Czarne ziemie

Ten artykuł dotyczy rodzaju gleby. Zobacz też: Czarne Ziemie – nizina w Rosji.

Czarne ziemie – ciemne, żyzne gleby powstałe pod wpływem wód gruntowych. Wilgotne, zasobne w pierwiastki zasadowe (gł. wapń) środowisko sprzyja akumulacji materii organicznej umożliwiając tworzenie się głębokich poziomów próchnicznych.

Czarne ziemie powstają z późnoplejstoceńskich i holoceńskich piasków gliniastych, glin, iłów lub pyłów różnego pochodzenia, często zasobnych w węglan wapnia. Ich powstanie jest generalnie uwarunkowane nadmiernym uwilgotnieniem wywołanym długotrwałym oddziaływaniem wysokiego zwierciadła wód gruntowych (również często zasobnych w kationy wapnia), ale kształtują się również na bardzo ciężkich glinach i iłach w warunkach utrudnionego przesiąkania wód opadowych. Powoduje to odkładanie się materii organicznej nadającej glebie ciemną, często czarną, barwę, najczęściej o oliwkowym odcieniu. Powszechne jest występowanie oglejenia i wytrąceń redoksymorficznych w części lub całości profilu.

Profil glebowy przeważnie składa się z następującej sekwencji poziomów glebowych: O-A-Ck, O-AC-Cg lub Ap-Ck-Cg, gdzie O-poziom organiczny, A-poziom próchniczny, Ck-skała macierzysta zawierająca węglany, Cg-skała macierzysta oglejona. Poziomem diagnostycznym jest głęboki poziom mollic lub rzadziej umbric (często przekraczający 40 cm) zawierający od 2 do 6% próchnicy, o trwałej, gruzełkowatej strukturze. Wynika ona z obecności jonów wapnia oraz trwałych połączeń organiczno-mineralnych. Odczyn w całym profilu jest obojętny lub zasadowy.

Czarne ziemie występują na obszarach płaskich obniżeń, często na obszarze moreny dennej, obszarach pojeziernych, starych aluwiach, obrzeżeniach torfowisk i deluwiach. W Polsce takiego pochodzenia są czarne ziemie kętrzyńskie i gniewskie. Ich rozwój związany jest z obecnością roślinności łąkowo-zaroślowej lub darniowo-leśnej. Generalnie naturalną roślinnością porastającą czarne ziemie były łęgi wiązowo-jesionowe i jesionowo-olszowe z bogatym runem trawiasto-zielnym. Aktualnie większość z nich jest odwodniona i zajęta pod uprawy rolnicze. Kiedyś uważano je za gleby pobagienne, pogląd ten obecnie jest uznawany za błędny.

Wartość użytkowa czarnych ziem jest różna w zależności od miąższości poziomu próchniczego, fizycznych i chemicznych właściwości skał itd. Generalnie uznaje się je za gleby bardzo żyzne, jedne z najwartościowszych w kraju. Pod względem bonitacyjnym zaliczane są do II i III klasy.
Bardzo urodzajne są czarne ziemie wykształcone z glin marglistych.

W systematyce gleb Polski (2011) Czarne ziemie mają rangę typu gleby i dzielą się na osiem podtypów:

• Rząd 7. Gleby czarnoziemne (C)
  • Typ 7.2. Czarne ziemie (CZ)

Podtypy:

