[go: up one dir, main page]
Przejdź do zawartości

COVID-19

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
COVID-19
Ilustracja
Droga transmisji i cykl życiowy SARS-CoV-2 wywołującego COVID-19
Śmiertelność

globalnie (IFR) – 0,5–1%[1]

Czynnik chorobotwórczy
Nazwa

wirus SARS-CoV-2

Epidemiologia
Droga szerzenia

kropelkowa

Występowanie

początkowo Wuhan (Chiny)[2][3],
obecnie cały świat

Prawo
Podlega zgłoszeniu WHO

tak

Tomografia komputerowa klatki piersiowej pacjenta z zapaleniem płuc spowodowanym wirusem SARS-CoV-2.

COVID-19 (od ang. coronavirus disease 2019)[4] – choroba zakaźna układu oddechowego wywołana zakażeniem wirusem SARS-CoV-2[5][6][7]. Została po raz pierwszy rozpoznana i opisana w listopadzie 2019, w środkowych Chinach (miasto Wuhan, w prowincji Hubei) podczas serii zachorowań zapoczątkowujących pandemię tej choroby[8][9][10][11].

Standardową metodą diagnozowania zakażenia jest test łańcuchowej reakcji polimerazy w czasie rzeczywistym z odwrotną transkryptazą (RT-qPCR, real-time RT-PCR) wykonany z wymazu nosowo-gardłowego lub próbki plwociny, który dostarcza wyniki w czasie od kilku godzin do dwóch dni. Analiza przeciwciał z próbki surowicy krwi również może być wykorzystana jako metoda diagnostyczna, pozwalająca na otrzymanie wyniku w ciągu kilku dni[12]. Choroba może także zostać zdiagnozowana na podstawie oceny kombinacji objawów, czynników ryzyka oraz wyniku badania tomografii komputerowej klatki piersiowej, wykazującego cechy zapalenia płuc[13][14].

Na podstawie danych aktualizowanych przez Uniwersytet Johnsa Hopkinsa z 12 sierpnia 2022 wyliczona śmiertelność (CFR – case fatality rate, czyli liczba zgonów na zarejestrowane przypadki zachorowania) jest na poziomie 1,09%[15]. Obecnie (dane z 11 sierpnia 2022) śmiertelność w Polsce wynosi 1,91%[16]. 30 stycznia 2020 roku WHO ogłosiło stan zagrożenia dla zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym w wyniku rozprzestrzeniającej się epidemii COVID-19[17][18]. 11 marca 2020 WHO uznało serię zachorowań na COVID-19 występującą od listopada 2019 za pandemię[19][20]. 5 maja 2023 WHO ogłosiła, że choroba COVID-19 przestała stanowić globalne zagrożenie dla zdrowia publicznego[21].

Potwierdzone przypadki COVID-19 w poszczególnych krajach (animacja mapy obejmuje okres od 12 stycznia do 29 lutego 2020)
Potwierdzone przypadki COVID-19 na świecie

     ≥100 mln

     10 mln – 100 mln

     1 mln – 10 mln

     100 tys. – 1 mln

     10 tys. – 100 tys.

     1 tys. – 10 tys.

     100–1000

     1–100

     brak zachorowań lub brak danych

Przyczyna

[edytuj | edytuj kod]
 Główny artykuł: SARS-CoV-2.

Choroba COVID-19 jest powodowana przez wirus SARS-CoV-2, który jest spokrewniony z wirusem SARS[5][22][23]. Wcześniej był nazywany roboczo „2019-nCoV” (z ang. 2019 novel coronavirus)[5][6].

W listopadzie 2019 po raz pierwszy zdiagnozowano chorobę w chińskiej prowincji Hubei, której stolicą jest Wuhan. Chińscy naukowcy wskazali, że źródłem nowego koronawirusa są zwierzęta[24], a potencjalnym nosicielem pośrednim mogą być łuskowce[a][25].

W marcu 2020 roku naukowcy z Toronto, w tym mikrobiolog kliniczny z Uniwersytetu Toronto dr Robert Kozak, wyizolowali koronawirusa SARS-CoV-2, co stanowiło istotny etap w opracowaniu leku i szczepionek[26].

Objawy

[edytuj | edytuj kod]

Większość pacjentów ma łagodne objawy i dobre rokowania. Do typowych początkowych objawów choroby zaliczają się gorączka, suchy kaszel, zmęczenie i płytki oddech[27][28][29]. Do mniej częstych objawów należą m.in.: odkrztuszanie plwociny, ból głowy, dreszcze, krwioplucie, bóle w klatce piersiowej, biegunka, nudności i wymioty, ból gardła[30][31]. Większość przypadków choroby ma łagodny przebieg[32], jednak część może prowadzić do zapalenia płuc lub niewydolności wielonarządowej[8][9]. U niektórych pacjentów występują wyłącznie objawy żołądkowo-jelitowe, co może wynikać z zakażenia drogą pokarmową (np. przez zanieczyszczenie fekaliami)[33].

Rozwijające się zakażenie wirusem może prowadzić do zapalenia płuc, zespołu ostrej niewydolności oddechowej, posocznicy i wstrząsu septycznego oraz do śmierci[8][9][34][35]. Może także powodować szereg powikłań kardiologicznych, takich jak zapalenie mięśnia sercowego, wahania ciśnienia tętniczego czy też powikłania zakrzepowo-zatorowe[36]. Najczęstszy okres wylęgania wirusa wynosi do 14 dni, a jego mediana wynosi 5–6 dni[34][37].

Na podstawie danych dostarczonych przez 55 924 potwierdzonych badaniami laboratoryjnymi przypadków zachorowań na COVID-2019 w Chinach, WHO wyszczególniło częstość występowania poniższych objawów[38]:

Symptom Częstość występowania
(procent ogólnej
liczby przypadków)
Gorączka 87,9%
Suchy kaszel 67,7%
Zmęczenie 38,1%
Odkrztuszanie plwociny 33,4%
Płytki oddech 18,6%
Ból mięśni lub stawów 14,8%
Ból gardła 13,9%
Ból głowy 13,6%
Dreszcze 11,4%
Nudności lub wymioty 5,0%
Zatkany nos 4,8%
Biegunka 3,7%
Krwioplucie 0,9%
Przekrwienie spojówek 0,8%

W badaniu 1099 chińskich pacjentów za pomocą tomografii komputerowej stwierdzono zmiany w płucach typu mlecznej szyby w 56% przypadków. Zmian w badaniu radiologicznym nie wykazano u 17,9% pacjentów z łagodną postacią choroby oraz u 2,9% pacjentów z ciężką postacią choroby. Limfopenia była obecna u 83,2% przyjętych pacjentów. 5% pacjentów zostało przyjętych na oddziały intensywnej terapii, 2,3% wymagało mechanicznego wspomagania wentylacji płuc, a 1,4% zmarło[39]. Według zespołu badawczego Bernheima obustronne i obwodowe zacienienia w płucach typu mlecznej szyby są najczęstszymi objawami widocznymi na skanach tomografii komputerowej. Konsolidacje miąższu płucnego, liniowe zacienienia płuc oraz objaw odwróconego halo to inne typowe symptomy widoczne w obrazowaniu radiologicznym. Początkowo zmiany są widoczne w jednym płucu, jednak – wraz z rozwojem choroby – u 88% pacjentów stają się obecne w obu płucach[40]. Dzieci zdają się przechodzić chorobę lepiej niż dorośli i występują u nich łagodniejsze objawy, jednak brakuje wciąż danych, aby stwierdzić to jednoznacznie[41].

Przebieg choroby

[edytuj | edytuj kod]

Przebieg choroby może być różnorodny. Większość pacjentów (ok. 81%) może przechodzić ją bezobjawowo lub mieć łagodne objawy, przypominające inne choroby górnych dróg oddechowych, które ustępują po około dwóch tygodniach, podczas gdy część pacjentów może mieć ostrą (14%) lub krytyczną (5%) postać choroby, co wymaga 3 do 6 tygodni do wyleczenia. U pacjentów z postacią krytyczną, którzy zmarli, czas od wystąpienia objawów do śmierci wynosił od 2 do 8 tygodni[42]. U zmarłych pacjentów wykryto oznaki niedotlenienia mózgu, bez objawów zakażenia i zapalenia mózgu, czyli wynikało ono z braku dostatecznej ilości tlenu we krwi z powodu niewydolności płuc[43].

Symptomy i możliwe powikłania

[edytuj | edytuj kod]
Symptomy oraz możliwe powikłania choroby COVID-19[44][45][46][47][48][49][50][51][52][53][54]
Rzadziej Często W ostrych przypadkach Powikłania
Odkrztuszanie plwociny

Krwioplucie

Katar, zatkany nos

Dreszcze

Splątanie

Ból głowy

Biegunka

Nudności

Wymioty

Ból pleców

Przekrwienie spojówek

Utrata/zaburzenia węchu

Utrata/zaburzenia smaku

Wysypka

Gorączka

Duszność

Suchy kaszel

Ból mięśni lub zmęczenie

Osłabienie

Infekcja dolnych dróg oddechowych

(Obustronne) atypowe zapalenie płuc

Problemy z oddychaniem

Utrzymujący się ból lub ucisk w klatce piersiowej

Zespół ostrej niewydolności oddechowej

Niewydolność wielonarządowa

Wiremia (obecność RNA wirusa we krwi)

Ostra niewydolność serca (ang. acute cardiac injury)

Choroby naczyniowo-mózgowe

Zaburzenia świadomości

Ostre uszkodzenie nerek

Zaburzenia czynności wątroby

Zakrzepica żylna

Infekcje wtórne

Sepsa

Diagnostyka laboratoryjna i obrazowa

[edytuj | edytuj kod]

Zmiany w diagnostyce laboratoryjnej u pacjentów obejmują najczęściej[6][47][50]:

Zmiany w diagnostyce obrazowej u pacjentów obejmują najczęściej[47][50][55]:

  • obustronne i obwodowe zacienienia w płucach typu „mlecznej szyby”
  • niejednolite konsolidacje miąższu płucnego
  • liniowe zacienienia w płucach
  • objawy odwróconego halo
  • predylekcję do występowania zmian w tylnych segmentach lub płatach dolnych
W tomografii komputerowej płuc 79,3% (115/145) pacjentów wykazywało obustronne zapalenie płuc (przykład: zdjęcie po lewej), podczas gdy tylko 18,6% (27/145) pacjentów miało jednostronne zapalenie płuc (przykład: zdjęcie po prawej). 61,4% pacjentów posiadało zmiany typu mlecznej szyby. Na podstawie 145 przypadków z Taizhou w Chinach[56].
Przykładowe zdjęcie CT osoby z obustronnym zapaleniem płuc w przebiegu COVID-19.
Wielokrotne zacienienia o nieregularnym rozkładzie oraz typu matowej szyby zauważalne w obydwu płucach.
Przykładowe zdjęcie CT osoby z jednostronnym zapaleniem płuc w przebiegu COVID-19.
Zacienienia typu matowej szyby oraz zagęszczenia nieregularne i nieregularne o zwiększonym zagęszczeniu zauważalne głównie w dolnym i środkowym płacie lewego płuca. W górnym płacie lewego płuca widoczne zacienienia typu matowej szyby i nieregularne krawędzie. W dolnym płacie lewego płuca kilka dobrze wysyconych cieni włóknistych.


