o sposobie postrzegania różnych bytów językowych decydują w rzeczywistości czynniki pozajęzykoznawcze^[24].

Polski językoznawca Karol Janicki zauważa ponadto, że przekonanie o dwubiegunowości rzeczywistości językowej (poprawny–niepoprawny) i absolutnej wyższości środków języka standardowego obecne jest nie tylko wśród laików, ale również wśród niektórych lingwistów^[25]. Janicki określa tę postawę jako przejaw esencjalizmu^[25].

Chorwacki językoznawca Mate Kapović określa ideologię języka standardowego jako element preskryptywizmu. Preskryptywizm definiuje jako praktykę, w której preskrypcję – polegającą na arbitralnym wyborze jednostek językowych i ich kodyfikacji dla celów praktycznych – usiłuje się przedstawić jako czynność naukową, próbując udowodnić wyższość sankcjonowanych elementów za pomocą argumentów lingwistycznych. O ile sama preskrypcja ma zabiegać o rozpropagowanie pewnego kodu językowego jako pomocniczego narzędzia komunikacji (w celach praktycznych, do użytku oficjalnego i ponadregionalnego), to preskryptywizm i ideologia języka standardowego polegają na uznaniu tego kodu jako wyższej, jedynej „prawidłowej” formy języka oraz sprzeciwianiu się wariantywności^[26].

Językoznawcy teoretycy stoją przeważnie na stanowisku, że język stanowi własność każdego native speakera – jego rodowitego użytkownika, postrzegając go jako zjawisko poznawcze, kształtujące się w ludzkim umyśle^[27]. Zakłada się, że wszelkie kody językowe – w tym dialekty regionalne czy język potoczny, są z natury oparte na złożonych zasadach. Reguły te istnieją niezależnie od wypracowania piśmiennictwa i oficjalnej kodyfikacji^[28].

W kulturach języka standardowego uważa się, że językiem sterują autorytety (zwykle bliżej nieokreślone), odgórnie ustalające zasady i dyktujące je użytkownikom. Powszechne jest także przekonanie, że wiedza językowa przyswojona w sposób naturalny jest niedoskonała, natomiast o nabywaniu faktycznej znajomości języka zaczyna się mówić dopiero na etapie formalnej edukacji (choć w rzeczywistości dzieci w wieku przedszkolnym mają już opanowane podstawy gramatyki i fonologii). Podczas nauki czytania i pisania ustandaryzowany język pisany jest utożsamiany z językiem jako takim^[27].

Dla kultur języka standardowego charakterystyczne jest przypisywanie znaczenia normom ortograficznym, brak natomiast świadomości nt. ich umownego charakteru. Powszechne jest bowiem przekonanie, że o kształcie pisowni decydują obiektywne rozstrzygnięcia lingwistyczne^[29]. Nie przewiduje się możliwości dostosowania ortografii do różnych potrzeb komunikacyjnych, np. w celu osiągnięcia celowego efektu stylistycznego, zaprezentowania realnej wymowy słów lub nadania przekazowi cech nieformalności^[30]. Pokutuje także przekonanie, że ustna produkcja językowa powinna odpowiadać konwencjom języka pisanego (unika się w niej powtórzeń, a także dąży się do wprowadzania pisemnych struktur zdaniowych)^[31].

Przyjmuje się, że główny wpływ na status różnych form językowych ma ich poważanie społeczne. James Milroy dla zobrazowania tego zjawiska podaje angielskie zdania „He was a man what didn’t believe nothing” i „He was a man who didn’t believe anything”, stwierdzając, że większość użytkowników angielszczyzny za lepsze uzna to drugie. Skodyfikowane konstrukcje gramatyczne cieszą się zatem większym prestiżem socjolingwistycznym od innych struktur, pozbawionych aprobaty normatywnej. Milroy zauważa jednak, że prestiż nie jest wewnętrzną cechą danej formy lub odmiany językowej – decyduje o nim status socjoekonomiczny jej użytkowników^[32].

Przeciwieństwem powyższego zjawiska jest stygmatyzacja językowa, czyli niskie postrzeganie pewnych elementów językowych, zwykle form preferowanych przez niższe klasy społeczne, z zasady dezaprobowanych w procesie edukacji. Jako przykład skrajnego efektu stygmatyzacji Milroy podaje odczucia, jakoby użytkownicy gwar „nie znali swojego własnego języka”^[32].

