Konferencja waszyngtońska

Konferencja waszyngtońska (ang. Washington Naval Conference) – konferencja międzynarodowa, trwająca od 12 listopada 1921 roku do 6 lutego 1922 roku, w Waszyngtonie. Zwołana w sprawie uregulowania sytuacji na Dalekim Wschodzie i Oceanie Spokojnym powstałej po zakończeniu I wojny światowej, awansu Japonii do rangi wielkiej potęgi oraz w celu ograniczenia zbrojeń morskich. W wyniku konferencji podpisano trzy główne układy międzynarodowe i kilka mniejszych porozumień. Najważniejszy z nich, znany jako traktat waszyngtoński lub „traktat pięciu”, ustalił limity tonażu i proporcje flot wojennych USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Francji i Włoch oraz zakaz budowy nowych pancerników.

Główną przyczyną zwołania konferencji był rosnący koszt wyścigu zbrojeń morskich dla państw wyczerpanych I wojną światową. Mimo zniszczenia podczas wojny potęg morskich Niemiec, Austro-Węgier i Rosji, zwycięskie państwa miały rozbieżne interesy i rywalizowały ze sobą^[1]. Szczególnie dotyczyło to Japonii, która prowadziła program budowy nowych 8 pancerników i 8 krążowników liniowych. Pomimo najlepszej kondycji finansowej USA wśród zwycięzców wojny, państwo to miało świadomość, że nowo budowane okręty ustępują japońskim, a przy tym Kongres również był coraz bardziej niechętny finansowaniu marynarki po zakończeniu wojny^[1]. Propozycję zwołania konferencji ograniczającej zbrojenia morskie przedstawił 10 lipca 1921 roku sekretarz stanu USA Charles Hughes. Propozycja amerykańska była w istocie na rękę państwom europejskim, nie chcącym okazać słabości^[1]. Do udziału w konferencji zaproszono 9 państw, wybranych pod kątem posiadania interesów na Dalekim Wschodzie. Ich lista pokrywała się w zasadzie z sygnatariuszami protokołu po powstaniu bokserów, co pozwoliło na pominięcie udziału państw Ameryki Łacińskiej, któremu były niechętne niektóre mocarstwa^[1]. Pominięto też przegranych z I wojny światowej oraz komunizującą Republikę Dalekiego Wschodu, istniejącą przez krótki czas na przylegających do Pacyfiku terenach Rosji^[1].

Uczestniczyły w niej Stany Zjednoczone, Japonia, Chiny i sześć państw europejskich: Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia oraz Portugalia. W obradach wzięło udział wielu polityków i wysokich dowódców morskich. Z ramienia gospodarzy konferencji przewodniczył Charles Hughes, a brali udział m.in. Elihu Root i Henry Cabot Lodge^[1]. Delegacji brytyjskiej przewodniczył Arthur Balfour i uczestniczył w niej m.in. Pierwszy Lord Morski adm. floty David Beatty, Pierwszy Lord Admiralicji Arthur Lee, z ramienia Kanady Robert Borden, a z ramienia Australii George Pearce^[1]. Delegacji japońskiej przewodniczył książę Iesato Tokugawa, lecz głównym negocjatorem był baron Kijūrō Shidehara, natomiast negocjatorem morskim adm. Tomosaburō Katō^[1]. We francuskiej delegacji był premier Aristide Briand^[2].

Pierwszym z traktatów był „traktat czterech” (Four Power Treaty) zawarty 13 grudnia 1921 roku przez USA, Wielką Brytanię, Japonię i Francję, rozwiązujący, pod naciskiem politycznym USA, sojusz brytyjsko-japoński, którym Amerykanie czuli się zagrożeni^[3]. Pozostałe artykuły stanowiły o wzajemnym respektowaniu status quo sygnatariuszy w zakresie posiadłości wyspiarskich na Pacyfiku^[3].

Najważniejszy z traktatów, znany jako traktat waszyngtoński lub „traktat pięciu”, ustalił limity tonażu i proporcje flot wojennych USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Francji i Włoch (odpowiednio: 5 : 5 : 3 : 1,75 : 1,75). Traktat zakazał także budowy nowych pancerników oraz ograniczył wyporność budowanych okrętów.

 Osobny artykuł: Traktat waszyngtoński (1922).

Te same państwa podpisały także Traktat regulujący użycie okrętów podwodnych i zabraniający użycia gazów trujących w działaniach wojennych^[4].

Kolejny układ podpisany na tej konferencji 6 lutego 1922 roku, tzw. „układ dziewięciu” (Nine Power Treaty), podkreślał utrzymanie amerykańskiej polityki „otwartych drzwi”, tj. jednakowych praw ekspansji gospodarczej w Chinach, przy zapewnieniu suwerenności, niezawisłości i nienaruszalności ich terytorium^[5]. Pod układem tym podpisało się dziewięć państw: oprócz wymienionej wyżej piątki, także Chiny, Belgia, Holandia i Portugalia. Wykluczona została dalsza ekspansja kolonialna w Chinach, a na skutek traktatu Japonia zwróciła Chinom półwysep Szantung, okupowany od 1914 roku^[5]. Układ ten został mimo to w przyszłości złamany przez Japonię^[5].

Inne układy dotyczyły spraw związanych z sytuacją na Oceanie Spokojnym. Mocarstwa mające tam posiadłości udzieliły sobie w tzw. „układzie czterech” dla nich wzajemnej gwarancji i przyobiecały sobie konsultacje w razie ich zagrożenia przez jakieś inne państwo (układ został podpisany przez USA, Wielką Brytanię, Japonię i Francję). Ponadto, w 19. artykule traktatu waszyngtońskiego USA, Wielka Brytania i Japonia uznały status quo części swoich baz na Pacyfiku i zobowiązały się nie rozbudowywać na nich fortyfikacji.

• Jarosław Jastrzębski, Jakub Polit. Konferencja Waszyngtońska 12 XI 1921 - 6 II 1922. „Okręty Wojenne”. 1/2012. XIX (111), s. 34-43, styczeń-luty 2012. Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Andrzej Perepeczko: Bitwa u przylądka Matapan. Gdańsk: Finna, 2006. ISBN 83-89929-91-0. Brak numerów stron w książce