George Mantello

George Mantello
György Mandl

Data i miejsce urodzenia	11 grudnia 1901/1903 Bistrița
Data i miejsce śmierci	25 kwietnia 1992 Rzym
Rodzaj działalności	przedsiębiorca, ratowanie Żydów z Holokaustu

George Mantello, właśc. György Mandl (ur. 11 grudnia 1901/1903^[a] w Bistriții, zm. 25 kwietnia 1992 w Rzymie) – rumuński Żyd, przedsiębiorca, pracownik Konsulatu Salwadoru w Genewie. Zasłynął ze współpracy z konsulem generalnym Salwadoru José Castellanosem, podczas której przyznawał Żydom dokumenty poświadczające posiadanie lub otrzymanie salwadorskiego obywatelstwa, chroniąc ich przed wywozem do obozów koncentracyjnych^[1][2].

Urodził się w 1901 lub 1903 roku w rodzinie ortodoksyjnych Żydów Barucha i Jenty (Idy) Mendlów w Bistriţii, wówczas znajdującej się w Austro-Węgrzech, współcześnie w Rumunii. Dziadek ze strony ojca był spokrewniony z chasydzkim admorem rabinem Yekusielem Teitelbaumem. Miła jeszcze dwóch braci i trzy siostry. Jego rodzina posiadała młyn oraz udziały w banku w Beszterce. Otrzymał religijne wykształcenie, jednak resztę edukacji odbył w świeckich szkołach w Budapeszcie. Tam też zainteresował się syjonizmem rewizjonistycznym i w 1922 roku wraz z lokalną grupą rewizjonistów odbył podróż do Palestyny. W latach 1921-1924 był pracownikiem banku w Wiedniu. W tym samym czasie stał się właścicielem młyna tekstylnego w Bukareszcie. Jego kariera bankowca szybko się rozwijała pomimo panującej w Rumunii niechęci wobec Żydów. W 1927 roku został dyrektorem banku w Szwajcarii. W 1928 poślubił Irenę Berger. Z kolei w 1933 roku założył wspólną działalność ze swoim instruktorem wojskowym, generałem Dragenescu i wykładowcą prawa w rumuńskich szkołach wojskowych kapitanem Vasilescu^[3]. W latach 30. XX wieku podczas swoich podróży poznał salwadorskiego dyplomatę José Castellanosa^[4]. W 1938 roku przebywał w Austrii podczas Anschlussu, a w 1939 roku był świadkiem wkroczenia Niemców do Pragi^[2].

W 1939 roku Castellanos mianował go honorowym konsulem Salwadoru na Węgry, Rumunię i Czechosłowację w Genewie. Wtedy też zmienił swoje imię i nazwisko na George Mantello pasujące do otrzymanego salwadorskiego paszportu dyplomatycznego. W 1941 roku postanowił zamknąć swoje przedsiębiorstwa w Europie Wschodniej. W grudniu tego samego roku Salwador postanowił zmienić sojusze i wypowiedział wojnę państwom Osi. Sprawiło to, że stał się przedstawicielem wrogiej siły, jednak wciąż był dyplomatą. Mimo to, jego żydowskie pochodzenie sprawiło, że w 1942 roku został zatrzymany w Belgradzie i umieszczono go w areszcie w Zagrzebiu, skąd uciekł do Bukaresztu, a stamtąd, używając fałszywych danych rumuńskiego wojskowego przedostał się do Szwajcarii. Po przyjeździe został mianowany pierwszym sekretarzem Konsulatu Salwadoru w Genewie^[2]. Wtedy też dowiedział się o tym, jak wielu Żydów próbowało otrzymać obywatelstwa lub wizy państw spoza Europy, żeby móc uciec przed prześladowaniami. Wraz z Castellanosem zaangażował się w pozyskiwanie dokumentów poświadczających posiadanie lub otrzymanie obywatelstwa Salwadoru. Początkowo pozyskiwał je za prywatne, zaoszczędzone pieniądze. Dokumenty najpierw trafiały do Polski, Holandii, Belgii, Francji i Słowacji. Otrzymanie takich zaświadczeń pozwalało na zwolnienie z getta oraz odstąpienie od obowiązku noszenia żółtej gwiazdy na ubraniach. Oprócz tego wielu Żydów otrzymywało salwadorskie paszporty. Mimo podejrzeń i wątpliwości co do legalności nabycia takich dokumentów, Niemcy respektowali je, ponieważ obawiali się o los swoich obywateli przebywających w państwach Ameryki Środkowej lub Południowej^[5][4]. W 1944 roku postanowił przeciwdziałać transportom Adolfa Eichmanna z Budapesztu do Auschwitz. W tym celu zorganizował grupę, która nie tylko rozprowadzała dokumenty, ale także je fałszowała. W tym celu nawiązano współpracę z wieloma organizacjami żydowskimi w całej Europie, aby pozyskiwać dokumenty tożsamości i zdjęcia. Cała ta operacja była finansowana z prywatnych pieniędzy Mantella, który nie pobierał opłat za dokumenty, certyfikaty i wizy^[2][4]. 22 maja 1944 roku rodzina Mantella z Rumunii i Węgier została wywieziona do Auschwitz^[2]. Mantello wraz z synem i rumuńskim dyplomatą Florianem Manoliu zredagowali i upublicznili przygotowane przez słowackich Żydów „Protokoły z Auschwitz”, które dokumentowały i przedstawiały zbrodnie niemieckie^[2]. Na ich podstawie Szwecja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Czerwony Krzyż rozpoczęły kampanię nacisków na rząd admirała Miklósa Horthyego, co poskutkowało wstrzymaniem deportacji węgierskich Żydów^[4]. Szacuje się, iż Castellanos i Mantello uratowali od 20 000 do 40 000 Żydów^[6].

Po zakończeniu II wojny światowej zajął się filantropią i prowadzeniem biznesu^[2]. Mimo zasług zarzucano mu, iż udzielana pomoc wynikała z chęci uzyskania osobistych zysków. Swoich racji udało mu się dowieść na drodze sądowej^[6]. Ożenił się drugi raz. Z tego małżeństwa urodził mu się syn i córka. Zmarł w 1992 roku w Rzymie^[2].

• DavidD. Kranzler DavidD., The Man Who Stopped the Trains to Auschwitz: George Mantello, El Salvador, and Switzerland’s Finest Hour, Syracuse: University Press, 2000 .