Antonina Niemiryczowa

Antonina z Jełowickich Niemiryczowa (ur. ok. 1702 w Ożeninie, zm. prawdopodobnie 1780 we Lwowie) – polska poetka późnego baroku, tłumaczka o pseudonimie A.Z.I.N.L.O. (Antonia Z Iełowickich Niemiryczowa Litewska Oboźna). Inna wersja nazwiska: Niemierzycowa.

Urodzona w Ożeninie (Koleśnikach) w powiecie ostrogskim, w majątku swego ojca Józefa Jełowickiego (1667-1708) o przydomku Bożeniec herbu własnego, miecznika (1692), a następnie łowczego wołyńskiego. Jej matką była Konstancja z Zorzewskich (u T. Żychlińskiego: Zarzecka), primo voto Samuelowa Kałusowska, a babką - Zofia Hieronimowa Kurdwanowskich Jełowicka, która w 1704 zapisała swej wnuczce pewną sumę.

Kształciła się w klasztorze bernardynek we Lwowie, umieszczona tam zapewne dzięki pozycji swego stryja Hieronima - Macieja, kanonika lwowskiego i biskupa tytularnego Pelli. Zostawała też w domu pod opieką jakiegoś „światłego nauczyciela”, sprowadzonego z Warszawy, zapewne przede wszystkim dla nauki brata Franciszka (ur. 1699), późniejszego starosty nowosieleckiego, który otrzymał staranne wykształcenie.

Zdobyła bardzo dobrą znajomość języka francuskiego i literatury francuskiej, a także włoskiej i niemieckiej. Wiele utworów umiała na pamięć. Otrzymała ponadto przygotowanie muzyczne, grała i miała sama komponować utwory. Ponoć też malowała^[1].

W 1719 w Koleśnikach została wydana za mąż za Karola Józefa Niemirycza (ur. 1755) herbu Klamry, syna Władysława Niemirycza(inne języki) (zm. 1712), wnuka Stefana(inne języki) (zm. 1684) i prawnuka Stefana(inne języki) (zm. 1630).

W 1724 kwitowała brata Franciszka z wypłaty posagu 30.000 złp. (złotych polskich).

Zamieszkiwała z mężem, w jego dobrach, w Czerniechowie (powiat żytomierski). Niemiryczowie rozporządzali dużym majątkiem, do którego należały m.in. Kraska Dąbrowa koło Przyborska, którą Karol Niemirycz objął w 1745 po śmierci brata Aleksandra i scedowaniu mu swoich działów przez pozostałych braci. Posiadał także, zgodnie z prawem zastawnym, miasteczko Derezna w kluczu stepańskim ordynacji ostrogskiej (1749).

W okresie bezkrólewia po śmierci Augusta II Niemiryczowie trzymali stronę Stanisława Leszczyńskiego, za co po powrocie męża z elekcji oboje małżonkowie zostali najechani przez oddział wojska pułkownika Samuela Łubkowskiego, zmuszeni do zapłacenia znacznej sumy i po tygodniu trzymania w areszcie, przewiezieni zostali do tłumaczenia się przed regimentarzem. Uniewinnieni w 1734, protestowali w grodzie lwowskim przeciwko doznanej krzywdzie. Być może z tą sprawą wiąże się sprawa w Trybunale Lubelskim, która mimo przegrania, była powodem napisania przez nią pochwały sędziów Trybunału.

Niemiryczowie posiadali zaopatrywaną w nowości bibliotekę. Oboje parali się literaturą. Antonina już około 1750. była znaną poetką. Szybko zdobyła uznanie Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, Józefa Andrzeja Załuskiego i Jana Daniela Janockiego za czystość i wdzięk polszczyzny.

Utrzymywała korespondencję z Franciszką Urszulą Radziwiłłową, chociaż wyraźnie różniła się od niej gustem; gdy Radziwiłłowa od stylu barokowego przeszła do adaptacji klasycyzmu francuskiego, Niemiryczowa zbliżyła się do rokoka, bliższą się stając pod tym względem, a także w zakresie uprawianych gatunków literackich (romanse i drobne formy erotyki dworskiej) oraz zróżnicowania tonacji, Elżbiecie Drużbackiej.

W 1748 Karol Niemirycz dokupił wieś Horoszki w powiecie żytomierskim. Już w końcu lat 30. XVIII w. Niemiryczowie mieszkali w Złotyjowie pod Równem. Na „figury” (malowidła), zdobiące pokoje tego dworu (sceny miłosne i myśliwskie, wizerunki świętych i popularne alegorie, ornamentyka oparta na motywach ptaków), Niemiryczowa napisała wspomniane już Wiersze polskie.

W opinii współczesnych uchodziła za surowego krytyka poezji.

Niemiryczowie cieszyli się opinią łagodnych panów. W 1753 mieli proces o chłopów zbiegłych do ich wsi Wysokie z dóbr Jana Bogusza, miecznika mińskiego.

W 1744 ustanowili w katedrze lwowskiej fundusz (30.000 złp.) na jednego kanonika z rodziny Niemiryczów lub Jełowickich, pod warunkiem odprawiania dwóch mszy tygodniowo: jednej za ofiarodawców, drugiej za poddanych. Być może, w związku z tym, pozostaje wypłacenie kapitule w roku następnym 15.000 złp. (trzech Jełowickich było na tej kanonii: ostatnim był ks. doc. dr Eustachy Jełowicki, zm. w 1930).

