Kuwada

Kuwada – występująca w niektórych kulturach instytucja oznaczająca zespół praktyk i wierzeń w okresie ciąży, obejmujących współdzielenie przez ojca pewnych działań uznawanych za kobiece. Z instytucją kuwady związany jest zespół kuwady^[1], czyli odczuwane przez mężczyzn psychosomatyczne objawy charakterystyczne dla kobiet w okresie ciąży.

Pojęcie kuwady odnosi się do wszystkich zachowań związanych z porodem, które wymagają od ojców zaprzestania ich zwyczajnych, codziennych aktywności i podjęcia nowych obrzędowych zachowań, tj. wstrzemięźliwości płciowej, unikania pracy fizycznej i określonych rodzajów jedzenia, wspólnego porodu, a nawet naśladowania odpowiednich zachowań podczas imitowanego porodu. W zwyczaju kuwady mężczyzna był traktowany tak, jakby to on miał urodzić dziecko, a nie jego żona. Kuwada występuje w wielu społecznościach, zwłaszcza pozaeuropejskich, często niemających żadnych historycznych powiązań.

Kuwada jako instytucja kulturowa była obserwowana w wielu kulturach na całym świecie. W starożytności poświadczają ją Apolloniusz z Rodos, Diodor Sycylijski (u Korsykan) i Strabon (u Basków). Marco Polo opisuje jego występowanie w zachodnim Junnan^[2]. W jego czasach instytucja była prawdopodobnie szeroko rozpowszechniona na wszystkich kontynentach, szczególnie wśród ludów plemiennych. W początku XX wieku jej pozostałości były obserwowane w Europie: w Gaskonii, na wyspie Marken, we wschodniej Anglii, w krajach bałtyckich^[3].

Istnieją spory co do pochodzenia pojęcia kuwady. Zdaniem m.in. brytyjskiego ewolucjonisty Edwarda Burnetta Tylora słowo kuwada wywodzi się z języka francuskiego, od couver („wysiadywać, wylęgać, siedzieć na jajach”, przenośnie „otoczyć kogoś troskliwością”^[4], za łac. cubare – „leżeć, wypoczywać”^[5]).

Inni badacze twierdzą, że słowo kuwada wywodzi się z języka hiszpańskiego od słowa encovar – „chronić, ukrywać się czy cunvera – „jaskinia”^[6]. W języku angielskim synonimem kuwady jest „męski połóg” (man childbed), w języku niemieckim to samo określa się słowem Männerkindbett. W języku albańskim istnieje specjalne słowo określające „kuwadę” – mërkosh, co oznacza „rodzącego mężczyznę”.

W języku polskim pojęcie pojawia się m.in. w Słowniku etnologicznym, gdzie Sławoj Szynkiewicz definiuje je jako „zwyczaj symulowania przez mężczyznę bólów porodowych i połogu równolegle z porodem i połogiem odbywanym przez jego żonę lub przestrzeganie przez niego pewnych zakazów przed porodem albo po porodzie”^[7]. Z kolei według polskiej edycji Encyclopedii Britannica kuwada to „zwyczaj uznania dziecka przez ojca i przyjęcie go do rodziny”. Podczas porodu mąż naśladuje rodzącą żonę. Po porodzie dziecko składane jest na posłaniu ojca, on też przyjmuje życzenia i zachowuje się tak, jakby odbywał połóg. W skrajnej formie matka po porodzie jak najszybciej wraca do swych zajęć, często tego samego dnia; w ten sposób rodzice zamieniają się rolami. Termin stosuje się czasem do praktyk, w trakcie których oboje rodzice noworodka są odizolowani i mają ograniczoną swobodę działań. Pewien rodzaj ograniczeń zachowań ojca w trakcie narodzin dziecka był powszechny w starożytnych społeczeństwach. […] Jej funkcją społeczną jest podkreślenie znaczenia ojca w rozmnażaniu, choć niektórzy uczeni sugerują, iż zmniejszając strach przed czymś, co odczuwa się głównie jako kulturowo wywołany ból rodzenia, rzeczywiście przynosi ulgę fizycznie cierpiącej matce”^[8].

Zjawisko kuwady przyciągało uwagę odkrywców i misjonarzy. Stanowiła ona też poważne wyzwanie dla antropologów, usiłujących zbadać istnienie i znaczenie tego zwyczaju^[9]. Przedstawianie różnych podejść do zwyczaju kuwady ujawnia równie dużo danych o samym zjawisku, jak i rozwoju myśli antropologicznej. Odmiennie zwyczaj ten traktowali ewolucjoniści, dyfuzjoniści, funkcjonaliści, strukturaliści, przedstawiciele nurtu psychoanalitycznego, odwołując się przeważnie naśladowczo bądź krytycznie do ustaleń poprzedników.