Udział przypadków ciężkich i śmiertelnych

[edytuj | edytuj kod]
Wskaźnik śmiertelności w poszczególnych grupach wiekowych (do liczby chorych w danej grupie)
Grupa wiekowa 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80+
Chińska Republika Ludowa (do 11 lutego 2020)[57] 0% 0,2% 0,2% 0,2% 0,4% 1,3% 3,6% 8% 14,8%
Włochy (do 22 marca 2020)[58] 0% 0% 0% 0,3% 0,9% 3,1% 10,5% 35,5% 24,8%
Korea Południowa (do 23 marca 2020)[59] 0% 0% 0% 0,11% 0,08% 0,41% 1,58% 6,34% 11,62%

Rozprzestrzenianie

[edytuj | edytuj kod]

Zakażenie rozprzestrzenia się pomiędzy ludźmi głównie drogą kropelkową, zazwyczaj w wyniku kaszlu lub kichania[60][61][62]. Okres wylęgania się choroby wynosi najczęściej od 2 do 14 dni, ze średnią długością 5 dni[27][63][64]. Osoby chore mogą zarażać na 24–48 godzin przed wystąpieniem objawów choroby[65]. Podstawowa liczba odtwarzania dla COVID-19 wynosi 2-2,5[65].

Rozważa się również możliwość zarażenia drogą pokarmową. U niektórych pacjentów występują bowiem wyłącznie objawy żołądkowo-jelitowe, co może wynikać z zanieczyszczenia np. fekaliami[33].

Diagnozowanie

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz też: Testy na SARS-CoV-2.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opublikowała kilka procedur diagnostycznych COVID-19[66]. Standardową metodą jest test reakcji łańcuchowej polimerazy z odwrotną transkrypcją (RT-PCR), który może zostać wykonany na podstawie wymazu nosowo-gardłowego lub próbki plwociny. Wyniki testu są zazwyczaj dostępne po kilku godzinach do dwóch dni. Możliwe jest wykonanie badania diagnostycznego z próbki krwi, jednak wymaga ono pobrania dwóch próbek w odstępie dwóch tygodni. Genetyczna sekwencja wirusa została po raz pierwszy opublikowana w internecie, po tym jak został on wyizolowany przez chińskich naukowców, co pozwoliło laboratoriom w innych krajach przygotować własne testy PCR[8][67][68][69][70].

Możliwe jest także diagnozowanie infekcji SARS-CoV-2 przy użyciu badania przeciwciał w surowicy krwi, jednak ta metoda daje fałszywe pozytywne wyniki, nawet jeśli wirus nie jest już obecny w organizmie. Pierwszy test wykorzystujący przeciwciała został zademonstrowany przez Instytut Wirologii w Wuhan[71]. Test przeciwciał opracowany przez Duke–NUS Medical School w Singapurze pozwala na otrzymanie wyników w kilka dni[71][72][73].

Szpital Uniwersytecki Zhongnan w Wuhan opublikował metodę identyfikacji zakażonych wirusem opartą na kombinacji objawów klinicznych oraz ryzyka epidemiologicznego. Pacjent musi posiadać przynajmniej dwa z poniższych objawów: gorączka, cechy zapalenia płuc w obrazowaniu radiologicznym, normalna lub obniżona ilość leukocytów lub obniżona ilość limfocytów[13] oraz historię podróży do Wuhan lub kontaktu z innymi zainfekowanymi pacjentami. Analiza przeprowadzona przez zespół ze szpitala Tongji w Wuhan wykazała, że skan tomograficzny klatki piersiowej cechuje się większą czułością (98%) w porównaniu do reakcji łańcuchowej polimerazy (71%)[74]. Badanie PCR może dostarczać fałszywe negatywne wyniki w wyniku problemów z zestawem testowym lub próbką[75].

Zapobieganie

[edytuj | edytuj kod]
Punkt szczepień przeciw COVID-19 w Centrum Sportu Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego
 Zobacz też: Profilaktyka i kontrola zakażeń.

Do podstawowych metod zapobiegania zakażeniom zaliczają się częste i dokładne mycie dłoni, utrzymywanie dystansu fizycznego od osób z objawami grypopodobnymi oraz unikanie dotykania twarzy nieumytymi dłońmi[76].

Zaleca się zakrywanie ust oraz nosa maseczką[77]. Osobom podejrzewającym u siebie zakażenie wirusem SARS-CoV-2 zaleca się zasięgnięcie porady medycznej poprzez kontakt telefoniczny, a nie osobistą wizytę u lekarza.

Dystans fizyczny od innych osób powinien wynosić według WHO co najmniej 1 metr na zewnątrz, a w pomieszczeniach im więcej tym lepiej[78].

Badacze i WHO zwracają też uwagę na potrzebę odpowiedniego wietrzenia pomieszczeń oraz ograniczenie czasu spędzanego w pomieszczeniach[79][80], gdyż głównymi czynnikami ryzyka są zamknięte pomieszczenia, zatłoczone miejsca i zbyt bliski kontakt (3 x Z, patrz infografika)[78]. W tego powodu zalecają organizowanie wszelkich uroczystości rodzinnych itp. na świeżym powietrzu[81].

Laureat nagrody Nobla, Louis Joseph Ignarro, tłumaczy, że wdychanie powietrza przez nos powoduje lepsze natlenienie krwi. Na dodatek, dzięki wytwarzanemu w nosie tlenkowi azotu(II) (NO), pomaga zwalczać zakażenie koronawirusem, blokując jego replikację w płucach[82].

Spłaszczenie krzywej zachorowań

[edytuj | edytuj kod]
Spłaszczenie krzywej zachorowań
Alternatywy dla spłaszczenia krzywej zachorowań[83][84]

Zmniejszenie liczby jednoczesnych zachorowań, wskutek zmniejszenia liczby kontaktów z chorymi m.in. poprzez kwarantannę, pozwala służbom medycznym na optymalizację wykorzystania sprzętu, personelu i innych zasobów tak, by skuteczniej udzielać pomocy potrzebującym. Gdy liczba chorych jest większa niż wydolność systemu opieki medycznej, niektóre osoby nie będą mogły zostać poddane leczeniu w pełnym zakresie[85][86].

Zalecenia WHO

[edytuj | edytuj kod]

Mycie dłoni powinno trwać co najmniej 30 sekund i powinno mieć miejsce po każdej wizycie w toalecie, przed jedzeniem, kiedy dłonie są widocznie zabrudzone oraz po kichnięciu, kaszlu, wysiąkaniu nosa. Gdy woda i mydło są niedostępne, zaleca się dezynfekcję dłoni środkiem dezynfekującym zawierającym nie mniej niż 60% alkoholu[87]. Zaleca się także częste mycie i dezynfekcję często dotykanych powierzchni, takich jak klamki, włączniki światła, stoły, blaty, drzwiczki itp.[88] W celu niedopuszczenia do transferu wirusa z powierzchni na błony śluzowe, poprzez które może wniknąć do organizmu, WHO zaleca unikanie dotykania oczu, nosa oraz ust przed dokładnym umyciem dłoni[89]. W celu niedopuszczenia do inhalacji wirusa w postaci aerozolu, zaleca się zachowanie dystansu przynajmniej jednego metra od osób kaszlących lub kichających[89]. Należy zwrócić uwagę osobom, które kichają lub kaszlą, aby przestrzegały zasad higieny osobistej, polegających na zakrywaniu ust i nosa[89]. WHO zaleca także osobom, które mają objawy grypopodobne, aby pozostały w domu do ich ustąpienia, nawet jeśli objawy są mało intensywne, jak ból głowy i katar. Ograniczanie kontaktu z innymi oraz wizyt w placówkach medycznych, pozwala na zmniejszenie ryzyka zakażenia siebie oraz innych[89]. Organizacja rekomenduje noszenie maseczek w miejscach, gdzie utrzymanie dystansu społecznego jest trudne np. transport publiczny, sklepy, kościoły i inne zatłoczone miejsca[90][91][92].

Ponieważ rozpowszechniło się wiele mitów na temat COVID-19, WHO wyjaśnia, że np. podczas aktywności fizycznej na świeżym powietrzu nie należy zasłaniać twarzy (aby nie utrudniać oddychania), tylko starać się zachować dystans co najmniej 1 metra[93].

WHO opublikowało także serię szczegółowych zaleceń dla krajów, w których istnieje ryzyko wybuchu pandemii. Rekomenduje ona opracowanie planu personalnego na wypadek lokalnego zwiększenia liczby zachorowań. Plan powinien obejmować m.in. listę kontaktów w sytuacjach awaryjnych; zidentyfikowanie osób szczególnie zagrożonych, np. starszych, w najbliższym sąsiedztwie i organizację wsparcia; przygotowanie osobnego pokoju i łazienki dla osoby chorej; plan postępowania na wypadek zamknięcia szkół oraz przedszkoli; organizację pracy zdalnej, jeśli możliwa[88].

