Tekst źródłowy strony Złoto

Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu:

Twój adres IP znajduje się w zakresie adresów, który został zablokowany na wszystkich wiki Wikimedia Foundation.

Blokada została nałożona przez ‪Hasley‬. Podany powód to Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected: .

Początek blokady: 17:21, 18 gru 2022
Zakończenie blokady: 17:21, 18 gru 2025

Twój obecny adres IP to 62.210.136.28. Zablokowany zakres to 62.210.0.0/16.

Prosimy o uwzględnienie wszystkich powyższych informacji we wszelkich zapytaniach. Jeśli uważasz, że zostałeś zablokowany przez pomyłkę, możesz znaleźć dodatkowe informacje i instrukcje w globalnej polityce No open proxies.

Aby zakwestionować lub omówić blokadę, proszę wysłać prośbę o jej weryfikację na Meta-Wiki. Możesz również wysłać e-mail do kolejki VRT stewardów na adres stewards@wikimedia.org, podając wszystkie powyższe szczegóły.

Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować.

{{inne znaczenia}}
{{Pierwiastek infobox
 |nazwa                                   = Złoto
 |symbol                                  = Au
 |liczba atomowa                          = 79
 |radioaktywność                          = 
 |poprzedni w okresie                     = [[platyna]]
 |następny w okresie                      = [[rtęć]]
 |poprzedni w grupie                      = [[srebro|Ag]]
 |następny w grupie                       = [[roentgen (pierwiastek)|Rg]]
 |wygląd                                  = żółty<ref name="Bielanski"/><ref name="PWN"/>
 |1. grafika                              = Gold-crystals.jpg
 |opis 1. grafiki                         = Kryształy złota o czystości 99,99% wytworzone metodą reakcji transportu chemicznego w atmosferze chloru
 |2. grafika                              = 
 |opis 2. grafiki                         = 
 |3. grafika                              = Gold spectrum visible.png
 |opis 3. grafiki                         = [[Widmo emisyjne]] złota
 |nazwa łacińska                          = aurum
 |grupa                                   = [[Miedziowce|11]]
 |okres                                   = [[Pierwiastki szóstego okresu|6]]
 |blok                                    = [[blok d|d]]
 |stopień utlenienia                      = −I, I, '''III''', V
 |właściwości metaliczne                  = metal przejściowy
 |właściwości tlenków                     = [[amfoteryczność|amfoteryczne]]
 |masa atomowa                            = 196,97 ± 0,01<ref group="uwaga">{{IUPAC-SAW2021|uwaga=p|wartość = 196,966570 ± 0,000004}}</ref><ref name="CIAAW">{{IUPAC-SAW2021}}</ref>
 |stan skupienia                          = stały
 |gęstość                                 = 19300 [[kilogram na metr sześcienny|kg/m³]]
 |temperatura topnienia                   = 1064,18
 |tt źródło                               = <ref name="CRC"/>
 |tt warunki niestandardowe               = 
 |temperatura wrzenia                     = 2856
 |tw źródło                               = <ref name="CRC"/>
 |tw warunki niestandardowe               = 
 |numer CAS                               = 7440-57-5
 |PubChem                                 = 23985
 |promień atomowy                         = 135 (obl. 174) [[pikometr|pm]]
 |promień walencyjny                      = 144 pm
 |promień van der Waalsa                  = 166 pm
 |konfiguracja elektronowa                = {{Konfiguracja elektronowa|Xe|4f|14|5d|10|6s|1}}
 |zapełnienie powłok                      = 2, 8, 18, 32, 18, 1
 |elektrony walencyjne                    = 
 |elektroujemność w skali Paulinga        = 2,54
 |elektroujemność w skali Allreda         = 1,42
 |I potencjał jonizacyjny                 = 890,1 kJ/mol
