Antoni Szczęsny Godlewski
 kapral
| |
| Data i miejsce urodzenia |
11 stycznia 1923 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
8 sierpnia 1944 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
od 1944 |
| Siły zbrojne | |
| Jednostki | |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
| |
Antoni Szczęsny Godlewski, ps. Antek Rozpylacz (ur. 11 stycznia 1923 w Warszawie, zm. 8 sierpnia 1944 tamże) – żołnierz powstania warszawskiego w batalionie „Sokół”. Poległ w ósmym dniu powstania. Po śmierci stał się symbolem bohaterstwa młodzieży powstańczej. Odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Był synem Franciszka, pochodzącego z polsko-gruzińskiej rodziny adwokata (pełniącego w okresie 1927–1933 stanowisko wicewojewody nowogródzkiego, od 1934 do 1937 wicewojewody warszawskiego, zaś od 1937 do 1939 starosty powiatu warszawskiego) oraz Anieli primo voto Wężyk z domu Schuman (1891–1982)[1]. W powstaniu warszawskim zginął także starszy syn Anieli Godlewskiej z pierwszego małżeństwa - Zbigniew Wężyk (ur. 1913)[2][3].
Dzieciństwo i młodość
[edytuj | edytuj kod]Początkowo uczył się w Szkole Powszechnej Sióstr Nazaretanek w Nowogródku. Po powrocie z rodziną do Warszawy, kontynuował naukę w Gimnazjum Mazowieckim, następnie w Gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie. Ostatecznie od 1937 kontynuował naukę w Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Chyrowie. W momencie wybuchu wojny w 1939 do matury brakowało mu dwóch klas licealnych. W trakcie okupacji uczestniczył w tajnych kompletach Politechniki Warszawskiej[4], na których ukończył dwa lata[5], choć na tablicy pamiątkowej w Al. Jerozolimskich błędnie podano, że był studentem medycyny[6].
Prawdopodobnie należał do organizacji Korpus Bezpieczeństwa[4], jednak jego najbliższy przyjaciel Stefan Dorociński nie wspomina o zaangażowaniu konspiracyjnym Antoniego. W swoich wspomnieniach Dorociński opisał go jako towarzysza wypraw na żaglówce po Wiśle oraz prac nad budową łódki „Bryza”, którą po wojnie mieli płynąć do Bałtyku[7].
Powstanie warszawskie
[edytuj | edytuj kod]Jako jeden z pierwszych ochotników od 1 sierpnia wraz ze Stefanem Dorocińskim „Maćkiem” Godlewski wziął udział w walkach oddziału rtm. Władysława Olszowskiego „Sokół”, przyszłego batalionu „Sokół”. Prawdopodobnie walczył w stopniu strzelca (ten stopień podany jest w rozkazie o nadaniu orderu z 2 października) lub kaprala (ten stopień pojawił się w zaświadczeniu z marca 1945). Na tablicach pamiątkowych pojawia się stopień kaprala podchorążego.
Z uwagi na posiadanie pistoletu maszynowego „Sten”, będącego przed powstaniem na przechowaniu u Dorocińskiego[7], otrzymał pseudonim „Antek Rozpylacz”. Został żołnierzem 1 kompanii szturmowej tworzącego się batalionu. Odgrywał ważną funkcję w oddziale z uwagi na fakt, że oddział „Sokół”, posiadał w pierwszych dniach sierpnia zaledwie: 1 pistolet maszynowy „Sten”, 2 kb, 1 „lochela” z 2 nabojami, kilka pistoletów, granaty i butelki z benzyną[8]. W relacjach brak jest udokumentowanych informacji o jego bojowych sukcesach. Brał udział w walkach oddziału szturmowego, polował na „gołębiarzy” (ukrytych na poddaszach niemieckich strzelców wyborowych)[5]. Podobno miał na „rozkładzie” 18 Niemców[9]. Jego przybocznym łącznikiem w oddziale był mający wówczas 13 lat Zalman Hochman „Miki Bandyta”[10][11]. Patrol „Antka Rozpylacza”, „Mikiego Bandyty” i „Niny”, został uwieczniony na obrazie Heleny Dobrowolskiej-Nadolnej, znajdującym się w Muzeum Warszawy.