W Polsce

[edytuj | edytuj kod]

W Polsce została opublikowana seria zaleceń dla obywateli. Nie zalecano podróżowania do krajów, w których występowała duża liczba przypadków zakażenia wirusem SARS-CoV-2[94]. Informacje na temat bezpieczeństwa podróży do poszczególnych krajów były publikowane na stronie ministerstwa spraw zagranicznych[95]. Osoby, które w przeciągu minionych dwóch tygodni podróżowały za granicę lub z innych powodów podejrzewają możliwość infekcji i występują u nich objawy, takie jak: gorączka, kaszel, duszność oraz problemy z oddychaniem, powinny niezwłocznie skontaktować się telefonicznie ze stacją sanitarno-epidemiologiczną lub udać się bezpośrednio do oddziału zakaźnego lub oddziału obserwacyjno-zakaźnego. Nie należy iść do przychodni medycznej ani SOR[94]. Została uruchomiona infolinia Narodowego Funduszu Zdrowia – 800 190 590 dotycząca postępowania w sytuacji podejrzenia zakażenia nowym koronawirusem[94].

Zasady kwarantanny w Polsce

[edytuj | edytuj kod]

Obowiązkowi kwarantanny, czyli odosobnienia osoby zdrowej podlegają osoby zdrowe narażone na zakażenie poprzez:

  • styczność z osobą z dodatnim wynikiem badania RT-PCR SARS-CoV-2 (np. chorym pozostającym w izolacji domowej)
  • narażenie na źródło biologiczne (ognisko zakażenia, np. internat, zakład pracy)
  • przekroczenie granicy zewnętrznej Unii Europejskiej

Ponadto obowiązkowi kwarantanny podlegają osoby przyjmowane w trybie planowym do szpitala, skierowane na badanie RT-PCR SARS-CoV-2 do czasu uzyskania wyniku ujemnego.

Kwarantanne nie podlegają osoby współzamieszkujące z osobą poddaną kwarantannie ani osoba będąca ozdrowieńcem, która współzamieszkuje z osobą chorą na COVID-19[96].

Kwarantanna nakładana jest przez inspekcję sanitarną w ramach nadzoru epidemiologicznego. Powiatowy inspektor sanitarny, w uzasadnionych przypadkach, decyduje o skróceniu albo zwolnieniu z obowiązku odbycia obowiązkowej kwarantanny. Od 2 września 2020 r. okres kwarantanny został skrócony z 14 dni do 10 dni. Okres kwarantanny liczy się od dnia następującego po ostatnim dniu odpowiednio narażenia albo styczności na SARS-CoV-2 i ulega automatycznemu zakończeniu po 10 dniach u osób, u których nie wystąpiły objawy choroby. Okres kwarantanny obejmującej podróżujących liczy się od dnia następującego po dniu powrotu spoza granicy zewnętrznej Unii Europejskiej. Kwarantannę odbywa się w swoim aktualnym miejscu zamieszkania lub w izolatorium, do którego zostaje się skierowanym przez służby sanitarno-epidemiologiczne. Do miejsca odbywania kwarantanny należy przyjechać wyłącznie własnym środkiem transportu. W czasie kwarantanny nie wolno zmieniać miejsca pobytu. Nieprzestrzeganie zasad kwarantanny jest zagrożone grzywną w wysokości do 30 tys. złotych oraz zgodnie z art. 165 kodeksu karnego, z powodu sprowadzenia niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób poprzez spowodowanie zagrożenia epidemiologicznego lub szerzenie się choroby zakaźnej, jest zagrożone karą do ośmiu lat pozbawienia wolności.

Osoby objęte kwarantanną w warunkach domowych mają obowiązek zainstalować aplikację Kwarantanna Domowa ze sklepu App Store lub Google Play lub wypełnić elektroniczne oświadczenie o braku możliwości zainstalowania aplikacji na stronie ePUAP, są zobowiązane do pozostawania w domu i nie zmienianie miejsca pobytu, nie przyjmowanie osób spoza gospodarstwa domowego, utrzymywania dystansu społecznego, współpracy ze służbami państwowymi (Sanepid, Policja, Żandarmeria, WOT), dbania o higienę oraz codziennej samokontroli temperatury ciała i samoobserwacji niepokojących objawów. Jeśli podczas kwarantanny wystąpią objawy wskazujące na COVID-19, osoba objęta kwarantanną powinna skontaktować się ze swoim lekarzem Podstawowej Opieki Zdrowotnej, który może zlecić wykonanie testu molekularnego RT-PCR w przypadku podejrzenia choroby wywołanej wirusem SARS-CoV-2 (COVID-19). Zlecenie testu przez lekarza POZ wykonuje się na podstawie aktualnej wiedzy medycznej[97][98]. W przypadku osoby, która nie jest w stanie samodzielnie przemieszczać się lub którego stan zdrowia to uzasadnia, lekarz w sytuacji zlecenia wykonania testu w kierunku wirusa SARS-CoV-2 zleca pobranie materiału do wykonania testu przez zespół karetki wymazowej, a w przypadku pozostałych osób lekarz POZ lub państwowy inspektorat sanitarny wskazuje miejsce wykonania wymazu w mobilnym punkcie pobrań wymazów, do którego osoba podejrzewana o zakażenie udaje się własnym środkiem transportu i z zachowaniem dystansu społecznego[99]. W przypadku nierozstrzygającym/niediagnostycznym wyniku testu należy go powtórzyć po 24–48 godzinach, po wcześniejszym skierowaniu na test przez lekarza POZ.

Od 24 października 2020 r. osoby, które zostaną objęte kwarantanną automatycznie uzyskują świadczenie pieniężne za czas choroby i zasiłek chorobowy lub zasiłek opiekuńczy. Zakład Ubezpieczeń Społecznych uzyskuje informację o trwającej kwarantannie za pośrednictwem systemu EWP i przekazuje ją pracodawcom i przedsiębiorcom na profil płatnika na PUE ZUS. Nie jest wymagane uzyskanie od lekarza rodzinnego zwolnienia lekarskiego[100][101].

Informację o okresie trwającej kwarantanny można uzyskać za pośrednictwem Internetowego Konta Pacjenta.

Zasady izolacji w Polsce

[edytuj | edytuj kod]

Obowiązkowej izolacji lub izolacji w warunkach domowych podlegają osoby, u których stwierdzono zakażenie wywołane wirusem SARS-CoV-2 lub zachorowanie na chorobę wywołaną wirusem SARS-CoV-2 (COVID-19) lub podejrzenie zakażenia lub zachorowania, wobec których lekarz lub felczer nie zastosował obowiązkowej hospitalizacji, ale skierował je do leczenia lub diagnostyki laboratoryjnej w kierunku wirusa SARS-CoV-2 do izolatorium lub do izolacji w warunkach domowych. Pacjent, u którego COVID-19 przebiega bezobjawowo, łagodnie lub umiarkowanie (np. kaszel, ból gardła, stan podgorączkowy, osłabienie) nie wymaga pobytu w szpitalu. Lekarz lub felczer kierujący pacjenta na izolację bezzwłocznie przekazuje informację państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu właściwemu dla miejsca pobytu pacjenta, poucza osobę chorą lub osobę sprawującą opiekę nad osobą chorą, bezradną lub małoletnią albo opiekuna faktycznego o obowiązku izolacji lub izolacji w warunkach domowych i zleca transport sanitarny do miejsca odbywania izolacji. W izolatorium w przypadku rozwoju objawów SARS-CoV-2 u osoby podejrzewanej o zakażenie lub zachorowanie możliwe jest wykonanie wymazu. W przypadku osób podejrzewanych o zakażenie SARS-CoV-2 skierowanych do izolacji domowej możliwe jest wysłanie karetki z zespołem wymazowym.

Obowiązki w czasie izolacji domowej są podobne jak w przypadku kwarantanny, ponadto wskazane jest leczenie objawowe zgodne z zaleceniami lekarskimi. W czasie siódmego dnia izolacji lub izolacji domowej chory otrzymuje wiadomość tekstową SMS o konieczności kontaktu z lekarzem POZ, który między 8 a 10 dniem izolacji przeprowadza teleporadę lub poradę w warunkach domowych. W przypadku decyzji lekarza POZ o nie przedłużaniu izolacji, izolacja kończy się po 10 dniu izolacji u pacjenta bezobjawowego. Lekarz POZ może też podjąć decyzję o przedłużeniu izolacji do 20 dni u osoby bezobjawowej o obniżonej odporności spowodowanej chorobami przewlekłymi (np. chorobami autoimmunologicznymi, cukrzycą, astmą lub przewlekłą obturacyjną chorobą płuc, przewlekłą niewydolnością nerek, reumatoidalnym zapaleniem stawów itp.).

O konieczności przedłużenia izolacji decydują objawy chorobowe, tj. gorączka oraz objawy infekcji górnych dróg oddechowych. W przypadku wystąpienia ich u pacjenta izolowanego dotychczas bezobjawowego izolacja powinna zakończyć się dopiero po 3 dniach bez objawów gorączki lub objawów infekcji górnych dróg oddechowych, ale nie wcześniej niż po 13 dniach od początku objawów. Zatem w przypadku wystąpienia wspomnianych objawów w 6 dniu od początku izolacji całkowity okres izolacji powinien być nie krótszy niż 19 dni i powinien zakończyć się dopiero po trzeciej dobie od ustąpienia w.w. objawów choroby. Ostateczną decyzję o nieprzedłużaniu izolacji podejmuje lekarz POZ w ostatnim dniu przedłużonego okresu izolacji za pośrednictwem teleporady lub porady domowej. W przypadku zakwalifikowania pacjenta do hospitalizacji lekarz POZ zleca transport sanitarny do szpitala, gdzie pacjent rozpoczyna leczenie w warunkach izolacji. Koniec hospitalizacji nie jest uzależniony od ujemnego wyniku testu RT-PCR SARS-CoV-2, lecz przede wszystkim od stanu klinicznego pacjenta. Pacjent w warunkach izolacji szpitalnej jest pozbawiony prawa do wypisu na własne żądanie. W przypadku samowolnego opuszczenia szpitala przez osobę podlegającą obowiązkowi hospitalizacji ordynator oddziału, lekarz kierujący oddziałem albo osoba upoważniona odpowiednio przez tego ordynatora albo lekarza informuje o tym niezwłocznie telefonicznie państwowego powiatowego inspektora sanitarnego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania chorego na numer telefonu alarmowego, który jest opublikowany na stronie podmiotowej Biuletynu Informacji Publicznej właściwej stacji sanitarno-epidemiologicznej[102].

