Zmowa mężczyzn

Zmowa mężczyzn – powieść Jarosława Iwaszkiewicza wydana w 1930 roku.

Pracuje w firmie budowlanej "Szmit i Sawicki". Mimo że jest zakochany w Reginie, za jej namową bierze ślub z Alinką. Kiedy Władek otrzymuje od męża Reginy synekurę w Paryżu i dowiaduje się o interesie Towarzystwa Budowy Kanału, postanawia nie wracać do Polski i zostawia żonę, której nigdy nie kochał, licząc na miłość jej macochy. Władek wierzy w siłę pieniądza i głównie ten powód zatrzymuje go w Paryżu. Dopiero po upadku interesu zdaje sobie sprawę z bezsensowności swoich poczynań.

Córka szambelana Kamińskiego, która wychodzi za Władka Sawickiego, nie wiedząc o romansie Władka i Reginy. Chociaż jej choroba coraz bardziej daje się we znaki, wyjeżdża do Francji, żeby spotkać się z mężem. Jednak do tego spotkania nigdy nie dochodzi. Alinka, zamiast walczyć o swoje szczęście, popada w całkowitą apatię. Nie liczy już na powrót Władka, a w końcu domyśla się jego zdrady. Alinka odrzuca każdą szansę na wyjście z wewnętrznego marazmu i w tym należałoby widzieć jej ostateczną klęskę.

Znana śpiewaczka operowa. Z pieniędzy swojego męża zakłada w Paryżu teatr "Henri IV". Jest macochą Alinki, która przyczyniła się do jej ślubu. Podkochuje się we Władku, proponuje mu ulokować pieniądze w Towarzystwie Budowy Kanału, trzymając go jednocześnie z dala od siebie. Kiedy oszustwo Herschera wychodzi na jaw, jej cały majątek przepada. Uwielbia się bawić mężczyznami, z pasją prowadzi swój teatr, ale nigdy nie zostaje szczęśliwą kobietą. Nie widząc szans w Europie, wyjeżdża do swojego męża do Stanów.

Henryk dość nieoczekiwanie odnajduje swoje powołanie. Jego decyzja spotyka się z negatywną reakcją otoczenia, zwłaszcza brata Lucjana. Po święceniach stara się być wzorowym kapłanem. Działa charytatywnie, pomagając Agacie w prowadzeniu zakładu dla ociemniałych i zatrudniając w nim Alinkę. Po serii swoich kazań O niepokoju ludzkim dochodzi do wniosku, że jego nawrócenie miało związek z nieuświadomioną miłością do Alinki. Nie zaprzestaje jednak służby i wspiera Alinkę do jej ostatnich dni.

Jest dobrym przyjacielem Władka, debiutującym pianistą, który pobierał nauki u swojej nauczycielki Dyzi. Początkowo traktuje swój talent i sukces z dystansem, chociaż w rozmowach z Władkiem zdaje się nie myśleć o niczym innym. Dopiero później wykonuje swoją pracę mechanicznie, żeni się z Anitą, mimo że od dawna podkochiwała się w nim Dyzia. Muzyka jest dla Tadeusza sposobem na zwalczenie własnego niepokoju i tylko poprzez nią potrafi dać upust swoim emocjom.

Władek i Alinka biorą ślub w Sandomierzu. Pół godziny przed ślubem Władek informuje ojca, że chce odwołać ślub, ponieważ nie kocha Alinki i od dawna romansował z jej macochą. Ojciec jednak strofuje syna i próbuje zbagatelizować problem. Alinka zachodzi po jakimś czasie w ciążę. Niedługo potem dowiaduje się, że jest chora i musi przejść operację. W jej wyniku traci swoje dziecko, co odciska piętno na jej psychice. Regina przyjeżdża w międzyczasie do Kielc i namawia Władka do wyjazdu do Paryża, ponieważ jej mąż znalazł dla niego dobrze płatną pracę. Kokietuje go, kiedy odwiedza ją w domu, dając pozory swojej dawnej miłości.