W materiale, dotyczącym represji niemieckich, zebranych przez kontrwywiad okręgu AK, wspomniano o wybiciu oddziału niemieckiego i odbiciu 3 sierpnia przez 6-osobowy oddział z „Antkiem Rozpylaczem” grupy cywilów, służących jako „żywa tarcza” oddziałów niemieckich[12]. Według Alicji Janiszewskiej „Hanki”, st. strzelca z oddziału:
Bardzo, bardzo odważny. Bardzo sympatyczny, bardzo koleżeński i bardzo, bardzo przystojny. Przystojny był nieprawdopodobnie. Chodził ubrany tak, że nosił hełm i był przepasany taśmą nabojów. Hełm był zdobyczny oczywiście i z dużą wstążką biało-czerwoną. Chodził w butach z cholewami. I później. Nieprawdopodobnie odważny chłopiec, ulubieniec wszystkich. Świetny chłopiec, doskonały kolega, świetny żołnierz[13]
Potwierdza to Stefan Laube „Adam” łącznik batalionu:
Antek był narwany, odważny, wesoły, pogodny, roześmiany, kontaktowy i lgnęły do niego i dziewczyny i koledzy. Był żywiołowy chłopak i przez tę swoją żywiołowość tak szybko zginął właśnie w ataku na „Cristal” w Alejach Jerozolimskich[14]
Zginął trafiony serią strzałów z ckm 8 sierpnia 1944 w trakcie przygotowania ataku wspierającego żołnierzy batalionu „Bełt” na "Cafe Cristal" niedaleko rogu ul. Brackiej i Al. Jerozolimskich, w pobliżu bramy przy Al. Jerozolimskich 23 (obecnie nr 29) ok. 16:00. Ciało poległego spod ognia wyniosła jego narzeczona Janina Grzybowska „Nina”[15][16].
Pogrzeb odbył się 9 sierpnia, został pochowany w posesji przy ul. Brackiej 5. Jego pogrzeb został uwieczniony w „Biuletynie Informacyjnym” z 13 sierpnia, znalazł się również na anonimowym zdjęciu, które zamieszczono w publikacji powojennej. Po śmierci uznany w prasie powstańczej za bohatera, który był: „chlubą odcinka i pogromcą Niemców” („Wiadomości z Miasta i Wiadomości Radiowe” z 10 sierpnia 1944 wydanie popołudniowe nr 15), poświęcono mu także artykuły w czasopismach, np., „Antek Rozpylacz” w „Biuletynie Informacyjnym” z 13 sierpnia 1944 nr 50[4].
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]Pośmiertnie odznaczony 2 października przez dowódcę Połączonych Sił Zbrojnych AL, PAL i KB Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari[17] (odznaczenie zostało potwierdzone zaświadczeniem MON z 19 lipca 1965)[18], oraz Brązowym Krzyżem Wyzwolenia Połączonych Sił Zbrojnych[19]. Według innych wersji odznaczony również Krzyżem Walecznych[4].
Na wniosek ojca z 6 marca 1945 o przeprowadzenie ekshumacji, popartej zaświadczeniem mjr. Olszewskiego „Sokoła”, Antoni Godlewski 1 sierpnia 1945 został ekshumowany i pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A17-1-17)[20]. Według niektórych relacji uroczystość została sfilmowana przez Polską Kronikę Filmową i wyemitowana w kinach, jednak zapis Kroniki nie został do dzisiaj odnaleziony z powodu prawdopodobnego usunięcia przez cenzurę[19].
Na podwórku posesji przy ul. Brackiej 5, miejscu dotychczasowego pochówku, znajduje się ocalały napis wykonany w 1945 ręką matki: Antek Rozpylacz został pochowany na Cmentarzu Powązki-Wojskowe. Napis ten zabezpieczyli mieszkańcy kamienicy Wanda i Piotr Bieleszowie[21]. 8 sierpnia w 48. rocznicę śmierci „Antka Rozpylacza” odsłonięto napis zabezpieczony szybą oraz odsłonięto i poświęcono symboliczny szaniec z kostki granitowej[22].
28 maja 1966 płk. Leon Korzewnikjanc „Doliwa” wystąpił z wnioskiem o wmurowanie tablicy pamiątkowej u zbiegu ulic Brackiej i Al. Jerozolimskich. Odsłonięcie tablicy przy al. Jerozolimskich 11/19 nastąpiło 8 sierpnia 1985. Od 24 listopada 1961 r. Antek Rozpylacz jest patronem ulicy na warszawskiej Woli[23][24]. Jest także patronem 27 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej „Baon”[25].
