Dzielnica północna w Warszawie
52°15′02″N 20°59′48″E/52,250477 20,996655| Dzielnica żydowska Warszawy | |
 Plac Muranowski, największy plac w dzielnicy północnej, ok. 1910 | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miasto | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
| 52°15′02″N 20°59′48″E/52,250477 20,996655
| |
Dzielnica północna[1], także: dzielnica nalewkowska[2], dzielnica nalewkowsko-muranowska lub Nalewki – zwyczajowa nazwa dawnej żydowskiej dzielnicy Warszawy, położonej na północny zachód od Starego Miasta.
Dzielnica północna nie stanowiła osobnej jednostki administracyjnej. Istniała od roku 1809, w ciągu XIX wieku stając się częścią warszawskiego śródmieścia. Została zniszczona w czasie II wojny światowej, kiedy to w latach 1940–1943 stała się częścią warszawskiego getta, a następnie została całkowicie wyburzona. Prawie wszyscy jej mieszkańcy zginęli w latach 1942–1943 w getcie lub w obozie zagłady w Treblince. Na miejscu zburzonej dzielnicy w latach 1948–1953 zbudowano osiedle mieszkaniowe Muranów[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Dzielnica północna powstała w roku 1809, kiedy władze Księstwa Warszawskiego postanowiły o zakazie zamieszkania Starego Miasta i głównych ulic Warszawy przez Żydów. Utworzono wówczas listę tzw. ulic egzymowanych, przy których Żydom nie wolno było mieszkać. Lista początkowo liczyła 47 ulic. Władze miasta zadecydowały również o utworzeniu „rewiru żydowskiego”, czyli oddzielnego obszaru, gdzie Żydom wolno byłoby się osiedlać i gdzie mogliby przenieść się z obszaru objętego zakazem. Wyznaczono w tym celu obszar ograniczony ulicami Inflancką, Bonifraterską, Franciszkańską oraz okopami Lubomirskiego i Zygmuntowskimi[4]. Żydzi osiedlali się tam od początku XIX wieku, a dzielnica z biegiem czasu stała się częścią centrum Warszawy. Jej głównymi ulicami były Nalewki, Karmelicka, Franciszkańska, Gęsia, Dzika, Nowolipie i Nowolipki, a największym placem – plac Muranowski.
Dzielnica północna stopniowo rozwijała się, stając się pod koniec XIX wieku częścią warszawskiego śródmieścia. Do I wojny światowej jej rozwój poważnie ograniczało istnienie warszawskiej Cytadeli, wokół której obowiązywał zakaz wznoszenia nowych budynków – skutkowało to dużym przeludnieniem tej części miasta. Warszawska dzielnica żydowska nie stanowiła zamkniętego getta, gdyż nie posiadała precyzyjnych granic, a ludność żydowska osiedlała się również i poza nią[5]. Podział administracyjny tej części Warszawy dostosowywano do składu wyznaniowego ludności, starając się oddzielić cyrkuły (rejony policyjno-administracyjne) z większością ludności żydowskiej od tych zamieszkanych przez chrześcijan[6]. Z biegiem czasu dzielnicę północną podzielono również na dwa cyrkuły: bogatszy Nalewkowski, znajdujący się bliżej centrum, i biedniejszy Powązkowski, na którym zamieszkiwali w dużej mierze ubodzy żydowscy rzemieślnicy i handlarze. Drugą co do wielkości dzielnicą zamieszkiwaną przez warszawskich Żydów był Grzybów, który nie stanowił jednak części dzielnicy[3]. Była bardzo gęsto zabudowana[7]. Przed I wojną światową dominowały tam trzypiętrowe kamienice czynszowe z podwórkami studniami[8].
Podczas obrony miasta we wrześniu 1939 dzielnica była bombardowana przez Niemców ze szczególną zaciekłością[9][10]. Dzielnica północna istniała do utworzenia przez Niemców getta warszawskiego w 1940, kiedy to większość jej obszaru (wraz z Grzybowem) została otoczona murem i stała się dzielnicą zamkniętą, w której uwięziono warszawskich Żydów. Prawie wszyscy mieszkańcy warszawskiego getta zginęli w latach 1942–1943, zamordowani w samym getcie lub w obozie zagłady w Treblince. Po wybuchu powstania w getcie w 1943 Niemcy zdecydowali o całkowitym zburzeniu dzielnicy. Wykorzystując więźniów z KL Warschau do wybuchu powstania warszawskiego rozebrano prawie wszystkie domy mieszkalne. Nie wywieziono jednak gruzu[11].
Po wojnie na zagruzowanym terenie dawnej dzielnicy zbudowano osiedle mieszkaniowe Muranów, które jest modernistycznym zespołem urbanistycznym o otwartym układzie i jako taki nie posiada odniesień do dawnej, gęsto zabudowanej dzielnicy żydowskiej. Część układu ulic i ich nazewnictwa została zachowana, część została zmieniona[3].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Grzegorz Mika: Od wielkich idei do wielkiej płyty. Burzliwe dzieje warszawskiej architektury. Agencja Wydawniczo-Reklamowa Skarpa Warszawska, 2017, s. 76. ISBN 978-83-63842-67-3.
- ↑ Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta (reprint). Warszawa: Wydawnictwo RePrint, s. 149. ISBN 83-85343-01-6.
- ↑ a b c Maria i Kazimierz Piechotka: Oppidum Judaeorum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Krupski i S-ka, 2004, s. 261-275. ISBN 83-86117-54-0.
- ↑ Andrzej Gawryszewski: Ludność Warszawy w XX wieku.. Warszawa: PAN, 2009, s. 21. ISBN 83-86117-54-0.
- ↑ Henryk Bartoszewicz. Projekty rewirów dla ludności żydowskiej w miastach mazowieckich.. „Rocznik Mazowiecki”. 18, s. 107, 2006.
- ↑ Andrzej Gawryszewski: Ludność Warszawy w XX wieku.. Warszawa: PAN, 2009, s. 30. ISBN 83-86117-54-0.
- ↑ Dobrosław Kobielski: Między wojnami. Kartki z historii [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 173. ISBN 83-03-01684-9.
- ↑ Grzegorz Mika. Dzielnica Północna. „Skarpa Warszawska”, s. 13, kwiecień 2016.
- ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa w latach 1939–1945. Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1984, s. 33. ISBN 83-01-04207-9.
- ↑ Marian Marek Drozdowski: Alarm dla Warszawy. Ludność cywilna w obronie stolicy we wrześniu 1939 r.. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969, s. 268.
- ↑ Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944−1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 325. ISBN 978-83-280-3725-0.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Między ulicą Żydowską a Umschlagplatzem. zmh.um.warszawa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-03)].
- Warszawa żydowska. Dzielnica północna