W kulturach języka standardowego powszechna jest marginalizacja innych, nieskodyfikowanych odmian językowych. Formy te są określane mianem niestandardowych, a popularnie traktuje się je jako odmiany gorsze od języka standardowego^[33]. Binarna opozycja standardowy–niestandardowy przeobraża się ostatecznie w dychotomię poprawny–niepoprawny, rozumianą w sensie absolutnym^[34].

Według Jamesa Milroya znamiona ideologii nosi samo dychotomiczne ujmowanie przez językoznawców stosunku między formami standardowymi a niestandardowymi, które wymaga przyjęcia standardowego kodu jako centralnej odmiany języka^[35]. Za ideologiczne uchodzi też konwencjonalne przeciwstawianie terminu „dialekt niestandardowy” terminowi „język standardowy”^[36].

W przestrzeni publicznej typowym wyrazem ideologii standaryzacyjnej jest działalność tzw. grammar nazis. W internecie panują dążności do krytykowania i poprawiania form niestandardowych, postrzeganych jako „rażące”, nie grożą za to bowiem konsekwencje społeczne (np. na anonimowych forach internetowych)^[37].

W kulturach języka standardowego spotyka się dążności do zachowania specyfiki gwar wiejskich, którym przypisuje się wartość tradycyjną. Niekiedy uważa się, że pewne warianty języka – w odróżnieniu od gwar wiejskich – stanowią opaczne próby imitacji standardu, pozbawione własnej historii i prawowitości – przykładem są tu m.in. dialekty miejskie^[38][39].

Socjolingwistka Rosina Lippi-Green przytacza subordynację językową jako kluczową część ideologii języka standardowego. Zaproponowany przez nią model obrazuje, w jaki sposób następuje subordynacja dialektów niestandardowych prestiżowej formie języka (językowi standardowemu). W jego skład wchodzą następujące elementy^[40]:

• mistyfikacja języka:
  • W kulturach języka standardowego propagowane jest twierdzenie, że typowa osoba nie jest w stanie pojąć zawiłości swojej mowy ojczystej. Kluczem do zrozumienia tajników języka ma być skorzystanie z pomocy ekspertów. Pogląd ten oparty jest na przekonaniu, że ustandaryzowany dialekt, szerzony za pośrednictwem systemu oświaty, tworzy całokształt języka, nie zaś tylko jedną z wielu jego odmian^[41].
• ustanawianie autorytetów:
  • Poprzednie twierdzenie zakłada istnienie wydawnictw i innych źródeł określających poprawną formę języka: gremiów językowych, podręczników, gramatyk normatywnych i specjalistów. Tylko dzięki tym autorytetom ma być możliwe wyjście z pierwotnego stanu „ignorancji językowej”^[13].
• generowanie fałszywych informacji:
  • Element ten służy uświadomieniu użytkowników języka o istnieniu asymetrii między różnymi odmianami języka. Standard jest promowany jako jedyna poprawna odmiana języka, a do wykazania prawowitości jego form wykorzystuje się różne argumenty lingwistyczne^[13], oparte często na niezrozumieniu faktów językowych^[42]. Argumentacja tego rodzaju ma być jednak chybiona u swej podstawy, gdyż język standardowy cieszy się swoim poważaniem ze względu na czynniki społeczne, nie zaś językoznawcze^[13].
• trywializacja języka nienormatywnego:
  • Element ten zakłada, że używanie dialektów nieliterackich jest uzasadnione co najwyżej w pewnych sytuacjach prywatnych, lecz nie w sferze publicznej. Podejście to wypływa z założenia, że pewne formy języka są z natury niższe i mniej poprawne względem skodyfikowanej normy^[43].
• waloryzacja języka standardowego jako dialektu przynoszącego sukces społeczny:
  • Niestosowanie standardu staje się potencjalnym utrudnieniem w edukacji i karierze zawodowej. Ze względu na poważanie przypisywane językowi standardowemu jego użytkownicy otrzymują większy wachlarz możliwości społecznych niż osoby posługujące się mniej prestiżowymi odmianami języka^[44].
• marginalizacja nonkonformistów:
  • Osoby, które nie zaznajomiły się dobrze z zasadami języka standardowego (mowy warstwy wykształconej), stają się nie tylko obiektem uprzedzeń społecznych, ale są również nazywane „nieukami” i oskarżane o niedostateczną znajomość własnego języka^[45]. Ludzie ci mają zatem doświadczać silnej dyskryminacji językowej^[45].

• konwencjonalny charakter języka
• schizoglosja

• Maria Bolek: Czy istnieje tylko jedna poprawna polszczyzna?. Portal o języku, 2023-02-10. [dostęp 2024-01-10].