 |II potencjał jonizacyjny                = 1980 kJ/mol
 |III potencjał jonizacyjny               = 2900 kJ/mol
 |punkt potrójny                          = 
 |temperatura krytyczna                   = 
 |ciśnienie krytyczne                     = 
 |tk i ck źródło                          = 
 |ciepło parowania                        = 334,4 [[Kilodżul na mol|kJ/mol]]
 |ciepło topnienia                        = 12,55 kJ/mol
 |ciśnienie pary nasyconej                = 2,37{{E|−4}} [[Paskal|Pa]] (1337 K)
 |prędkość dźwięku                        = 1740 m/s (293,15 K)
 |rezystywność                            = 
 |konduktywność                           = 45,2{{E|6}} [[Simens|S]]/m
 |ciepło właściwe                         = 128 [[Dżul na kilogram-kelwin|J/(kg·K)]]
 |przewodność cieplna                     = 317 [[Wat na metr-kelwin|W/(m·K)]]
 |układ krystalograficzny                 = regularny ściennie centrowany
 |twardość w skali Mohsa                  = 2,5
 |twardość w skali Brinella               = 
 |moduł Younga                            = 
 |moduł Kirchhoffa                        = 
 |współczynnik sprężystości objętościowej = 
 |właściwości magnetyczne                 = 
 |objętość molowa                         = 10,21{{E|−6}} m³/[[mol]]
 |izotopy                                 = 
{{Pierwiastek infobox/izotop|Au|195|syn.|186,1 [[dzień|dnia]]|[[wychwyt elektronu|w.e.]]|0,230|<sup>195</sup>[[platyna|Pt]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Au|196|syn.|6,18 [[dzień|dnia]]|[[wychwyt elektronu|w.e.]]||<sup>196</sup>[[platyna|Pt]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Au|197|'''100%'''|stabilny|118}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Au|198|syn.|2,693 [[dzień|dnia]]|[[rozpad beta minus|β<sup>−</sup>]]|1,372|<sup>198</sup>[[rtęć|Hg]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Au|199|syn.|3,14 [[dzień|dnia]]|[[rozpad beta minus|β<sup>−</sup>]]|0,453|<sup>199</sup>[[rtęć|Hg]]}}
 |zewnętrzne dane MSDS                    = {{Sigma-Aldrich|50750|FLUKA|link=tak|data dostępu=2011-10-05}}
 |zagrożenia GHS źródło                   = <ref name="Aldrich"/>
 |piktogram GHS                           = {{Piktogram GHS|brak}}
 |hasło GHS                               = 
 |zwroty H                                = {{Zwroty H|brak}}
 |zwroty EUH                              = {{Zwroty EUH|brak}}
 |zwroty P                                = {{Zwroty P|brak}}
 |NFPA 704                                = {{NFPA 704|0|0|0}}
 |NFPA 704 źródło                         = <ref name="Aldrich-US"/>
 |temperatura zapł źródło                               = 
 |tz warunki niestandardowe               = 
 |temperatura samozapł źródło                               = 
 |ts warunki niestandardowe               = 
 |numer RTECS                             = 
 |dawka śmiertelna                        = 
 |commons                                 = 
 |wikisłownik                             = złoto
}}
'''Złoto''' ('''Au''', {{łac.|aurum}}) – [[pierwiastek chemiczny]] o [[liczba atomowa|liczbie atomowej]] 79. Złoto jest gęstym, miękkim i błyszczącym metalem, najbardziej kowalnym i ciągliwym spośród wszystkich znanych metali. Czyste złoto ma jasnożółty kolor i wyraźny połysk, nie utlenia się w [[woda|wodzie]] czy powietrzu. Chemicznie złoto należy do [[Blok d|metali przejściowych]] i pierwiastków [[Miedziowce|grupy 11]]. Z wyjątkiem [[Helowce|helowców]] (tzw. ''gazów szlachetnych'') złoto jest najmniej reaktywnym pierwiastkiem. Złoto długo przed okresem spisanej historii było drogocennym i poszukiwanym [[metale szlachetne|metalem szlachetnym]] używanym w biciu [[moneta|monet]], jubilerstwie, sztuce i zdobieniach.