Johann Jakob Bachofen wiązał kuwadę z teorią prawa macierzystego. Opierał się on na wiedzy z zakresu filologii klasycznej, w tym micie o Demeter i kultach bóstw kobiecych, uznając matriarchat za formę pojawiającą się we wcześniejszym etapie rozwoju ewolucyjnego ludzkości. Władza w społeczeństwie należała do kobiet, a pochodzenie i własność dziedziczono w linii żeńskiej. Bachofen uważał, że przed matriarchatem istniał promiskuityzm, nazywany przez niego heteryzmem. W tym okresie kobiety zostały podporządkowane mężczyznom i z tego powodu doszło do ich buntu, czego wynikiem był matriarchat. Rodzina patriarchalna natomiast powstała jako trzecia forma ewolucyjna powiązana z rozwojem rolnictwa^[10]. J.J. Bachofen uznawał więc kuwadę za przykład zwyczaju, który powstał w okresie przejściowym, gdy pojawiło się prawo ojcowskie. Stanisław Ciszewski podsumowuje teorię Bachofena: „kuwada ma być przeżytkiem z epoki ustroju matryarchalnego w nastającej po nowej epoce ustroju patriarchalnego i pojmowana ma być winna jako manifestacyjne przyznawanie przez rodzica do ojcostwa pewnego dziecka”^[11]. Tak więc Bachofen jak i inni przedstawiciele kierunku ewolucjonistycznego w antropologii zwyczaj kuwady traktowali jako „przejaw, później zaś przeżytek wyzwalania mężczyzn z ograniczeń matrylinearności oraz dążenie do uznania praw ojcowskich.”^[12]

Brytyjska antropolog Mary Douglas uznała kuwadę za siłę scalającą w społeczeństwach, w których więzi łączące małżonków są niepewne i słabe. Autorka odniosła się do swojego ojczystego kraju, twierdząc, że zwyczaj kuwady występowałby w Anglii w tych rodzinach, w których mąż przez dłuższy czas przebywa poza domem. Więc analogicznie w społeczeństwach plemiennych kuwada powinna być praktykowana przez pary, gdzie więź małżeńska jest słabsza^[13].

Margaret Mead, przedstawicielka nurtu konfiguracjonistycznego, analizuje kuwadę na przykładzie plemienia Arapeszów, pisząc, że zapłodnienie jest początkiem obowiązków ojca, a nie jego końcem. Ojciec i matka muszą intensywnie pracować w celu ukształtowania i odżywiania płodu. Gdy widoczne są pierwsze oznaki ciąży, zakazana staje się jakakolwiek czynność seksualna. Ojciec nie uczestniczy w porodzie ze względu na wierzenia magiczne. Jednak po porodzie ojciec pomaga matce w opiece nad noworodkiem^[14].

Psychoanalityczne interpretacje kuwady mówią, że jest to prawdopodobnie zazdrość mężczyzny o funkcje prokreacyjne kobiet (tzw. zazdrość o macicę)^[15], dzięki zwyczajowi kuwady mężczyzna może uczestniczyć w bardziej bezpośredni sposób w porodzie, a nawet uważać, że to on daje życie.

 Osobny artykuł: Zespół kuwady.

Syndrom kuwady to „zjawisko psychosomatyczne, oddziałujące na mężczyzn w pierwszym i trzecim trymestrze ciąży i zanikające w okresie poporodowym”^[16].

Artur Brennan w badaniach jakościowych w 2007 roku wyróżnił 35 możliwych objawów, z czego 27 to objawy fizyczne, a 8 – psychiczne^[17]. Objawy można podzielić na trzy grupy:

• objawy związane z układem pokarmowym: nudności, zgaga, ból brzucha, wzdęcia, zmiany apetytu;
• objawy związane z zaburzeniami w obrębie górnych dróg oddechowych: objawy przeziębienia, trudności z oddychaniem, krwawienie z nosa, a także dolegliwości, jak: bóle zębów, skurcze nóg, bóle pleców, podrażnienia układu moczowo-płciowego;
• objawy psychiczne: zaburzenia snu, niepokój, objawy depresyjne, zmniejszenie libido i nerwowość.

Nie ma konsensu co do liczby objawów wymaganych do zdiagnozowania kuwady. W badaniach jakościowych Brennana z 2007 roku przyjął on 4 objawy fizyczne bądź psychiczne, natomiast w badaniach ilościowych z 2010 roku przyjął 8 objawów^[18].

Większe prawdopodobieństwo wystąpienia objawów istnieje wśród mężczyzn w wieku poniżej 30 lat^[19]. Objawy zbliżone do syndromu kuwady stwierdzono nie tylko u mężczyzn. W literaturze potwierdzony jest przypadek afroamerykańskiej kobiety, która podczas obu ciąż swojej siostry bliźniaczki cierpiała na syndrom kuwady^[20].