Jak stwierdzili autorzy publikacji o powstaniu warszawskim w Śródmieściu Południowym Izabella i Stanisław Maliszewscy:
Nie sposób też wyjaśnić, co jest prawdą, a co może być tylko legendą o Antku. Zachowała się pamięć o bohaterskim powstańcu, który oddał swe życie za ojczyznę[26].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Tablica umieszczona jest na budynku przy Al. Jerozolimskich 11/19. Faktycznie zginął w pobliżu nr 23, obecnie nr 29
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Lissowski, Szanser i Werner 2003 ↓, s. 72.
- ↑ Zofia Machowska. Matka Powstańców. „Stolica”. Rok XXXVII, Nr 26 (1799), s. 16, 12 września 1982. Warszawa: Warszawskie Wyd. Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch”. [dostęp 2024-09-12].
- ↑ Lista cywilnych ofiar powstania - Zbigniew Wężyk [online], www.1944.pl [dostęp 2024-09-13] (pol.).
- ↑ a b c d Kunert 1987 ↓, s. 71.
- ↑ a b Mateusz "Biszop" Biskup, Śladami zapomnianych bohaterów: w Antek zwany rozpylaczem, Poznań: Vesper, 1980, s. 303-306, ISBN 83-04-00678-2.
- ↑ [https://www.polska1918-89.pl/pdf/gdzie-zginal-antek-rozpylacz,1606.pdf Gdzie zginął „Antek Rozpylacz” - Katarzyna Dzierzbicka]. www.polska1918-89.pl. [dostęp 2021-11-18].
- ↑ a b Lissowski, Szanser i Werner 2003 ↓, s. 118.
- ↑ Lissowski, Szanser i Werner 2003 ↓, s. 16.
- ↑ Maliszewska i Maliszewski 2001 ↓, s. 128.
- ↑ Barbara Enkelking, Dariusz Libionka: Żydzi w powstańczej Warszawie. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum nad Zagładą Żydów, 2009, s. 102.
- ↑ Zalman Hochman. [w:] Powstańcze biogramy [on-line]. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2016-08-15].
- ↑ Powstanie warszawskie 1944. Wybór dokumentów. P. Matuszak (red.). T. III. Warszawa: Agencja Wydawnicza „Egros”, 2003, s. 220.
- ↑ Relacja Alicji Janiszewskiej „Hanki”. Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego, 19 października 2005. [dostęp 2010-11-13].
- ↑ Relacja Stefana Laube „Adama”. Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego, 30 czerwca 2006. [dostęp 2010-11-13].
- ↑ Marek Władyka: Antoś kosi Niemców rozpylaczem. TVN Warszawa, 8 sierpnia 2009. [dostęp 2010-11-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (30 czerwca 2010)].
- ↑ Janina Grzybowska. [w:] Powstańcze biogramy [on-line]. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2016-08-15].
- ↑ J. Kreusch, A. K. Kunert, T. Labuszewski (oprac.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. T. IV. Warszawa: 1997, s. 248.
- ↑ Lissowski, Szanser i Werner 2003 ↓, s. 84.
- ↑ a b Lissowski, Szanser i Werner 2003 ↓, s. 82.
- ↑ Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze. cmentarzekomunalne.com.pl. [dostęp 2019-11-18].
- ↑ Tu zginął „Antek rozpylacz”. Niezależna.pl, 1 sierpnia 2008. [dostęp 2010-11-13].
- ↑ Maliszewska i Maliszewski 2001 ↓, s. 125.
- ↑ Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 2.
- ↑ Praca zbiorowa pod redakcją Grażyny Kieniewiczowej i Aliny Sokołowskiej, Od Agrykoli do Żywnego. Mały słownik patronów ulic warszawskich, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1968, s. 14.
- ↑ Strona internetowa 27 WDH "Baon" im Antoniego Godlewskiego "Antka Rozpylacza". [dostęp 2014-03-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (23 marca 2014)].
- ↑ Maliszewska i Maliszewski 2001 ↓, s. 129.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944. T. I. Warszawa: PAX, 1987. ISBN 83-211-0739-7.
- Jan Lissowski, Jerzy Szanser, Marek Werner: Batalion „Sokół” w Powstaniu Warszawskim. Warszawa: ŁośGraf, 2003. ISBN 83-87572-00-4.
- Izabella Maliszewska, Stanisław Maliszewski: Śródmieście Południowe: warszawskie Termopile 1944: przewodnik historyczny po miejscach walk i pamięci z lat 1939–1944. Warszawa: Askon, 2001, seria: Warszawskie Termopile 1944. ISBN 83-87545-42-2.