• Czarne ziemie typowe - Ciemne gleby o nasyceniu barwy ≤2, nieraz z konkrecjami redoksymorficznymi, nadmiernie uwilgotnione przez część roku. Poziomem diagnostycznym jest próchniczny poziom mollic o 2-6% próchnicy i miąższości 18–60 cm (zwykle ok. 30–40 cm). Wolne węglany występują płycej niz 100 cm. Typowa sekwencja poziomów glebowych: O-A-Ckg lu Ap-Ckg
• Czarne ziemie kumulacyjne - tym różnią się od czarnych ziem typowych, że poziom mollic jest głębszy niż 60 cm. Występują zazwyczaj w obniżeniach terenu lub u ponurzy stoków. Typowa sekwencja poziomów glebowych: Ap-A2-AC-Ckg
• Czarne ziemie z poziomem cambic - podobne do czarnych ziem typowych, jednak z występującym w nich wietrzeniowym poziomem cambic. Typowa sekwencja poziomów glebowych: O-A-AB-Bwg-Ckg lub Ap-AB-Bwg-Ckg
• Czarne ziemie z poziomem argic - podobne do czarnych ziem typowych, jednak z występującym w nich poziomem argic. Typowa sekwencja poziomów glebowych: O-A-Btg-Ckg, Ap-Btg-Ckg lub A-AB-Btg-Ckg
• Czarne ziemie z poziomem calcic - podobne do czarnych ziem typowych, jednak z występującym nie głębiej niż 50 cm poziomem calcic. Typowa sekwencja poziomów glebowych: A-Ckg-Gk lub Ap-Ckg-Gk
• Czarne ziemie wyługowane - podobne do czarnych ziem typowych, jednak węglany występują głębiej niż 100 cm. Poziomem diagnostycznym może być mollic lub umbric. Zazwyczaj położone wyżej w reliefie niż inne lub o grubszym uziarnieniu. Typowa sekwencja poziomów glebowych: A-Bw-C lub A-Bw-Cg
• Czarne ziemie glejowe - podobne do czarnych ziem typowych, jednak wraz z poziomem próchnicznym o miąższości do 50 cm występuje oglejenie całkowite o odcieniu barwy 5Y lub bardziej niebieskim. Są położone w miejscach o niedostatecznym drenażu. Typowa sekwencja poziomów glebowych: O-A-Gk, Ap-A2-G-Gk lub Ap-A2-Gk
• Czarne ziemie murszaste - podobne do czarnych ziem typowych, jednak powierzchniowym poziomem jest poziom murszasty. Typowa sekwencja poziomów glebowych: Au-C-Ckg lub Aup-AC-Ckg

W systematyce gleb Polski obowiązującej w latach 1989-2011 typ czarne ziemie należał do działu: gleby semihydrogeniczne, rzędu: czarne ziemie i dzielił się na 6 podtypów: glejowe, właściwe, zbrunatniałe, wyługowane, zdegradowane (szare) i murszaste. Część gleb wtedy zaliczanych do czarnych ziem została od 2011 r. wydzielona jako vertisole.

Polskie czarne ziemie w międzynarodowej klasyfikacji gleb WRB zalicza się głównie do wielkiej grupy Phaeozem, rzadziej Chernozem, zazwyczaj z przedrostkami Gleic lub Haplic. W amerykańskiej systematyce USDA Soil Taxonomy zalicza się je do rzędu Mollisols, zazwyczaj Endoaquolls.

W Polsce czarne ziemie stanowią nieco ponad 1% powierzchni. Większe ich płaty biorą swoje nazwy od pobliskich miejscowości:

• kujawskie,
• wrzesińskie,
• kaliskie,
• średzkie,
• szamotulskie,
• kutnowskie,
• błońsko-sochaczewskie,
• grójeckie,
• wrocławskie.

Drobne ich płaty spotyka się w całej Polsce.

Na świecie gleby podobne do polskich czarnych ziem występują na różnych obszarach, największe w Afryce środkowej, Indiach i Urugwaju.

• systematyka gleb
• czarnoziemy
• vertisole

• Systematyka gleb Polski, wydanie 5. „Roczniki gleboznawcze - Soil Science Annual”. 62, 3, s. 91-99, 146-147, 2011. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. Warszawa. 
• Saturnin Zawadzki (red): Gleboznawstwo. PWRiL, 1999. ISBN 83-09-01703-0. Brak numerów stron w książce
• Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015. ISBN 978-83-01-17994-6. (pol.). Brak numerów stron w książce