Złoto jest odporne na poszczególne kwasy, ale [[Roztwarzanie|roztwarza]] się w [[Woda królewska|wodzie królewskiej]] (łac. ''aqua regia'', nazwana tak ze względu na to, że rozpuszcza właśnie złoto – metal kojarzony z władzą [[król]]ewską). Roztwarza się również w [[Skala pH|zasadowych]] roztworach [[cyjanki|cyjanków]], oraz w [[Rtęć|rtęci]], tworząc [[amalgamat]], co było wykorzystywane do jego wydobywania. Jest nierozpuszczalne w [[Kwas azotowy|kwasie azotowym]], który roztwarza [[srebro]] i inne [[metale]], co przez długi czas było wykorzystywane jako próba na obecność złota (np. w monetach).

[[Pierwiastki rodzime|Metal rodzimy]] występuje jako samorodki lub ziarna w skałach litych, [[Żyła (geologia)|żyłach]] i [[osady|osadach]] [[Aluwium|aluwialnych]]. Mniej powszechnie występuje jako związki złota, zazwyczaj z [[tellur]]em. [[System waluty złotej|Parytet złota]] był najpowszechniejszą podstawą [[Polityka pieniężna|polityki pieniężnej]] w historii człowieka, powszechnie zastąpioną w XX wieku przez [[pieniądz fiducjarny]].

Szacuje się, że do końca 2022 roku w całej historii zostały wydobyte 208 874 [[tona|tony]] złota. Odpowiada to objętości 10 800 m³ lub [[Sześcian (geometria)|sześcianowi]] o krawędzi nieco ponad 22 m. Światowe zasoby wydobytego złota w 46% zużyte zostały w [[Złotnictwo|jubilerstwie]], w 39% w różnych inwestycjach, a 15% na inne cele<ref name="WGC"/> (przemysł, elektronika<ref name="focus"/>). Złoża złota pozostałe pod ziemią, opłacalne do wydobycia, oceniane są na 52 tys. ton<ref name="WGC"/>. Od 2015 roku światowe wydobycie złota co roku przekracza 3 tys. ton<ref name="statista"/>. Przy aktualnym poziomie wydobycia znane opłacalne złoża wystarczyłyby na ok. 17 lat<ref name="focus"/>.

Poza szeroko rozpowszechnionymi wyżej wymienionymi zastosowaniami, złoto stosuje się również w innych dziedzinach, w tym w [[stomatologia|stomatologii]] i w przemyśle spożywczym.

== Historia ==
[[Plik:Berliner Goldhut detail.jpg|thumb|Złoty kapelusz z [[Epoka brązu|epoki brązu]]]]
[[Plik:Mask of Tutankhamun 2003-12-07.jpg|thumb|[[Sztuka sepulkralna|Maska pośmiertna]] [[Tutanchamon]]a]]
[[Plik:Jason Pelias Louvre K127.jpg|thumb|[[Jazon (mitologia)|Jazon]] wracający ze złotym runem ([[Krater (naczynie)|Krater]] z [[Apulia|Apulii]] w [[Styl czerwonofigurowy|stylu czerwonofigurowym]], ok. 340–330 p.n.e.)]]
Złoto jest znane i używane przez rzemieślników co najmniej od [[chalkolit]]u. Złote wyroby na [[Półwysep Bałkański|Bałkanach]] pojawiają się w wykopaliskach archeologicznych datowanych na IV tysiąclecie p.n.e., takich jak [[Warna (archeologia)|cmentarzystko w Warnie]]. Złote [[Artefakt (archeologia)|artefakty]], takie jak [[Złoty kapelusz|złote kapelusze]] czy [[dysk z Nebry]], pojawiały się w [[Europa Środkowa|Europie Środkowej]] od drugiego tysiąclecia p.n.e. w [[Epoka brązu|epoce brązu]]<ref name="WMUM"/>.