Nieprzestrzeganie zasad izolacji jest zagrożone grzywną w wysokości do 30 tys. złotych oraz zgodnie z art. 161 kodeksu karnego, z powodu narażenia na zarażenie wielu osób przez osobę, która wie, że jest zarażona, jest zagrożone karą dziesięciu lat pozbawienia wolności[103].

Kontrowersje

[edytuj | edytuj kod]

Stosowane powszechnie metody walki z pandemią skupiają się przede wszystkim na krótkotrwałych efektach i często przynoszą poważne długoterminowe szkody (zarówno gospodarcze, jak i zdrowotne oraz środowiskowe), więc konieczne jest wypracowanie bardziej perspektywicznych strategii[104][105]. Przeciwko strategii lockdownu protestowali niektórzy naukowcy i lekarze (np. Deklaracja Great Barrington[106], postulująca „skupioną ochronę” szczególnie zagrożonych grup oraz rachunek zysków i strat społecznych). Ich postulaty wywołały jednak zdecydowaną krytykę ze strony innych lekarzy, broniących zasadności lockdownu (np. w czasopiśmie medycznym „The Lancet”[107]).

Proponowano także rozwiązania kompromisowe. Dla przykładu, „Three Cs Strategy”, która sugeruje położenie nacisku na zapobieganie zakażeniom i ciężkim objawom infekcji głównie poprzez wietrzenie pomieszczeń, promowanie aktywności fizycznej na świeżym powietrzu i ogólnie zdrowego trybu życia, walkę z nałogami, gorączkofobią, a także zwraca uwagę na nadmiar biurokratycznych procedur obciążających m.in. służbę zdrowia, pracowników socjalnych, nauczycieli i naukowców[108] (strategia ta stała się inspiracją do opracowania polskiego programu „Dla zdrowia teraz i w przyszłości”). Z kolei artykuł przeglądowy przedstawiający szeroki zakres nowych i tradycyjnych metod zwalczania COVID-19[109], porównuje zalety i wady antybiotyków, leków przeciwwirusowych, szczepionek, kuracji immunologicznych, stosowania bakteriofagów, odpowiedniego odżywiania (probiotyki i prebiotyki), uprawiania sportu, wykorzystywania leczniczych skutków muzyki, jogi, Tai Chi, tańca, ruchu na świeżym powietrzu, wdychania powietrza przez nos itd.

Zwraca się również uwagę na potrzebę badań nad rozwiązaniem wielu palących problemów związanych z pandemią, m.in.

  • podczas kwarantanny domowej rodzin, ze względu na współwystępowanie trzech głównych czynników ryzyka COVID-19 (3 x Z: zatłoczone miejsca, zamknięte pomieszczenia i zbyt bliski kontakt[110])[78], ryzyko zarażenia domowników jest bardzo wysokie, więc wskazane byłoby zezwolenie rodzinom na kwarantannie na wspólną aktywność fizyczną na świeżym powietrzu (spacery, ogrodnictwo itp.), z zachowaniem zasad bezpieczeństwa[108][111],
  • maski na twarz oraz dezynfekcja lub częste mycie rąk są poważnymi źródłami zanieczyszczenia środowiska[112] i mogą prowadzić np. do alergii, podrażnień skóry i zaburzeń psychicznych[potrzebny przypis],
  • w wielu krajach zasoby wody pitnej są bardzo ograniczone i narażone na zanieczyszczenie odchodami, patogenami i chemikaliami[105],
  • lockdown zwiększa ryzyko depresji i samobójstw[113], a także zagrożenia zdrowia przez zanieczyszczenie powietrza w pomieszczeniach (wirusami, jeśli ktoś jest zarażony, ale także CO2, chlorem, ksenoestrogenami z pleśni i innymi substancjami)[105],
  • chorzy na COVID-19 wydychają duże ilości wirusów, CO2 i wielu szkodliwych związków, podczas gdy wiele rodzajów masek tlenowych oraz zasłanianie twarzy tekstylną maską ułatwia mieszanie wydychanego i wdychanego powietrza[114],
  • respiratory doprowadzają powietrze przez usta prosto do tchawicy, często prowadząc do zakażeń, zaś podczas oddychania przez nos, powietrze byłoby naturalnie filtrowane, a tlenek azotu (NO) wytwarzany w zatokach blokuje replikację wirusów[115], rozszerza drogi oddechowe i naczynia krwionośne w płucach oraz stymuluje produkcję surfaktantu[116],
  • zużyte strzykawki stały się poważnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego, więc szczepionki doustne mogłyby być bezpieczniejszym rozwiązaniem[105][117],
  • zimą stężenie CO2 w miastach dramatycznie wzrasta, głównie z powodu ograniczonej fotosyntezy i zanieczyszczenia powietrza spowodowanego ogrzewaniem, więc być może zwiększony udział terenów zielonych pozwoliłby znacząco zmniejszyć śmiertelność chorych w gęsto zaludnionych obszarach[105],
  • w okresie wegetacyjnym częste koszenie trawników również prowadzi do zanieczyszczenia środowiska i ograniczenia produkcji tlenu; także lasy i siedliska podmokłe odgrywają ważną rolę w ograniczaniu zanieczyszczenia środowiska, zaś na wielu obszarach ulegają fragmentacji, a nawet całkowitemu zniszczeniu[105],
  • pospolite zioła lecznicze, ze względu na naturalną zmienność ich składu chemicznego, są z zasady wykluczone z medycyny opartej na faktach, choć badania sugerują ich wysoki potencjał przeciwwirusowy (np. pokrzywy zwyczajnej[118][119]),
  • przytulanie jest ważne dla rozwoju dzieci i ogólnie dla dobrostanu, lecz niektórzy eksperci twierdzą, że jest poważnym zagrożeniem podczas pandemii, choć na świeżym powietrzu (bez pocałunków) wydaje się bezpieczne[105].

Leczenie

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz też: Lista leków przeciwwirusowych, Leczenie eksperymentalne COVID-19, SARS-CoV-2#Leczenie i Szczepionka przeciw COVID-19.

Obecnie nie istnieje zatwierdzona celowana metoda leczenia choroby. Stosuje się leczenie objawowe, podtrzymujące oraz eksperymentalne[120]. Współczynnik śmiertelności jest szacowany na 1% do 3%[121][122]. Trwają obecnie badania i dyskusja nad ryzykiem reinfekcji[123][124][125][126][127][128].

Leczenie objawowe zwykle ma na celu opanowanie objawów i wsparcie funkcjonowania organizmu[129].

Prowadzone jest wiele niezależnych badań nad leczeniem COVID-19 z wykorzystaniem istniejących leków przeciwwirusowych[130][131][132].

Respiratory na zasadach otwartoźródłowych

[edytuj | edytuj kod]

Jednym z problemów jest brak respiratorów, zwłaszcza w krajach, gdzie szacuje się dużą liczbę osób do wyleczenia. Rezerwa strategiczna Stanów Zjednoczonych wynosi zaledwie 10 tysięcy respiratorów. Aby zwiększyć dostępność respiratorów tworzone są projekty oparte na zasadach otwartoźródłowych (Open Hardware, podobne zasady jak przy wielu systemach w rodzaju Linuxa). Wolontariusze z organizacji Public Invention koordynują ciągłą ocenę tych projektów w kategoriach takich jak: otwartość, aktywność społeczności, spełnianie określonych wymagań funkcjonalnych, poziom niezawodności, gotowość do wprowadzenia do produkcji. Według stanu na 6 kwietnia 2020 na liście umieszczonych jest 70 projektów[133], w tym co najmniej jeden, VentilAid, z Polski[134].

Stosowanie amantadyny

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz więcej w artykule Amantadyna, w sekcji COVID-19.

Jednym z potencjalnych sposobów na walkę z COVID-19 jest stosowanie amantadyny. Badania nad wykorzystaniem tej substancji w leczeniu COVID-19 zostały rozpoczęte w styczniu 2021 przez międzynarodowe konsorcjum złożone z 12 placówek naukowych[135]. Skuteczność tego leku nie została jeszcze zweryfikowana niezależnymi badaniami naukowymi.

Przebieg pandemii

[edytuj | edytuj kod]
 Osobne artykuły: pandemia COVID-19 i pandemia COVID-19 w Polsce.

W 2019 i 2020 zakażenia odnotowano początkowo w Chinach, później choroba rozprzestrzeniła się na wszystkie kontynenty[136][137][138][139][140] (najpóźniej, na Antarktydę dotarła w grudniu 2020)[141].

Początkowo Światowa Organizacja Zdrowia postanowiła nie uznawać epidemii za stan zagrożenia zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym. WHO uprzednio ostrzegła, że możliwy jest szerszy wybuch choroby[142]. Ostatecznie 11 lutego 2020 w Genewie nazwę choroby ogłosił dyrektor tej organizacji Tedros Adhanom Ghebreyesus. Wskazał, że oficjalną nazwą choroby wywoływanej przez nowego wirusa[b] należącego do rodziny koronawirusów, będzie COVID-19 (ang. Corona-Virus-Disease-2019 – choroba koronawirusa roku 2019)[143][144].

4 marca 2020 potwierdzono w Polsce pierwszy przypadek osoby zakażonej wirusem SARS-CoV-2[145].

Śmiertelność

[edytuj | edytuj kod]

Do 16 marca 2020 roku przypadki śmiertelne zarejestrowano w ok. 50 państwach i terytoriach. Najwięcej zgonów odnotowano w Chinach, we Włoszech, w Iranie, w Hiszpanii, we Francji, w Korei Południowej i w USA[146]. Wskazuje się, że wirus rozprzestrzenia się szybciej niż SARS, jednak umiera mniejszy odsetek chorych. Współczynnik śmiertelności SARS wynosi 1 na 10, czyli ok. 10 proc. W przypadku nowego wirusa, SARS-CoV-2 mówi się o współczynniku ok. 3 proc. Liczba ofiar śmiertelnych w Chinach przekroczyła poziom epidemii SARS sprzed 17 lat, która trwała ponad pół roku[136][129][147][148].

