Bazylika na Świętym Krzyżu

Bazylika mniejsza Świętej Trójcy na Świętym Krzyżu

nr rej. A.440/1-4 z dnia 24.03.1947 i z 23.06.1967[1]
sanktuarium, bazylika mniejsza
Bazylika od frontu
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Miejscowość	Nowa Słupia-Święty Krzyż
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	św. Wawrzyńca w Nowej Słupi
bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 16 czerwca 2013 Papież Franciszek
Wezwanie	Świętej Trójcy
Wspomnienie liturgiczne	Uroczystość Trójcy Przenajświętszej (pierwsza niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego)
Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie	Krzyża Świętego
Historia Data rozpoczęcia budowy 1781 (trzeci kościół) Data zakończenia budowy 1789 Data poświęcenia 1809 Aktualne przeznaczenie Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego Fundator Kazimierz Jagiellończyk, Zbigniew Oleśnicki (gotycki kościół z XV w.)
Dane świątyni Styl barokowo-klasycystyczny Architekt Józef Karsznicki Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Liczba naw jedna Organy • liczba głosów • liczba manuałów 34 3
Położenie na mapie Polski Bazylika mniejsza Świętej Trójcy na Świętym Krzyżu
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Bazylika mniejsza Świętej Trójcy na Świętym Krzyżu
Położenie na mapie powiatu kieleckiego Bazylika mniejsza Świętej Trójcy na Świętym Krzyżu
Położenie na mapie gminy Nowa Słupia Bazylika mniejsza Świętej Trójcy na Świętym Krzyżu
Położenie na mapie Nowej Słupi Bazylika mniejsza Świętej Trójcy na Świętym Krzyżu
50°51′32,923″N 21°03′11,368″E/50,859145 21,053158
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bazylika mniejsza pw. Trójcy Świętej i sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego – kościół świętokrzyskiego opactwa i sanktuarium znajdujące się na Świętym Krzyżu (Łysej Górze) w Górach Świętokrzyskich, na terenie diecezji sandomierskiej w parafii Nowa Słupia. Święty Krzyż jest integralną częścią miasta Nowa Słupia. Najstarsze polskie sanktuarium, miejsce szczególnego kultu w wieku XV.

Pierwszy kościół w stylu romańskim ufundowany między 1102–1138 przez Bolesława Krzywoustego^[2]. Początkowo świątynia była dedykowana Świętej Trójcy, ale od XIV wieku dodano wezwanie Świętego Krzyża po tym, gdy w 1306 książę Władysław Łokietek przekazał łysogórskim benedyktynom relikwie drzewa Krzyża Świętego^[3][4] (przechowywane od XVIII wieku w kaplicy Oleśnickich i wg legendy podarowane przez Emeryka, królewicza z Węgier).

W połowie XV wieku opat Michał z Lipia przy finansowym wsparciu króla Kazimierza Jagiellończyka rozbudował romański kościół o gotyckie prezbiterium i zakrystię oraz o nową część od zachodu, a kardynał Zbigniew Oleśnicki sfinansował budowę nowego chóru, ołtarza głównego oraz nawy, które poświęcono 12 marca 1455 r.

W okresie panowania dynastii Jagiellonów, opactwo było najważniejszym sanktuarium religijnym w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je Władysław Jagiełło (m.in. w drodze na koronację w Krakowie oraz w drodze pod Grunwald), dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze król Kazimierz Jagiellończyk, sześciokrotnie król Zygmunt Stary, trzykrotnie król Zygmunt August.

W 1643 roku opat Stanisław Sierakowski rozpoczął przebudowę kościoła, dodając do fasady gotyckiego korpusu dwie barokowe wieże, wczesnobarokową kamieniarkę odrzwi i okien o wysokim poziomie artystycznym^[5] i od południa kaplicę Matki Boskiej Bolesnej^[2]. W 1655 roku, na początku „potopu szwedzkiego”, kościół złupili Szwedzi, którzy wymordowali część zakonników. Dnia 22 marca 1661 roku, jak podawała najstarsza polska gazeta „Merkuriusz Polski Ordynaryjny”, król polski Jan II Kazimierz Waza wraz z małżonką oraz dworem zmierzając do Warszawy wstąpił do sanktuarium^[6].

W październiku 1777 roku gotycko-barokowy kościół i klasztor spłonęły w pożarze. Wkrótce przystąpiono do budowy trzeciego kościoła w stylu barokowo-klasycystycznym. Świątynię, którą wybudowano w latach 1781–1789, konsekrowano w 1806 r.