W [[Starożytny Egipt|egipskich]] [[hieroglify|hieroglifach]] złoto pojawia się od około 2600  p.n.e. [[Mitanni|Mitannijski]] król [[Tuszratta]] miał powiedzieć, że jest go w Egipcie „więcej, niż brudu”<ref name="mitanni"/>. Egipt, a szczególnie [[Nubia]], miały wystarczające złoża złota, by być przez większą część dziejów wiodącymi obszarami wydobycia. Jedna z najstarszych znanych map, tzw. [[papirusowa mapa z Turynu]] (ok. 1100 lat p.n.e.)<ref name="gmp_blog"/>, przedstawia plan kopalni złota w Nubii, wraz z ukazaniem lokalnej rzeźby terenu. Prymitywne metody wydobycia, włączając w to technikę [[Podkładanie ognia (górnictwo)|podkładania ognia]], zostały opisane przez [[Strabon]]a i [[Diodor Sycylijski|Diodora Sycylijskiego]]. W okresie Starożytnego Egiptu wydobywano około jednej tony złota rocznie<ref name="goldfeverprospecting"/>. Duże kopalnie złota były również w obszarze [[Morze Czerwone|Morza Czerwonego]], znajdujące się w dzisiejszej [[Arabia Saudyjska|Arabii Saudyjskiej]], między innymi kopalnie ''Mahd adh Dhahab'' („kolebka złota”), w której, w okresie panowania [[Salomon (król Izraela)|króla Salomona]] (961–922 p.n.e.), było wydobywane złoto, [[srebro]] i [[miedź]]<ref name="HOG"/>.

Mit o [[Złote runo|złotym runie]] może nawiązywać do używania w starożytności [[Owca domowa|owczych]] skór do wychwytywania złotego pyłu ze [[Złoże okruchowe|złóż okruchowych]]. Złoto jest często wspominane w [[Stary Testament|Starym Testamencie]], rozpoczynając od [[Księga Rodzaju|Księgi Rodzaju]] 2, 11 (o [[Havilah]]) oraz jest jednym z darów [[Mag (kapłan perski)|mędrców]] ([[Trzej Królowie|Trzech Królów]]) w pierwszych rozdziałach [[Nowy Testament|Nowego Testamentu]], w [[Ewangelia Mateusza|Ewangelii według Mateusza]]. [[Apokalipsa św. Jana|Apokalipsa świętego Jana]] 21, 21 opisuje miasto [[Nowe Jeruzalem]] jako mające ''rynek Miasta to czyste złoto jak szkło przeźroczyste''<ref name="jews_mit"/>.

Południowo-wschodni obszar [[Morze Czarne|Morza Czarnego]] był znany ze swojego złota. Wydobycie złota datuje się tam od czasu króla [[Midas]]a i tamtejsze złoto prawdopodobnie było wykorzystane w pierwszym na świecie biciu monet w [[Lidia (kraina)|Lidii]], tzw. „[[monety lidyjskie|lwów lidyjskich]]”<ref name="rgancient"/> około 610 r. p.n.e. Od VI do V wieku p.n.e. [[państwo Chu]] miało w obiegu monetę Ying Yuan ([[język chiński|chiń.]] 郢爰)<ref name="castchinesecoins"/>.

W [[Metalurgia Starożytnego Rzymu|metalurgii Starożytnego Rzymu]] zostały wprowadzone nowe metody wydobycia złota na dużą skalę, wykorzystujące [[urabianie hydrauliczne]], od 25 roku p.n.e. wykorzystywane w [[Okres rzymski na Półwyspie Iberyjskim|Hiszpanii]], a od 106 roku n.e. w [[Dacja|Dacji]]. Do największych kopalń należały te w [[Las Médulas]], w [[León (prowincja)|prowincji León]], gdzie siedem długich [[akwedukt]]ów pozwalało przemywać duże złoża aluwialne. Dużymi kopalniami były także te położone w [[Krajobraz górniczy Roșia Montană|Roșia Montană]] w [[Siedmiogród|Transylwanii]] (Siedmiogród), które do niedawna były wciąż eksploatowane przy użyciu metod odkrywkowych. Również były wykorzystywane mniejsze złoża w [[Brytania|Brytanii]], takie jak złoża okruchowe czy skalne w [[Kopalnie złota Dolaucothi|Dolaucothi]]. Różne używane metody wydobycia złota zostały opisane przez [[Pliniusz Starszy|Pliniusza Starszego]] w [[encyklopedia|encyklopedii]] ''[[Historia Naturalis]]'', napisanej pod koniec pierwszego wieku [[naszej ery]]. W okresie imperium rzymskiego produkcja złota osiągała 5–10 ton rocznie<ref name="goldfeverprospecting"/>.