Według panegiryku Walentego Macieja Teppera, dzieliła Antonina z kościołami swój majątek „na poły”. W 1753 wraz z mężem wznoszą i uposażają kościół w Deraźnem na Wołyniu.

W czerwcu 1755 umiera Karol Niemirycz, a pogrzeb odbywa się w Równem 9 czerwca 1755.

Po śmierci męża (zm. 1755), mieszkała okresowo na wsi, okresowo we Lwowie, a przez około dwa lata w Warszawie (prawdopodobnie w początkach panowania Stanisława Augusta, gdyż miała się prezentować i na jego dworze).

Według, dziś nie dających się sprawdzić, ustaleń rodziny, dokonanych na podstawie archiwum Łanowieckiego Jełowickich, zmarła na wsi w 1780, która to data była już wymieniana w najstarszych opracowaniach (u Pułaskiego data śmierci nawet 1789), ze wskazaniem jednak na Lwów, jako miejsce zgonu. W nowszych pracach śmierć jej datowano najpóźniej na rok 1760, a to na skutek błędnej interpretacji źródeł sądowych przez A. Prochaskę.

Faktycznie Niemiryczowa zbierała publiczne pochwały jeszcze w styczniu 1774, kiedy to wspomniany Walenty Maciej Tepper, profesor retoryki w Akademii Zamojskiej, nauczyciel poetyki jej wnuka Henryka Niemirycza, dedykował wierszem babce pupila swój, inscenizowany rok wcześniej na popisach szkolnych, Wiersz smutny śmierć męczeńską św. Jana Chrzciciela wyrażający (Zamość 1744).

Debiut Antoniny stanowi tom Krótkie ze świata zebranie koniektur, odmienne alternaty przez pieśni świeckie wyrażające, samej prawdzie nieskazitelnej Bogu przez krótkie aprobaty przyznawające, od jednej polskiej damy, tj.: A.Z.I.N.L.O., komponowane dla częstej refleksji człowiekowi roku 1743, wydany we Lwowie w 1743 którego egzemplarz nie był znany Wiktorowi Gomulickiemu, miał zawierać pieśni przypominające ody Jana Chrzciciela Rousseau (Jean-Baptiste Rousseau). Unikatowy egzemplarz tej książki został odnaleziony we Lwowie. Wczesne źródła określały je różnie, jako: Carmina vernacula, Geistliche Lieder (Janocki), skąd Jan Sowiński i inni wymieniali jako Duchowne pieśni. Debiutancki tom Niemiryczowej zawiera wiersze religijne, barokowe w tonacji pobożnej, a rokokowe i wyrafinowane stylistycznie.

W 1753 ukończyła zbiór Wierszy polskich, pozostający do dziś w rękopisie. Są tam rokokowe dialogi miłosne, drobne wiersze religijne, ale także utwory emblematyczne, które ponawiają żywą jeszcze wówczas na Kresach tradycję baroku.

Niemiryczowa przełożyła wierszem popularną powieść pseudohistoryczną (co najmniej 5. przekładów w XVIII wieku): Le beau Polonois (1681r), niejakiego de Prechac i wydała pod tytułem Feniks rzadki na świecie tj. Przyjaciel w różnych intrygach i awanturach stateczny, JMPan Walewski wojewodzic chełmiński... (b.m. 1750; wyd. 2. b.m. 1783 pod tyt: Historia o kawalerze polskim Walewskim...z Beraldą w intrygach statecznej miłości zostający... i dedykowała go Stanisławowi i Józefowi Lubomirskim, właścicielom Śmilańszczyzny, nabytej po Walewskich. Bohater romansu, zdaje się, był jednak postacią fikcyjną, którego losom nadano pozór historii autentycznej, kreślonej w powiązaniu z panowaniem Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego.

Spośród XX-wiecznych krytyków literackich wiersze i rękopisy skomentował i opisał jako pierwszy Wiktor Gomulicki w obszernym, pionierskim eseju Zapomniana poetka polska. Potem przypomniał poezję Niemiryczowej Zdzisław Libera komentując: "...wiersze odznaczają się ujmującą prostotą, tchną spokojem i szczęsną wiarą opartą na ufności w Boga... [...] Wierszyki „spod figur” odznaczają się swoistym wdziękiem salonowym..." Ostatnio także Antoni Czyż w rozdziale swej monografii o poezji metafizycznej.

Utwory pisane były na odwrotach listów prywatnych do adresatki, od bratanka Wojciecha Bożeniec - Jełowickiego z Aleksandrii, Stanisława i Izabeli z Bielińskich, Franciszki Urszuli ks. Radziwiłłowej z Ołyki, ks. Lubomirskiej, R. Pociejowej itp., a kopię utworów zakończono 6 lipca 1753.

• Wiktor Gomulicki, „Tygodnik Mód i Powieści” 1900; nr 17, s. 29 – 31, nr 27, s. 36 – 39.
• Encyklopedia Wiedzy Ogólnej; Wędrowiec 1875; IX, 373.
• Wiktor Gomulicki: Zapomniana poetka polska. W: Kłosy polskiej niwy. Warszawa 1912, s. 289-382.
• Antoni Czyż: Antonina Niemiryczowa czyli rokoko metafizyczne. W Ja i Bóg. Poezja metafizyczna późnego baroku. Wrocław 1988, s. 101-106.
• Polski Słownik Biograficzny XXIII; 1 – 3.
• Zdzisław Libera: Poezja polska XVIII wieku. Warszawa 1976, s. 103-105, 117.
• Krystyna Stasiewicz (red.): Pisarki polskie epok dawnych. Olsztyn 1998.