Istnieje wiele różnych danych dotyczących szacunkowej śmiertelności COVID-19. Wstępna wartość współczynnika śmiertelności na poziomie 3% została opublikowana 24 stycznia 2020 roku na łamach czasopisma Lancet[149]. Opublikowane 24 stycznia badanie opisujące cechy kliniczne pacjentów hospitalizowanych na COVID-19 opierało się na danych dostarczonych przez 41 przypadków zachorowań na nowe zapalenie płuc, z których 32% wymagało hospitalizacji na oddziałach intensywnej terapii i 15% zakończyło się zgonem[150]. Opublikowaną 29 stycznia przez WHO szacunkową wartością indeksu śmiertelności było 2%[151][152], co jak podkreślono, było liczbą prowizoryczną, która może ulec zmianie[151][152]. Dyrektor Generalny WHO stwierdził 3 marca, że uaktualniony uśredniony współczynnik śmiertelności SARS-CoV-2 dla całego świata wynosi 3,4%[153]. Chińska Narodowa Komisja Zdrowia zapytana podczas konferencji prasowej 4 lutego ujawniła, że ogólny współczynnik śmiertelności dla Chin wynosił 2,1%, jednak różnił się znacznie w zależności od regionu kraju. W tamtym okresie 97% procent zgonów miało miejsce w prowincji Hubei i współczynnik śmiertelności dla miasta Wuhan wynosił 4,9%, prowincji Hubei 3,1%, a pozostałych prowincji 0,16%[154][155]. Wyniki badań przeprowadzonych w Wuhan opublikowane 7 lutego wykazały, że z 138 hospitalizowanych pacjentów 26% zostało przyjętych na oddziały intensywnej terapii, 4,3% zmarło, a 61,6% chorych było nadal hospitalizowanych w momencie publikacji artykułu[156]. Raport misji Chiny-WHO opublikowany 28 lutego przez WHO opisuje 55 924 przypadki potwierdzonych zachorowań na COVID-19 w Chinach, z czego 2114 (3,8%) zakończyło się śmiercią chorego. W Wuhan wartość indeksu śmiertelności wynosiła 5,8%, a w innych regionach kraju 0,7%. Odsetek przypadków śmiertelnych został zredukowany z 17,3% zachorowań w okresie 1–10 stycznia do 0,7% zachorowań po 1 lutego oraz nastąpiła poprawa jakości opieki nad chorymi[157].

Zdaniem niektórych badaczy, obliczanie współczynnika śmiertelności podczas trwającej epidemii nie powinno być prostą proporcją zachorowań do przypadków śmiertelnych, ponieważ może to prowadzić do zaniżania jego realnej wartości[158][159][160]. Dla przykładu podczas epidemii wirusa SARS Światowa Organizacja Zdrowia opublikowała wartość indeksu śmiertelności na poziomie około 4%[161], podczas gdy jego końcowa wartość wynosi 9,6%[162].

Inną metodą szacunkowego określania śmiertelności COVID-19 jest analizowanie odchyleń od przeciętnej liczby zgonów w analogicznych okresach w latach poprzednich[163]. Różnice w definiowaniu zgonu związanego z infekcją wirusem SARS-CoV-2 oraz jego diagnostyka różnią się znacznie pomiędzy krajami, co utrudnia porównywanie dostarczanych przez nie danych. Ogólna liczba zgonów w porównywalnym okresie i obszarze nie jest obciążona tym kontekstem[163][164][165]. Odchylenie od wieloletniej średniej śmiertelności podczas pierwszej fali pandemii COVID-19 różniło się znacznie pomiędzy krajami[163][166][167][168][169][170] i na przykład w Hiszpanii wyniosło +38%, Anglii i Walii +37%, natomiast w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, takich jak Polska, Czechy, Słowacja, Bułgaria, Dania odnotowano odchylenia w zakresie od niewielkich spadków do wzrostu +5%[166]. W USA zaobserwowano 20% wzrost ogólnej śmiertelności w porównaniu do lat poprzednich, z czego szacuje się, że nie mniej niż 2/3 (13.3%) było spowodowane przez wirus SARS-CoV-2[171][172].

Według WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 największe ryzyko śmierci i ciężkich objawów mają osoby po 60 roku życia, a także chorzy na cukrzycę, nadciśnienie, raka i choroby układu oddechowego. W Chinach 2,4% zachorowań dotyczy osób poniżej 19 roku życia[173], a śmiertelność w tej grupie nie przekracza jednego promila[174].

Dezinformacja

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz więcej w artykule Pandemia COVID-19, w sekcji Dezinformacja.

Klasyfikacja ICD10

[edytuj | edytuj kod]
kod ICD10 nazwa choroby
ICD-10: U07.1 COVID-19 (przypadek potwierdzony)[175][176]
ICD-10: U07.2 COVID-19 (przypadek prawdopodobny)[175][176]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Informacje w projektach siostrzanych
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Cytaty w Wikicytatach
 Wiadomości w Wikinews
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku
 Community Resources/COVID-19 Notice w Meta-Wiki