[[Imperium Mali]] w [[Afryka|Afryce]] słynęło w [[Stary Świat|Starym Świecie]] ze swojego bogactwa w złoto. [[Mansa Musa]], władca imperium (1312–1337) stał się sławny w całym Starym Świecie ze względu na jego [[Pielgrzymki w islamie|hadżdż]] do [[Mekka|Mekki]] w 1324. Kiedy przechodził przez [[Kair]] w lipcu 1324 roku, towarzyszyła mu podobno [[karawana]] składająca się z ponad tysiąca ludzi i około setki [[wielbłąd]]ów. Wydał tyle złota, że obniżyło to jego cenę w Egipcie na ponad 10 lat<ref name="mansamusa"/>. Szacuje się, że obszary dzisiejszej [[Ghana|Ghany]] dostarczały 5-8 ton złota rocznie<ref name="goldfeverprospecting"/>.

{{Cytat
 |treść = Złoto w Egipcie miało wysoką cenę zanim przybyli w tym roku. [[Mithqal]] nie kosztował mniej niż 25 [[Dirhem|dirham]], a zazwyczaj powyżej, ale od tamtego czasu jego wartość spadła i złoto staniało, a pozostawało tanie do tej pory. Mithqal nie przekraczał 22 dirham lub kosztował nawet mniej. To był stan rzeczy od dwunastu lat do dzisiaj z powodu dużej ilości złota, którą przywieźli do Egiptu i tutaj je wydali [...]
 |autor = 
 |źródło = [[Chihab Al-Umari]]<ref name="kompsd"/>
}}

Europejska eksploracja Ameryki była w dużej mierze napędzana doniesieniami o złotych ozdobach noszonych przez [[Indianie|Indian]], szczególnie w [[Ameryka Centralna|Ameryce Centralnej]], [[Peru]], [[Ekwador]]ze i [[Kolumbia|Kolumbii]]. [[Aztekowie|Aztecy]] traktowali złoto jako produkt bogów, nazywając je „boskimi odchodami” ([[język nahuatl|nah.]] ''teocuitlatl'')<ref name="Mendoz"/>. Jednakże dla [[Ludy tubylcze|ludów tubylczych]] [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]] złoto było bezużyteczne, większą wartość widzieli [[minerał]]ach które były wykorzystywane w praktyczny sposób, takie jak [[obsydian]], [[krzemień]] i [[łupek]]<ref name="sierramuseum"/>. Szacuje się, że eksplorowane obszary [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]] łącznie z afrykańskim [[Złote Wybrzeże (Afryka)|Złotym Wybrzeżem]] w XVI dostarczały około 10–12 ton złota rocznie<ref name="goldfeverprospecting"/>.

Chociaż cena metali z grupy [[VIII grupa poboczna|platynowców]] może być znacznie wyższa, złoto przez długi czas było uważane za najbardziej pożądany metal szlachetny, a jego wartość w historii była używana jako standard dla wielu [[waluta|walut]] ([[System waluty złotej|parytet złota]]). Było używane jako symbol czystości, wartości, królewskości, i szczególnie ról, które łączyły te cechy. Jako symbol bogactwa i prestiżu zostało wyśmiane przez [[Tomasz More|Thomasa More’a]] w traktacie ''[[Utopia (utwór)|Utopia]]''. Na fikcyjnej wyspie o tej samej nazwie złoto było tak powszechne, że używano go w łańcuchach dla niewolników, zastawie stołowej i deskach klozetowych. Kiedy przybyli na nią ambasadorzy z innych krajów, ubrani w złoto i odznaki, Utopianie wzięli ich za sługi, składając hołdy najskromniej ubranym spośród nich.