Władek otrzymuje stanowisko we francuskiej gazecie "Gazette du Sahara". Na miejscu uczestniczy w międzynarodowym kongresie Towarzystwa Budowy Kanału Transsaharyjskiego, którego akcjonariuszem jest gazeta, w której pracuje Władek. Celem Towarzystwa jest wybudowanie kanału biegnącego przez Saharę, który przyczyniłby się do zamiany piekącej pustyni na ogród. Regina oświadcza Władkowi, że sprzedała jego papiery wartościowe towarzystwu i prosi go o ich kontrolę. Mówi też o swoim planie założenia własnego teatru w Paryżu. Organizuje premierowe występy z udziałem fińskiego tancerza Nikko Aino.

Władek postanawia jechać do Monte Carlo. Alinka decyduje się w końcu na wyjazd do męża. Nie zastaje go na stacji kolejowej, chociaż wcześniej wysłała do niego telegram. W domu pani Rolland poznaje jej syna Marcela, który występuje w kabarecie. Młody mężczyzna zakochuje się w Alince bez pamięci, ale po doświadczonym zawodzie miłosnym postanawia popełnić samobójstwo przez przedawkowanie narkotyków. W międzyczasie do Władka dociera wiadomość o zamknięciu "Gazette du Sahara" i aresztowaniu jej dyrektora. W drodze do Awinionu Władek wraz z Nikko Aino ulegają wypadkowi samochodowemu.

Ksiądz Kurek zachęca Alinkę do gry w tenisa na welodromie. Prosi też o pomoc przy opiece nad niewidomymi dziećmi. Alinka opiera się, ostatecznie jednak się zgadza. Czyta dzieciom książki i gazety i pomaga w zorganizowaniu wieczoru choinkowego. Stan zdrowia Alinki pogarsza się. Przewlekła gruźlica wyniszcza jej organizm. Ksiądz Kurek udziela jej ostatniej spowiedzi, stara się ją pocieszyć i daje nadzieje na powrót męża, chociaż wie, że sytuacja jest beznadziejna. Alinka pisze do Władka list z prośbą o przyjazd. Władek zgadza się, tym bardziej że firma "Szmit i Sawicki" stoi u progu bankructwa. Ma szansę porozmawiać z nią jeszcze po raz ostatni.

Powieść Iwaszkiewicza opowiada o ludziach żyjących w wewnętrznym niepokoju. Jego podłoże stanowią niezaspokojone pragnienia, które drążą w człowieku pustkę. Każdy bohater powieści wypełnia tę pustkę w inny sposób. Władek chce zarobić jak najwięcej pieniędzy, Tadeusz poświęca się grze na fortepianie, Lucjan uprawia sport, a Henio wstępuje do seminarium. Nie zawsze próba zwalczenia pustki ma pozytywny wymiar: Marysia chce się otruć, Piotruś popada w pijaństwo, Marcel odbiera sobie życie, a Alinka obojętnieje wobec świata. To właśnie ona mówi na łożu śmierci o zmowie mężczyzn.

Alinka wierzy zatem w utopijną wizję świata, w której każdy człowiek jest pozbawiony pragnień. Bo to właśnie ciągłe poszukiwania są źródłem cierpień. Mężczyźni próbują odkrywać i zmieniać świat, ale w dalszym ciągu są bezradni wobec śmierci. Życie na ziemi pełne niepokoju wydaje się dla niej nie mieć żadnego sensu. Alinka zdaje sobie sprawę, że tak naprawdę nic nie jest w stanie przynieść człowiekowi upragnionej ulgi i spokoju. Inną postawę przyjmuje właśnie ksiądz Kurek, który mówi w czasie swoich kazań zainspirowanych tytułem ogłoszenia De l'inquietude humaine o Bogu i miłości, która jest w istocie jedynym środkiem na spokój człowieka.

• Iwaszkiewicz Jarosław, Zmowa mężczyzn, Warszawa 1975