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Ssaki te są nielegalnie odławiane i sprzedawane ze względu na ich mięso oraz łuski, cenione w tradycyjnej chińskiej medycynie.
  2. ↑ Nazwanego tymczasowo 2019-CoV, potem oficjalnie SARS-CoV-2.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), nCoV śmiertelność [online], www.who.int [dostęp 2020-08-04] (ang.).
  2. ↑ New-type coronavirus causes pneumonia in Wuhan: expert [online], Xinhuanet [dostęp 2020-01-23].
  3. ↑ 中国疾病预防控制中心 [online], Chinese Center for Disease Control and Prevention [dostęp 2020-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-11].
  4. ↑ The Illness Now Has a Name, COVID-19, „The New York Times”, 11 lutego 2020, ISSN 0362-4331 [dostęp 2020-02-12] (ang.).
  5. ↑ a b c Alexander E. Gorbalenya i inni, Severe acute respiratory syndrome-related coronavirus. The species and its viruses – a statement of the Coronavirus Study Group, biorxiv, 2020, DOI: 10.1101/2020.02.07.937862, preprint (ang.).
  6. ↑ a b c Naming the coronavirus disease (COVID-19) and the virus that causes it [online], Światowa Organizacja Zdrowia [dostęp 2020-03-06] (ang.).
  7. ↑ COVID-19, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-30].
  8. ↑ a b c d David S. Hui i inni, The continuing 2019-nCoV epidemic threat of novel coronaviruses to global health – The latest 2019 novel coronavirus outbreak in Wuhan, China, „International Journal of Infectious Diseases”, 91, 2020, s. 264–266, DOI: 10.1016/j.ijid.2020.01.009, PMID: 31953166, PMCID: PMC7128332.
  9. ↑ a b c Q&A on coronaviruses (COVID-19) [online], Światowa Organizacja Zdrowia [dostęp 2020-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-20] (ang.).
  10. ↑ Coronavirus: China’s first confirmed Covid-19 case traced back to November 17 [online], scmp.com, 13 marca 2020 [dostęp 2020-03-21] (ang.).
  11. ↑ The first COVID-19 case originated on November 17, according to Chinese officials searching for ‘patient zero’ [online], businessinsider.com, 13 marca 2020 [dostęp 2020-03-21] (ang.).
  12. ↑ Dennis Normile, Singapore claims first use of antibody test to track coronavirus infections [online], Science | AAAS, 27 lutego 2020 [dostęp 2020-03-06] (ang.).
  13. ↑ a b Ying-Hui Jin i inni, A rapid advice guideline for the diagnosis and treatment of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) infected pneumonia (standard version), „Military Medical Research”, 7 (1), 2020, s. 4, DOI: 10.1186/s40779-020-0233-6, PMID: 32029004, PMCID: PMC7003341.
  14. ↑ CT provides best diagnosis for COVID-19 [online], ScienceDaily [dostęp 2020-03-06] (ang.).
  15. ↑ ArcGIS Dashboards [online], gisanddata.maps.arcgis.com [dostęp 2022-08-12].
  16. ↑ Mortality Risk of COVID-19 – Statistics and Research [online], Our World in Data [dostęp 2021-04-16].
  17. ↑ Coronavirus Disease (COVID-19) – events as they happen [online], Światowa Organizacja Zdrowia [dostęp 2020-03-06] (ang.).
  18. ↑ Światowa Organizacja Zdrowia, Statement on the second meeting of the International Health Regulations (2005) Emergency Committee regarding the outbreak of novel coronavirus (2019-nCoV) [online], WHO, 30 stycznia 2020 [zarchiwizowane z adresu 2020-01-31] (ang.).
  19. ↑ Światowa Organizacja Zdrowia uznała Covid-19 za pandemię [online], Dziennik Wschodni, 11 marca 2020 [dostęp 2020-03-11] (pol.).
  20. ↑ Jamie Ducharme, The WHO Just Declared Coronavirus COVID-19 a Pandemic [online], Time, 11 marca 2020 [dostęp 2020-03-11] (ang.).
  21. ↑ World Health Organization (WHO), Statement on the fifteenth meeting of the International Health Regulations (2005) Emergency Committee regarding the coronavirus disease (COVID-19) pandemic [online], WHO, 5 maja 2023 [dostęp 2023-05-06] [zarchiwizowane z adresu 2023-05-05].
  22. ↑ Novel Coronavirus(2019-nCoV). Situation Report – 22 [online], Światowa Organizacja Zdrowia, 11 lutego 2020 [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  23. ↑ Coronavirus disease named Covid-19 [online], BBC News, 11 lutego 2020 [zarchiwizowane z adresu 2020-02-11] (ang.).
  24. ↑ Peng Zhou i inni, Discovery of a novel coronavirus associated with the recent pneumonia outbreak in humans and its potential bat origin, 23 stycznia 2020, DOI: 10.1101/2020.01.22.914952 [dostęp 2020-03-08] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-11] (ang.).
  25. ↑ To on mógł być nosicielem koronawirusa z Wuhan. Czy odkrycie pomoże kontrolować epidemię? [online], newsweek.pl [dostęp 2020-02-15] (pol.).
  26. ↑ Naukowcy z Toronto wyizolowali koronawirusa SARS-CoV-2 [online], interia.pl, 13 marca 2020.
  27. ↑ a b Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) – Symptoms [online], Centers for Disease Control and Prevention, 29 lutego 2020 [zarchiwizowane z adresu 2020-01-30] (ang.).
  28. ↑ Nanshan Chen i inni, Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study, „The Lancet”, 395 (10223), 2020, s. 507–513, DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30211-7, PMID: 32007143, PMCID: PMC7135076.
  29. ↑ Novel Coronavirus Information Center [online], Elsevier Connect [dostęp 2020-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-30] (ang.).
  30. ↑ Chaolin Huang i inni, Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China, „The Lancet”, 395 (10223), 2020, s. 497–506, DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30183-5, PMID: 31986264.
  31. ↑ Ben Hu i inni, Characteristics of SARS-CoV-2 and COVID-19, „Nature Reviews Microbiology”, 2020, DOI: 10.1038/s41579-020-00459-7, ISSN 1740-1526, PMID: 33024307, PMCID: PMC7537588 [dostęp 2020-10-14] (ang.).
  32. ↑ Vivian Wang, Most Coronavirus Cases Are Mild. That’s Good and Bad News., „The New York Times”, 5 marca 2020, ISSN 0362-4331 [dostęp 2020-03-06] (ang.).
  33. ↑ a b Sonia Villapol, Gastrointestinal symptoms associated with COVID-19: impact on the gut microbiome, „Translational Research”, 226, 2020, s. 57–69, DOI: 10.1016/j.trsl.2020.08.004, ISSN 1931-5244, PMID: 32827705, PMCID: PMC7438210 [dostęp 2021-03-09].
  34. ↑ a b Q&A on coronaviruses [online], Światowa Organizacja Zdrowia [dostęp 2020-02-12] (ang.).
  35. ↑ Koronawirus – co to jest? Objawy, zapobieganie zakażeniu [online], tvn24.pl [dostęp 2020-02-15].
  36. ↑ Powikłania kardiologiczne u pacjentów z COVID-19 [online], www.termedia.pl [dostęp 2022-02-25] (pol.).
  37. ↑ Coronavirus disease 2019 (COVID-19) Situation Report – 30 [online], Światowa Organizacja Zdrowia, 19 lutego 2020 [zarchiwizowane z adresu 2020-02-24] (ang.).
  38. ↑ Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) [online], Światowa Organizacja Zdrowia, 24 lutego 2020, s. 11–12 [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  39. ↑ Wei-jie Guan i inni, Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China, „The New England Journal of Medicine”, 2020, DOI: 10.1056/nejmoa2002032, PMID: 32109013.
  40. ↑ Adam Bernheim i inni, Chest CT Findings in Coronavirus Disease-19 (COVID-19): Relationship to Duration of Infection, „Radiology”, 2020, DOI: 10.1148/radiol.2020200463, PMID: 32077789.
  41. ↑ CDC, Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) [online], Centers for Disease Control and Prevention, 11 lutego 2020 [dostęp 2020-03-06] (ang.).
  42. ↑ WHO, Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) [PDF].
  43. ↑ Isaac H. Solomon i inni, Neuropathological Features of Covid-19, „The New England Journal of Medicine”, 383 (10), 2020, s. 989–992, DOI: 10.1056/NEJMc2019373, ISSN 0028-4793, PMID: 32530583, PMCID: PMC7304421 [dostęp 2021-03-01].
  44. ↑ CDC, Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) – Symptoms [online], Centers for Disease Control and Prevention, 20 marca 2020 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  45. ↑ Nanshan Chen i inni, Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study, „The Lancet”, 395 (10223), 2020, s. 507–513, DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30211-7 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  46. ↑ Chaolin Huang i inni, Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China, „The Lancet”, 395 (10223), 2020, s. 497–506, DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30183-5 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  47. ↑ a b c Chih-Cheng Lai i inni, Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2) and coronavirus disease-2019 (COVID-19): The epidemic and the challenges, „International Journal of Antimicrobial Agents”, 55 (3), 2020, s. 105924, DOI: 10.1016/j.ijantimicag.2020.105924 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  48. ↑ David S. Hui i inni, The continuing 2019-nCoV epidemic threat of novel coronaviruses to global health – The latest 2019 novel coronavirus outbreak in Wuhan, China, „International Journal of Infectious Diseases”, 91, 2020, s. 264–266, DOI: 10.1016/j.ijid.2020.01.009 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  49. ↑ Ling Mao i inni, Neurological Manifestations of Hospitalized Patients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective case series study, 25 lutego 2020, DOI: 10.1101/2020.02.22.20026500 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  50. ↑ a b c Zi Yue Zu i inni, Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): A Perspective from China, „Radiology”, 2020, s. 200490, DOI: 10.1148/radiol.2020200490, ISSN 0033-8419 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  51. ↑ Yang Liu i inni, Viral dynamics in mild and severe cases of COVID-19, „The Lancet Infectious Diseases”, 2020, S1473309920302322, DOI: 10.1016/S1473-3099(20)30232-2 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  52. ↑ WHO, Clinical management of severe acute respiratory infection (SARI) when COVID-19 disease is suspected [PDF].
  53. ↑ Tao Wang i inni, Attention should be paid to venous thromboembolism prophylaxis in the management of COVID-19, „The Lancet Haematology”, 2020, DOI: 10.1016/s2352-3026(20)30109-5, ISSN 2352-3026 [dostęp 2020-04-14].
  54. ↑ Coronavirus disease (COVID-19) [online], www.who.int [dostęp 2021-04-19] (ang.).
  55. ↑ Wei-jie Guan i inni, Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China, „The New England Journal of Medicine”, 2020, NEJMoa2002032, DOI: 10.1056/NEJMoa2002032, ISSN 0028-4793 [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  56. ↑ Qingqing Chen i inni, Clinical characteristics of 145 patients with corona virus disease 2019 (COVID-19) in Taizhou, Zhejiang, China [online], www.link.springer.com [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  57. ↑ China CDC Weekly [online], weekly.chinacdc.cn [dostęp 2020-03-23].