Istnieje archaiczna tradycja gryzienia złota w celu sprawdzenia jego autentyczności. Chociaż nie jest to profesjonalna metoda badania złota, to nadaje ona się do oceny złota ponieważ jest ono metalem miękkim (ok. 3 w [[Skala twardości Mohsa|skali Mohsa]]). Plastyczność złota wzrasta wraz z czystością. Test ten można oszukać używając malowanego ołowiu który jest bardziej miękki od złota,

Jednym z głównych celów [[alchemia|alchemii]] była [[transmutacja]] różnych substancji, głównie ołowiu, w złoto. Miało odbyć się to w wyniku kontaktu danej substancji z [[Kamień filozoficzny|kamieniem filozoficznym]]. Alchemicznym symbolem złota był [[okrąg z punktem w środku]] (☉), który był również symbolem [[astrologia|astrologicznym]] i starożytnym [[Pismo chińskie|chińskim znakiem]] oznaczającym [[słońce]]. Obecnie [[Synteza metali szlachetnych#złoto|otrzymywanie złota z innych substancji]] jest możliwe m.in. przez przekształcenie [[rtęć|rtęci]] na drodze [[Absorpcja neutronów|wychwytu neutronu]] przez {{chem|196|Hg}}.

Złoto w starożytności było stosunkowo łatwe do uzyskania z kopalnianych warstw [[geologia|geologicznych]].
W XIX wieku, wszędzie gdzie zostawały odkryte większe złoża złota wybuchały [[Gorączka złota|gorączki złota]]. Pierwszym udokumentowanym odkryciem złota w [[Stany Zjednoczone|Stanach Zjednoczonych]] było odkrycie złota w [[Reed Gold Mine]] w [[Midland, Karolina Północna|Midland]] w [[Karolina Północna|Karolinie Północnej]] w 1803<ref name="nchistoricsites"/>. Jednakże 90% otrzymanego złota zostało wydobyte od 1848 roku, kiedy to w [[Kalifornia|Kalifornii]] wybuchła [[Kalifornijska gorączka złota|gorączka złota]]<ref name="goldfeverprospecting"/>. W 1851 roku, w samej tylko Kalifornii, wydobyto 77 ton złota. Światowa produkcja złota w tym okresie wzrosła do około 280 ton (1852)<ref name="goldfeverprospecting"/>.

== Właściwości ==
=== Właściwości atomowe ===
Atom złota zbudowany jest z 79 [[proton]]ów i 90–126 [[neutron]]ów tworzących [[jądro atomowe|jądro]] oraz 79 [[elektron]]ów (w [[stan podstawowy|stanie podstawowym]]) o [[Konfiguracja elektronowa|konfiguracji]] 1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>3d<sup>10</sup>4s<sup>2</sup>4p<sup>6</sup>4d<sup>10</sup>4f<sup>14</sup>5s<sup>2</sup>5p<sup>6</sup>5d<sup>10</sup>6s<sup>1</sup> (zapis skrócony: {{Konfiguracja elektronowa|Xe|4f|14|5d|10|6s|1}}).

; Izotopy
Złoto ma jeden trwały [[izotopy|izotop]], {{chem|197|Au}}, będącym jednocześnie jedynym naturalnie występującym izotopem. Znanych jest kilkadziesiąt [[Izotopy promieniotwórcze|radioizotopów]] otrzymanych syntetycznie, których [[masa atomowa|masy atomowe]] mieszczą się w zakresie od 126 do 205. Najbardziej stabilnym spośród nich jest {{chem|195|Au}}, którego [[Czas połowicznego rozpadu|czas połowicznego rozpadu(T<sub>½</sub>)]] równy jest 186,1 dni. Najmniej stabilnym jest {{chem|171|Au}}, o [[czas połowicznego rozpadu|T<sub>½</sub>]] = 30 µs, który rozpada się w wyniku [[emisja protonu|emisji protonu]]. Większość radioizotopów złota o masach poniżej 197 [[Jednostka masy atomowej|u]] ulega rozpadowi w wyniku kombinacji emisji protonu, [[rozpad alfa|rozpadu α]] i [[Rozpad beta plus|rozpadu {{chem|β|+}}]]. Wyjątkami od reguły są {{chem|195|Au}}, który rozpada się przez [[wychwyt elektronu]] oraz {{chem|196|Au}}, który w 93% rozpada się przez wychwyt elektronu oraz w 7% przez rozpad {{chem|β|+}}<ref name="nubase"/>.

