Ablativus absolutus

Ablativus absolutus (ablatyw niezależny) – charakterystyczny dla łaciny równoważnik zdania okolicznikowego czasu, przyczyny, przyzwolenia lub warunku, tłumaczony również zdaniem współrzędnym lub wyrażeniem przyimkowym^[1]. Konstrukcja ta jest niezależna pod względem gramatycznym od reszty zdania^[2].

Ablativus absolutus składa się z:

• rzeczownika (którego funkcję może spełniać liczebnik, zaimek lub urzeczownikowiony przymiotnik) stojącego w ablatiwie;
• imiesłowu (łac. participium) pozostającego w stosunku zgody z wyżej wspomnianym rzeczownikiem co do liczby, rodzaju i przypadka.

Pierwszy człon konstrukcji, rzeczownik, spełnia w równoważniku zdania okolicznikowego funkcję podmiotu, natomiast imiesłów – funkcję orzeczenia^[3]:

• Sole oriente – sole jest podmiotem; oriente jest imiesłowem czasownika orior, oriri → wschodzić, zaczynać się i pełni funkcję orzeczenia. Całość tłumaczy się: „o wschodzie słońca”, „gdy słońce wschodziło”.

W konstrukcji ablativus absolutus jako „orzeczenia” dopuszcza się używanie niektórych przymiotników (np. vivus → żyjący, invitus → niechętny) oraz rzeczowników oznaczających osobę działającą, wiek, urząd, takich jak auctor → sprawca, dux → wódz, puer → chłopiec itp.^[4].

• Caesare vivo → za życia Cezara
• Domitiano auctore → za sprawą Domicjana

W konstrukcji zastosowanie mają tylko participium praesentis activi (zakończone na -ns) oraz participium perfecti passivi (końcówka -us). Gdy zastosowane zostaje pierwsze z nich, równoważnik wyraża czynność równoczesną z czynnością orzeczenia, natomiast participium perfecti passivi wyraża czynność dokonaną w przeszłości w stosunku do czynności orzeczenia^[3].

• sole oriente – o wschodzie słońca: Sole oriente aves canebant. → Podczas wschodu słońca ptaki śpiewały.
• sole orto – po wschodzie słońca: Sole orto dux milites exploratum misit. → Po wschodzie słońca wódz wysłał żołnierzy na zwiady.

Imiesłów i rzeczownik są niezbędnymi elementami konstrukcji, jednak może ona być rozwinięta, np. przydawką:

• Urbis custodibus occisis, Graeci portas patefecerunt. → Zabiwszy strażników miasta Grecy otwarli bramy^[5].
• Deinde, impedimentis praesidio paucis relictis, vigilia quarta exacta ad munitiones pedetemptim accesserunt → Następnie, zostawiwszy pod opieką małe bagaże, dokładnie podczas czwartej warty nocnej stopniowo udawali się do budynków^[6].
• Ad quod spectaculum Faleriis concursu populi facto senatus de re nova vocatus est → Gdy na ten widok zrobiło się zbiegowisko mieszkańców Falerii, senat zebrał się z powodu tej sensacji (Liwiusz)^[7]

Przy tłumaczeniu z języka łacińskiego na polski konstrukcję ablativus absolutus przekłada się jako zdanie okolicznikowe^[8]:

• czasowe (kiedy, gdy): Sole oriente fugiunt stellae. → Gwiazdy uciekają, gdy wschodzi słońce.
• przyzwalające (chociaż): Sole oriente servus adhuc in lecto cubuit. → Mimo że słońce już wstawało, niewolnik dalej leżał w łóżku.
• przyczynowe (ponieważ): Castris inimicorum non procul locatis oppidani valde timebant. → Ponieważ obóz wroga był położony nieopodal, mieszkańcy miasta bardzo się bali.
• warunku (gdyby, jeśli): Omnibus rebus perditis pater de salute filiorum non desperaret. → Gdyby nawet wszystko przepadło, ojciec nie rozpaczałby nad losem synów.

Innymi sposobami tłumaczenia ablativus absolutus są:

• zdanie równorzędne^[9]:
• równoważnik imiesłowowy^[9]:
  • Proelio finito milites defessi erant. → Zakończywszy bitwę żołnierze byli zmęczeni.
• jako wyrażenie przyimkowe: Sole occidente natura est pulcherrima visu. → Przy zachodzącym słońcu przyroda jest najpiękniejsza do oglądania.

Okolicznikowi przyzwolenia towarzyszy często wyraz tamen, np. Amissis copiis vitam tamen rex servavit. → Chociaż wojsko zostało stracone, król (jednak) zachował życie.

Konstrukcja o podobnym charakterze, jedynie z użyciem innego przypadka, znana jest w sanskrycie (locativus absolutus)^[10] oraz grece (genetivus absolutus)^[11]. W języku fińskim występuje nominativus absolutus^[12].

• ablatyw

• Jan Wikarjak: Gramatyka opisowa języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 978-83-01-01023-2.
• Marceli Wielewski: Krótka gramatyka języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992. ISBN 83-02-00754-4.
• Lidia Winniczuk, Oktawiusz Jurewicz, Janina Żuławska: Język łaciński. Podręcznik dla lektoratów szkół wyższych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. ISBN 83-01-11929-2.
• Charles E. Bennett: A Latin Grammar. Boston, Chicago: Allyn and Bacon, 1895.
• Hans Henning Ørberg: Lingua Latina per se illustrata pars I Familia Romana. Grenaa: Domus Latina, 1991. ISBN 87-997016-5-0.
• H. C. Nutting: A First Latin Reader. Cincinnati: American Book Company, 1912.
• Lidia Winniczuk: Łacina bez pomocy Orbiliusza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975. ISBN 83-01-01293-5.