  58. ↑ EpiCentro, Focolaio di infezione da nuovo coronavirus SARS-CoV-2: la situazione in Italia [online], www.epicentro.iss.it [dostęp 2020-03-23] (wł.).
  59. ↑ KCDC, KCDC [online], KCDC [dostęp 2020-03-23] (ang.).
  60. ↑ Q&A on coronaviruses (COVID-19) [online], Światowa Organizacja Zdrowia [zarchiwizowane z adresu 2020-01-20] (ang.).
  61. ↑ Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) – Transmission [online], Centers for Disease Control and Prevention, 4 marca 2020 [zarchiwizowane z adresu 2020-02-23] (ang.).
  62. ↑ Q & A on novel coronavirus [online], European Centre for Disease Prevention and Control [dostęp 2020-02-12] (ang.).
  63. ↑ Chih-Cheng Lai i inni, Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2) and coronavirus disease-2019 (COVID-19): The epidemic and the challenges, „International Journal of Antimicrobial Agents”, 2020, s. 105924, DOI: 10.1016/j.ijantimicag.2020.105924, PMID: 32081636, PMCID: PMC7127800.
  64. ↑ Thirumalaisamy P. Velavan, Christian G. Meyer, The COVID-19 epidemic, „Tropical medicine & international health: TM & IH”, 25 (3), 2020, s. 278–280, DOI: 10.1111/tmi.13383, PMID: 32052514.
  65. ↑ a b Czy koronawirus (COVID-19) jest groźniejszy niż grypa sezonowa? [online], www.mp.pl [dostęp 2020-03-27] (pol.).
  66. ↑ National laboratories [online], www.who.int [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  67. ↑ Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 isolate Wuhan-Hu-1, complete genome [online], 11 lutego 2020 [dostęp 2020-03-08] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-21] (ang.).
  68. ↑ Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 data hub [online], www.ncbi.nlm.nih.gov [dostęp 2020-03-08].
  69. ↑ SARS-CoV-2 (Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2) Sequences [online], www.ncbi.nlm.nih.gov [dostęp 2020-03-08].
  70. ↑ Genomic epidemiology of SARS-CoV2 [online], www.gisaid.org [dostęp 2020-03-08].
  71. ↑ a b Wei Zhang i inni, Molecular and serological investigation of 2019-nCoV infected patients: implication of multiple shedding routes, „Emerging Microbes & Infections”, 9 (1), 2020, s. 386–389, DOI: 10.1080/22221751.2020.1729071, ISSN 2222-1751, PMID: 32065057, PMCID: PMC7048229 [dostęp 2020-03-08].
  72. ↑ Singapore reports 12 new COVID-19 cases, nine linked to SAFRA Jurong cluster [online], CNA [dostęp 2020-03-08] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-24] (ang.).
  73. ↑ Dennis NormileFeb. 27, 2020, 4:30 Pm, Singapore claims first use of antibody test to track coronavirus infections [online], Science | AAAS, 27 lutego 2020 [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  74. ↑ CT provides best diagnosis for COVID-19 [online], ScienceDaily [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  75. ↑ Yan Bai i inni, Presumed Asymptomatic Carrier Transmission of COVID-19, „Journal of the American Medical Association”, 2020, DOI: 10.1001/jama.2020.2565, PMID: 32083643, PMCID: PMC7042844 [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  76. ↑ Novel Coronavirus (2019-nCoV) advice for the public [online], Światowa Organizacja Zdrowia [zarchiwizowane z adresu 2020-01-26] (ang.).
  77. ↑ Aktualne zasady i ograniczenia – Koronawirus: informacje i zalecenia – Portal Gov.pl [online], gov.pl [dostęp 2021-04-17] (pol.).
  78. ↑ a b c Advice for the public on COVID-19 – World Health Organization [online], www.who.int [dostęp 2021-03-10] (ang.).
  79. ↑ Lidia Morawska, Junji Cao, Airborne transmission of SARS-CoV-2: the world should face the reality, „Environment International”, 2020, s. 105730, DOI: 10.1016/j.envint.2020.105730, ISSN 0160-4120, PMID: 32294574, PMCID: PMC7151430 [dostęp 2020-04-21].
  80. ↑ Roadmap to improve and ensure good indoor ventilation in the context of COVID-19 [online], www.who.int [dostęp 2021-03-10] (ang.).
  81. ↑ Maja Błaszczyk, WHO zaleca, by obrzędy wielkanocne celebrować na zewnątrz [online], Zdrowie i medycyna Wprost, 1 kwietnia 2021 [dostęp 2021-04-04] (pol.).
  82. ↑ Louis J. Ignarro, The right way to breathe during the coronavirus pandemic [online], The Conversation [dostęp 2020-11-18] (ang.).
  83. ↑ Siouxsie Wiles, After ‘Flatten the Curve’, we must now ‘Stop the Spread’. Here’s what that means [online], The Spinoff, 14 marca 2020 [dostęp 2020-03-31].
  84. ↑ Roy M. Anderson i inni, How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic?, „The Lancet”, 395 (10228), 2020, s. 931–934, DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30567-5, ISSN 0140-6736, PMID: 32164834, PMCID: PMC7158572 [dostęp 2020-03-31] (ang.).
  85. ↑ Siouxsie Wiles, The three phases of Covid-19 – and how we can make it manageable [online], The Spinoff, 9 marca 2020 [dostęp 2020-03-13].
  86. ↑ Eliza Barclay, How canceled events and self-quarantines save lives, in one chart [online], Vox, 10 marca 2020 [dostęp 2020-03-13] (ang.).
  87. ↑ CDC CDC, Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) – Prevention & Treatment [online], Centers for Disease Control and Prevention, 15 lutego 2020 [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  88. ↑ a b CDC, Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) [online], Centers for Disease Control and Prevention, 11 lutego 2020 [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  89. ↑ a b c d Advice for public [online], www.who.int [dostęp 2020-03-08] (ang.).
  90. ↑ IAR, WHO o maseczkach ochronnych. Organizacja wydała zalecenia [online], www.tvp.info, 5 czerwca 2020 [dostęp 2020-07-17] (pol.).
  91. ↑ WHO, When and how to use masks [online], www.who.int [dostęp 2020-07-17] (ang.).
  92. ↑ WHO Team, Q&A: Masks and COVID-19 pytanie [online], Does WHO recommend the use of fabric masks for the general public?, World Health Organization, 7 czerwca 2020 (ang.).
  93. ↑ COVID-19 Mythbusters – World Health Organization [online], www.who.int [dostęp 2021-05-06] (ang.).
  94. ↑ a b c Koronawirus – co musisz wiedzieć? – Ministerstwo Zdrowia – Portal Gov.pl [online], Ministerstwo Zdrowia [dostęp 2020-03-08] (pol.).
  95. ↑ Informacje dla podróżujących – Ministerstwo Spraw Zagranicznych – Portal Gov.pl [online], Ministerstwo Spraw Zagranicznych [dostęp 2020-03-08] (pol.).
  96. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lutego 2021 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz.U. z 2021 r. poz. 447).
  97. ↑ Opublikowano rozporządzenie zmieniające warunki zlecania testu na SARS-CoV-2 [online], pap.pl [dostęp 2020-11-03] (pol.).
  98. ↑ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 października 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie chorób zakaźnych powodujących powstanie obowiązku hospitalizacji, izolacji lub izolacji w warunkach domowych oraz obowiązku kwarantanny lub nadzoru epidemiologicznego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1748).
  99. ↑ Znajdź mobilny punkt pobrań. [w:] pacjent.gov.pl [on-line]. Ministerstwo Zdrowia. [dostęp 2020-11-11].
  100. ↑ Strona główna – ZUS [online], www.zus.pl [dostęp 2020-11-01] (pol.).
  101. ↑ Izolacja już bez zwolnienia lekarskiego – propozycja Porozumienia Zielonogórskiego weszła w życie. [w:] Puls Medycyny [on-line]. [dostęp 2020-11-11].
  102. ↑ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 25 lutego 2021 r. w sprawie chorób zakaźnych powodujących powstanie obowiązku hospitalizacji, izolacji lub izolacji w warunkach domowych oraz obowiązku kwarantanny lub nadzoru epidemiologicznego (Dz.U. z 2021 r. poz. 351).
  103. ↑ Za narażenie życia i zdrowia innych osób grożą surowe kary. [w:] policja.pl [on-line]. [dostęp 2020-11-11].
  104. ↑ Eric Lichtfouse, Climate Change, Society Issues and Sustainable Agriculture, Eric Lichtfouse (red.), Sustainable Agriculture Reviews, Dordrecht: Springer Netherlands, 2009, s. 1–7, DOI: 10.1007/978-90-481-2716-0_1, ISBN 978-90-481-2716-0 [dostęp 2021-05-06] (ang.).
  105. ↑ a b c d e f g Sylwia Ufnalska, Eric Lichtfouse, Unanswered issues related to the COVID-19 pandemic, „Environmental Chemistry Letters”, 2021, DOI: 10.1007/s10311-021-01249-0, ISSN 1610-3661, PMCID: PMC8091989 [dostęp 2021-05-06] (ang.).
  106. ↑ Great Barrington Declaration and Petition [online], Great Barrington Declaration [dostęp 2021-05-07] (ang.).
  107. ↑ Nisreen A Alwan i inni, Scientific consensus on the COVID-19 pandemic: we need to act now, „The Lancet”, 396 (10260), 2020, e71–e72, DOI: 10.1016/s0140-6736(20)32153-x, ISSN 0140-6736, PMID: 33069277, PMCID: PMC7557300 [dostęp 2021-05-07].
  108. ↑ a b Sylwia Ufnalska, Physical Activity Outdoors as an Alternative to Lockdown: the Three Cs Strategy, „Medical Archives”, 74 (5), 2020, s. 399, DOI: 10.5455/medarh.2020.74.399-402, ISSN 0350-199X, PMID: 33424100, PMCID: PMC7780822 [dostęp 2021-05-06].
  109. ↑ Han Dai, Jie Han, Eric Lichtfouse, Smarter cures to combat COVID-19 and future pathogens: a review, „Environmental Chemistry Letters”, 2021, DOI: 10.1007/s10311-021-01224-9, ISSN 1610-3661, PMID: 33824633, PMCID: PMC8017513 [dostęp 2021-04-15] (ang.).
  110. ↑ Patrz infografika
  111. ↑ Sylwia Ufnalska, Why Not Encourage Physical Activity Outdoors and Inhaling Through the Uncovered Nose During the Coronavirus Lockdown?, „Materia Socio Medica”, 32 (4), 2020, s. 315, DOI: 10.5455/msm.2020.32.315-316, ISSN 1512-7680, PMID: 33628136, PMCID: PMC7879454 [dostęp 2021-05-10].
  112. ↑ Giuliana Gorrasi, Andrea Sorrentino, Eric Lichtfouse, Back to plastic pollution in COVID times, „Environmental Chemistry Letters”, 19 (1), 2021, s. 1–4, DOI: 10.1007/s10311-020-01129-z, ISSN 1610-3661, PMID: 33192208, PMCID: PMC7648663 [dostęp 2021-05-06] (ang.).
  113. ↑ Leo Sher, The impact of the COVID-19 pandemic on suicide rates, „QJM: An International Journal of Medicine”, 113 (10), 2020, s. 707–712, DOI: 10.1093/qjmed/hcaa202, ISSN 1460-2725, PMID: 32539153, PMCID: PMC7313777 [dostęp 2021-05-07].
  114. ↑ Sylwia Ufnalska, Why Not Encourage Physical Activity Outdoors and Inhaling Through the Uncovered Nose During the Coronavirus Lockdown?, „Materia Socio Medica”, 32 (4), 2020, s. 315, DOI: 10.5455/msm.2020.32.315-316, ISSN 1512-7680, PMID: 33628136, PMCID: PMC7879454 [dostęp 2021-05-07].
  115. ↑ Sara Åkerström i inni, Nitric Oxide Inhibits the Replication Cycle of Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus, „Journal of Virology”, 79 (3), 2005, s. 1966–1969, DOI: 10.1128/JVI.79.3.1966-1969.2005, ISSN 0022-538X, PMID: 15650225 [dostęp 2021-05-06] (ang.).
  116. ↑ Louis J. Ignarro, The right way to breathe during the coronavirus pandemic [online], The Conversation [dostęp 2021-05-06] (ang.).
  117. ↑ Why an oral vaccine could be key to fighting COVID-19 [online], RSB [dostęp 2021-05-07] (ang.).