W 1819 roku na mocy bulli Piusa VII klasztor skasowano^[7]. Posługę pełnili tu jeszcze przez pewien czas benedyktyni, a następnie kler diecezjalny. W latach 1852–1865 mieścił się tu dom poprawczy dla tzw. księży zdrożnych. W 1914 roku Austriacy wysadzili wieżę kościelną. Od 1936 świątynia stała się kościołem klasztornym misjonarzy oblatów Maryi Niepokalanej.

16 czerwca 2013 sanktuarium podniesiono do godności bazyliki mniejszej^[8]. W 2014 roku ukończono rekonstrukcję kościelnej wieży według projektu autorstwa architekta Władysława Markulisa.

Obecna późnobarokowa świątynia została zbudowana w latach 1781–1789 wg projektu Józefa Karsznickiego w miejscu dwóch wcześniejszych kościołów. W 1914 roku Austriacy zburzyli wieżę, którą zrekonstruowano w 2014 roku. W niszach znajdują się rzeźby z XVII wieku, pochodzące prawdopodobnie z wcześniejszego kościoła. Wnętrze kościoła ma charakter klasycystyczny:

• ołtarz główny w stylu klasycystycznym z obrazem św. Trójcy pędzla Franciszka Smuglewicza (1745-1807)
• obrazy Franciszka Smuglewicza (św. Józefa, św. Emeryka, św. Scholastyka ze św. Benedyktem).
• płyta nagrobna sekretarza królewskiego i opata Michała Maliszewskiego
• portal z marmuru
• stalle z XVIII w.
• zakrystia ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym i polichromią ze scenami z życia św. Benedykta. Meble w niej są intarsjowane i zostały ufundowane przez opata Karskiego w 1777 roku.

Do bazyliki przylega Kaplica Oleśnickich (zwana także Kaplicą Relikwii Krzyża Świętego) powstała w latach 1614–1620 z funduszy Mikołaja Oleśnickiego. Znajdują się w niej od 1723 roku relikwie Krzyża Świętego.

Bazylika i cały kompleks opactwa wpisana jest do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.440/1–4 z 24.03.1947 i z 23.06.1967)^[1].

W sanktuarium obchodzi się uroczyście dwa odpusty:

• odpust Podwyższenia Krzyża Świętego (14 września)
• odpust Najdroższej Krwi Pana Jezusa (pierwsza niedziela lipca).

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Bazylika przed odbudową wieży
• 
• 
• 
• 
• 
  Krypta grobowa kaplicy Oleśnickich – domniemane zwłoki księcia Jeremiego Wiśniowieckiego
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Ołtarz główny
• 
  Kaplica Oleśnickich
• 
  Relikwiarz Krzyża Świętego w Kaplicy Oleśnickich
• 
  Kaplica Oleśnickich – polichromia z XVIII w.
• 
  Portal barokowy do Zakrystii
• 
  Nagrobek Oleśnickich z XVII w.
• 
• 
• 

• Sulimierska-Laube, Maria: Benedyktyński Klasztor Świętego Krzyża na Łyścu w okresie gotyckim (pow. i woj.kieleckie) – (Rozprawy). Il./„Biuletyn Historii Sztuki”. R. 25 (1963), nr 3, s. 183–201
• Derwich, Marek. Świętokrzyskie Opactwo i jego relikwia. W: „Kalendarz Świętokrzyski” 2005, koncepcja, red. i oprac. edytorskie Jerzy Daniel. Kielce, 2004. S. 118–127
• Szkice architektoniczne krajowych dzieł sztuki. Zebrał i wydał Jan Hinz. T. 1. Warszawa, 1888. S. 43–45 : B. klasztor Ś-go Krzyża na Łysej Górze: tab. LVI–LVIII
• Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, pod red. Daniela Olszewskiego i Ryszarda Gryza. Kielce, KTN, 2000
• Józef Gacki: Benedyktyński klasztor na Łysej Górze. Wyd. Wydawnictwo Jedność. Kielce 2006: Benedyktyński klasztor na Łysej Górze. ISBN 83-7442-389-7.
• Czesław Hadamik (red.) Sacrum pogańskie – Sacrum Chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie, wyd. DiG, 2010, ISBN 978-83-7181-618-5.

• Święty Krzyż – Klasztor i nowicjat misjonarzy oblatów Maryi Niepokalanej
• Sanktuarium na stronie diecezji sandomierskiej. [dostęp 2015-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-15)].
• Bazylika Trójcy Świętej na Świętym Krzyżu polska-org.pl