; Izomery
Zostały opisane przynajmniej 32 [[izomery jądrowe]] o zakresie mas atomowych 170 do 200. W przedziale tym tylko {{chem|178|Au}}, {{chem|180|Au}}, {{chem|181|Au}}, {{chem|182|Au}} i {{chem|188|Au}} nie mają izomerów. Najstabilniejszym jest {{chem|198|Au}} o T<sub>½</sub> = 2,27 dnia. Najmniej stabilnym jest {{chem|177|Au}} o T<sub>½</sub> = 7 ns. {{chem|184|Au}} ma trzy ścieżki rozpadu; rozpad {{chem|β|+}}, [[przejście izomeryczne]] i rozpad α<ref name="nubase"/>.

=== Właściwości fizyczne ===
Złoto jest najbardziej kowalnym metalem; jeden [[gram]] złota może być rozbity na arkusz o powierzchni 1 m². [[Złoto płatkowe|Płatek złota]] może być spłaszczony do stopnia w którym staje się półprzezroczysty. Przechodzące przez taki płatek [[światło]] jest zielono-niebieskie, ponieważ złoto silnie odbija żółte i czerwone składowe długości światła<ref name="webx"/><ref name="goldbiuletin"/>. Takie arkusze silnie odbijają [[podczerwień]], co czyni je użytecznymi w wytwarzaniu osłon przed promieniowaniem podczerwonym (cieplnym) w kombinezonach żaroodpornych i osłonach przeciwsłonecznych w [[Skafander kosmiczny|skafandrach]] astronautów<ref name="suit"/>. Łatwo tworzy [[Stop metali|stopy]] z innymi [[Metale|metalami]]. W zależności od składu stopów zmienia się ich [[twardość]] i inne właściwości [[metalurgia|metalurgiczne]], od [[temperatura topnienia|temperatury topnienia]] do koloru (patrz poniżej)<ref name="goldcolor"/>. Złoto charakteryzuje się bardzo dobrą przewodnością cieplną i elektryczną, przez co znajduje zastosowanie w elektronice i elektryce. Jego [[gęstość]] jest równa 19,3 [[gram|g]]/cm³.

Złoto może zawierać [[Izostrukturalność|izostrukturalne]] domieszki innych pierwiastków:
* [[srebro|srebra]] – ''[[elektrum]]'';
* [[rtęć|rtęci]] – ''[[amalgamat]] złota'';
* [[miedź|miedzi]] – ''[[cuproauryt]]'';
* [[pallad]]u – ''[[porpezyt]]'';
* [[rod (pierwiastek)|rodu]] – ''[[rhodyt]]'';
* [[itr]]u – ''[[irauryt]]'';
* [[platyna|platyny]] – ''[[złoto platynowe]]'';
* [[bizmut]]u – ''[[maldonit]]''.

==== Kolor ====
; Podstawy fizyczne
Podczas gdy większość metali w [[Warunki normalne|warunkach normalnych]] jest szara lub srebrno-biała, złoto jest żółte. Jest to wynikiem zbliżenia pasma energetycznego w pełni zapełnionego orbitalu 3d (3d<sup>10</sup>) i [[poziom Fermiego|poziomu Fermiego]] orbitalu 6s, zapełnionego jedynie w połowie (6s<sup>1</sup>). [[Relatywistyczna mechanika kwantowa|Efekty relatywistyczne]] sprawiają, że orbital 3d<sup>10</sup> ulega rozszerzeniu, a 6s<sup>1</sup> skurczeniu, a w efekcie [[przerwa energetyczna]], której wielkość odpowiada za kolor pierwiastka, wynosi jedynie 2,3 [[elektronowolt|eV]]. Wartość ta została ustalona doświadczalnie i jest zgodna z obliczeniami z uwzględnieniem efektów relatywistycznych. Taka energia oznacza silną absorpcję światła niebieskiego i fioletowego oraz odbicie światła żółtego i czerwonego, co nadaje złotu charakterystyczną barwę. Dla [[srebro|srebra]], pomimo bardzo zbliżonego układu klasycznych pasm elektronowych, efekty relatywistyczne są znacznie słabsze i energia przejścia wynosi 3,5 eV, co prowadzi do absorpcji światła w rejonie [[ultrafiolet]]u, i w efekcie powoduje odbijanie całego zakresu [[Światło widzialne|światła widzialnego]] i nadaje mu srebrny kolor. Problem koloru złota jest jednak złożony i brak jest pełnej charakterystyki obliczeniowej tego zjawiska<ref name="Pyykko1979"/><ref name="Pyykko2004"/><ref name="undrel"/>.