  118. ↑ Yohichi Kumaki, Inhibition of severe acute respiratory syndrome coronavirus replication in a lethal SARS-CoV BALB/c mouse model by stinging nettle lectin, Urtica dioica agglutinin, „Antiviral Research”, 90 (1), 2011, s. 22–32, DOI: 10.1016/j.antiviral.2011.02.003, ISSN 0166-3542 [dostęp 2021-05-06] (ang.).
  119. ↑ Dorota Kregiel, Ewelina Pawlikowska, Hubert Antolak, Urtica spp.: Ordinary Plants with Extraordinary Properties, „Molecules”, 23 (7), 2018, s. 1664, DOI: 10.3390/molecules23071664 [dostęp 2021-05-06] (ang.).
  120. ↑ Coronavirus Disease 2019 [online], Centers for Disease Control and Prevention (CDC), 15 lutego 2020 [zarchiwizowane z adresu 2020-02-26] (ang.).
  121. ↑ Coronavirus Mortality Rate (COVID-19) – Worldometer [online], www.worldometers.info [dostęp 2020-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-31] (ang.).
  122. ↑ „Ilaria Dorigatti i inni, Report 4: Severity of 2019-novel coronavirus (nCoV) [online], Imperial College London [zarchiwizowane z adresu 2020-02-10] (ang.).
  123. ↑ Julie Overbaugh, Understanding protection from SARS-CoV-2 by studying reinfection, „Nature Medicine”, 26 (11), 2020, s. 1680–1681, DOI: 10.1038/s41591-020-1121-z, ISSN 1546-170X [dostęp 2020-11-20] (ang.).
  124. ↑ Jop de VriezeNov. 18, 2020, 12:55 Pm, More people are getting COVID-19 twice, suggesting immunity wanes quickly in some [online], Science | AAAS, 18 listopada 2020 [dostęp 2020-11-20] (ang.).
  125. ↑ Heidi Ledford, Coronavirus reinfections: three questions scientists are asking, „Nature”, 585 (7824), 2020, s. 168–169, DOI: 10.1038/d41586-020-02506-y [dostęp 2020-11-20] (ang.).
  126. ↑ Akiko Iwasaki, What reinfections mean for COVID-19, „The Lancet Infectious Diseases”, 0 (0), 2020, DOI: 10.1016/S1473-3099(20)30783-0, ISSN 1473-3099, PMID: 33058796 [dostęp 2020-11-20] (ang.).
  127. ↑ Richard L Tillett i inni, Genomic evidence for reinfection with SARS-CoV-2: a case study, „The Lancet Infectious Diseases”, 2020, DOI: 10.1016/s1473-3099(20)30764-7, ISSN 1473-3099, PMID: 33058797, PMCID: PMC7550103 [dostęp 2020-11-20].
  128. ↑ Jennifer M. Dan i inni, Immunological memory to SARS-CoV-2 assessed for greater than six months after infection, „bioRxiv”, 2020, 2020.11.15.383323, DOI: 10.1101/2020.11.15.383323 [dostęp 2020-11-20] (ang.).
  129. ↑ a b Stanisław Dudzik, Koronawirus z Wuhanu. Kolejne dwa tysiące chorych. Pierwsza ofiara w Europie [online], biqdata.wyborcza.pl, 15 lutego 2020 [dostęp 2020-03-08].
  130. ↑ Charlotte Harrison, Coronavirus puts drug repurposing on the fast track, „Nature Biotechnology”, 2020, DOI: 10.1038/d41587-020-00003-1 [dostęp 2020-03-14] (ang.).
  131. ↑ Guangdi Li, Erik De Clercq, Therapeutic options for the 2019 novel coronavirus (2019-nCoV), „Nature Reviews Drug Discovery”, 19 (3), 2020, s. 149–150, DOI: 10.1038/d41573-020-00016-0 [dostęp 2020-03-14] (ang.).
  132. ↑ Guangdi Li, Erik De Clercq, Therapeutic options for the 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) Supplementary information (PDF), „Nature Reviews Drug Discovery”, 19 (3), 2020, s. 149–150, DOI: 10.1038/d41573-020-00016-0 [dostęp 2020-03-14] (ang.).
  133. ↑ COVID-19 Ventilator Projects and Resources and FAQ. [w:] GitHub [on-line]. [dostęp 2020-04-08].
  134. ↑ VentilAid. [w:] GitHub [on-line]. [dostęp 2020-04-08].
  135. ↑ Anna Rokicka-Żuk: Amantadyna hamuje COVID-19! Rozpoczęte w Polsce badania nad lekiem poprowadzą też inne ośrodki wchodzące w skład światowego konsorcjum. gk24.pl, 2021-05-13. [dostęp 2021-05-16]. (pol.).
  136. ↑ a b Koronawirus. Nowa metoda wykrywania. Aż 242 zgony i 15 tysięcy zakażonych w ciągu doby [online], tvn24.pl [dostęp 2020-02-15] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-14].
  137. ↑ Maria Kruczkowska, Epidemia koronawirusa. Chinom zaczyna brakować personelu medycznego [online], wyborcza.pl, 14 lutego 2020 [dostęp 2020-03-08].
  138. ↑ Koronawirus. Już 1380 ofiar śmiertelnych koronawirusa [online], wiadomosci.onet.pl [dostęp 2020-02-17] (pol.).
  139. ↑ Malezja. Wykryto koronawirusa u kobiety, która znajdowała się na pokładzie statku wycieczkowego Westerdam [online], tvn24.pl [dostęp 2020-02-19] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-18].
  140. ↑ Koronawirus w Afryce. WHO ostrzega: może dotrzeć do wszystkich krajów na świecie – Wiadomości [online], polskieradio24.pl [dostęp 2020-02-29].
  141. ↑ Coronavirus spreads to Antarctic research station. [w:] 2020-12-22 [on-line]. BBC News. [dostęp 2020-12-22].
  142. ↑ Statement on the meeting of the International Health Regulations (2005) Emergency Committee regarding the outbreak of novel coronavirus 2019 (n-CoV) on 23 January 2020 [online], Światowa Organizacja Zdrowia [dostęp 2020-01-23] (ang.).
  143. ↑ Koronawirus z Wuhan wywołuje nową chorobę. To COVID-19. Nazwę choroby ogłosił dyrektor WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus [online], dziennikzachodni.pl [dostęp 2020-02-15] (pol.).
  144. ↑ Koronawirus. Wirus z Wuhan. Mamy międzynarodową epidemię [online], zdrowie.wprost.pl [dostęp 2020-02-15] (pol.).
  145. ↑ Koronawirus w Polsce: jedenaście potwierdzonych przypadków, ponad 7 tys. osób pod obserwacją [online], medonet.pl [dostęp 2020-03-07] (pol.).
  146. ↑ COVID-19 Coronavirus Outbreak [online], Worldometer [dostęp 2020-03-16] (ang.).
  147. ↑ Alicja Gardulska, Kolejne przypadki koronawirusa we Włoszech, Korei Płd. i na Bliskim Wschodzie [online], wyborcza.pl, 22 lutego 2020 [dostęp 2020-03-08].
  148. ↑ Koronawirus rozprzestrzenia się w kolejnych krajach [online], tvn24.pl [dostęp 2020-02-25].
  149. ↑ Chen Wang i inni, A novel coronavirus outbreak of global health concern, „The Lancet”, 395 (10223), 2020, s. 470–473, DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30185-9, ISSN 0140-6736, PMID: 31986257, PMCID: PMC7135038 [dostęp 2020-03-09] (ang.).
  150. ↑ Chaolin Huang i inni, Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China, „The Lancet”, 395 (10223), 2020, s. 497–506, DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30183-5, ISSN 0140-6736, PMID: 31986264 [dostęp 2020-03-09] (ang.).
  151. ↑ a b Update on the situation regarding the new coronavirus [transkrypt] – World Health Organization (WHO), 20.01.2020.
  152. ↑ a b WHO: „Live from Geneva on the new #coronavirus outbreak” [video] www.pscp.tv.
  153. ↑ WHO Director-General’s opening remarks at the media briefing on COVID-19 – 3.03.2020 – World Health Organization.
  154. ↑ NKZ konferencja prasowa, 04.02.2020 – Narodowa Komisja Zdrowia Chińskiej Republiki Ludowej. tłumaczenie google.
  155. ↑ Coronavirus Mortality Rate (COVID-19) – Worldometer [online], www.worldometers.info [dostęp 2020-03-09] (ang.).
  156. ↑ Dawei Wang i inni, Clinical Characteristics of 138 Hospitalized Patients With 2019 Novel Coronavirus–Infected Pneumonia in Wuhan, China, „Journal of the American Medical Association”, 2020, DOI: 10.1001/jama.2020.1585 [dostęp 2020-03-09] (ang.).
  157. ↑ Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) [Pdf] – Światowa Organizacja Zdrowia, 28.10.2020.
  158. ↑ A.C. Ghani i inni, Methods for Estimating the Case Fatality Ratio for a Novel, Emerging Infectious Disease, „American Journal of Epidemiology”, 162 (5), 2005, s. 479–486, DOI: 10.1093/aje/kwi230, ISSN 0002-9262 [dostęp 2020-03-09] (ang.).
  159. ↑ Rena, Limited data on coronavirus may be skewing assumptions about severity [online], STAT, 30 stycznia 2020 [dostęp 2020-03-11] (ang.).
  160. ↑ 2019-nCoV: preliminary estimates of the confirmed-case-fatality-ratio and infection-fatality-ratio, and initial pandemic risk assessment [online], institutefordiseasemodeling.github.io [dostęp 2020-03-11].
  161. ↑ Światowa Organizacja Zdrowia, Update 29 – Situation in China, status of scientific and clinical knowledge [online], WHO, 14 kwietnia 2003 [dostęp 2020-03-09].
  162. ↑ S. Venkatesh, Z.A. Memish, SARS: the new challenge to international health and travel medicine, „EMHJ – Eastern Mediterranean Health Journal, 10 (4-5), 655-662, 2004”, 2004, ISSN 1020-3397 [dostęp 2020-03-09] (ang.).
  163. ↑ a b c Thomas Beaney i inni, Excess mortality: the gold standard in measuring the impact of COVID-19 worldwide?, „Journal of the Royal Society of Medicine”, 113 (9), 2020, s. 329–334, DOI: 10.1177/0141076820956802, ISSN 0141-0768, PMID: 32910871, PMCID: PMC7488823 [dostęp 2020-10-24] (ang.).
  164. ↑ Tracking covid-19 excess deaths across countries, „The Economist”, ISSN 0013-0613 [dostęp 2020-10-24].
  165. ↑ Maria Tsvetkova, Russian excess deaths over summer outstrip COVID toll by more than 3 to 1, „Reuters”, 14 września 2020 [dostęp 2020-10-24] (ang.).
  166. ↑ a b Vasilis Kontis i inni, Magnitude, demographics and dynamics of the effect of the first wave of the COVID-19 pandemic on all-cause mortality in 21 industrialized countries, „Nature Medicine”, 2020, s. 1–10, DOI: 10.1038/s41591-020-1112-0, ISSN 1546-170X [dostęp 2020-10-24] (ang.).
  167. ↑ Niall McCarthy, How Excess Mortality In 2020 Compares [Infographic] [online], Forbes [dostęp 2020-10-24] (ang.).
  168. ↑ Graphs and maps from EUROMOMO [online], EUROMOMO [dostęp 2020-10-24] (ang.).
  169. ↑ Excess mortality during the Coronavirus pandemic (COVID-19) [online], Our World in Data [dostęp 2020-10-24].
  170. ↑ Alyssa Bilinski, Ezekiel J. Emanuel, COVID-19 and Excess All-Cause Mortality in the US and 18 Comparison Countries, „Journal of the American Medical Association”, 2020, DOI: 10.1001/jama.2020.20717, ISSN 0098-7484 [dostęp 2020-10-24] (ang.).
  171. ↑ Janice Hopkins Tanne, Covid-19: At least two thirds of 225 000 excess deaths in US were due to virus, „British Medical Journal”, 371, 2020, DOI: 10.1136/bmj.m3948, ISSN 1756-1833, PMID: 33046481 [dostęp 2020-10-24] (ang.).
  172. ↑ Excess Deaths Associated with COVID-19 [online], www.cdc.gov, 29 września 2020 [dostęp 2020-10-24] (ang.).
  173. ↑ Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19).
  174. ↑ Julien Riou i inni, Adjusted age-specific case fatality ratio during the COVID-19 epidemic in Hubei, China, January and February 2020, 6 marca 2020, DOI: 10.1101/2020.03.04.20031104 [dostęp 2020-03-12] (ang.).
  175. ↑ a b Emergency use ICD codes for COVID-19 disease outbreak. Światowa Organizacja Zdrowia. [dostęp 2020-06-19]. (ang.).
  176. ↑ a b Jak GUS prowadzi statystykę zgonów Kodowanie COVID-19. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2020-06-19].

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Pandemia COVID-19
Ameryka Płn.
Azja
Europa
Szczepienia
Szczepionki
Prawo
Pozostałe

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=COVID-19&oldid=75248522”