; Barwa stopów złota
[[Plik:Ag-Au-Cu-colours-english.svg|thumb|Diagram trójkątny – Różne kolory stopów Ag-Au-Cu]]
Barwy stopów złota różnią się znacznie w zależności od dodanych domieszek. Różowe złoto powstaje po dodaniu różnych ilości [[Miedź|miedzi]] i srebra, co widać na diagramie trójkątnym. Domieszki [[pallad|palladu]] i [[nikiel|niklu]] tworzą tzw. „[[białe złoto]]”, które często jest wykorzystywane w jubilerstwie. Mniej powszechne są domieszki [[mangan]]u, [[glin]]u, [[żelazo|żelaza]], [[iryd]]u i innych pierwiastków<ref name="chesto"/>, które nadają złotu bardziej niezwykłe kolory, jak na przykład niebieski<ref name="jubpl"/><ref name="goldbiuletin"/>.

=== Właściwości chemiczne ===
[[Plik:Native gold nuggets.jpg|thumb|200px|Bryłki złota]]
Złoto jest [[metale szlachetne|metalem szlachetnym]] o wyjątkowo dużej odporności chemicznej, znacznie większej niż poprzedzające go w grupie 11 [[miedź]] i [[srebro]]. W przeciwieństwie do nich, na [[Powietrze|powietrzu]] nie ulega ściemnieniu. Jest też odporne na działanie większości czynników [[korozja|korozyjnych]], dzięki czemu idealnie nadaje się do produkcji [[moneta|monet]], [[biżuteria|biżuterii]] i pokryć ochronnych bardziej reaktywnych metali.
[[Plik:Złoto Chemograf.png|mały|Uproszczony chemograf złota.]]
Ulega działaniu bardzo agresywnych [[utleniacz|czynników utleniających]], utleniając się od razu do związków Au<sup>III</sup>, co wyraźnie odróżnia je od miedzi i srebra, dla których tak wysoki [[stopień utlenienia]] jest niezwykle rzadki (znany jest [[Fluorek srebra(III)|AgF<sub>3</sub>]])<ref name="undrel"/>. W ten sposób [[Roztwarzanie|roztwarza]] się w [[woda królewska|wodzie królewskiej]], w kwasie solnym w obecności [[ozon]]u oraz w gorącym [[Kwas selenowy|kwasie selenowym]]<ref name="lenher"/>:
: 2Au + {{chem|6H|2|SeO|4}} → {{chem|Au|2|(SeO|4|)|3}} + {{chem|3H|2|SeO|3}} + {{chem|3H|2|O}}

Podobnie ulega też działaniu [[chlor]]u i [[brom]]u, natomiast [[fluor]] utlenia złoto do związków Au<sup>V</sup><ref name="undrel"/>.

Złoto jest roztwarzane także w [[skala pH|zasadowych]] roztworach [[cyjanki|cyjanków]] (w obecności [[utleniacz]]y, np. [[tlen]]u) tworząc [[związki kompleksowe|kompleksy]] cyjanozłocianowe:
: 4Au + 8[[cyjanek potasu|KCN]] + {{chem|O|2}} + {{chem|2H|2|O}} → {{chem|4K[Au(CN)|2|]}} + 4KOH
Proces ten wykorzystywany jest do wydobywania złota ze złóż.

Ponadto złoto rozpuszcza się w [[rtęć|rtęci]] tworząc [[amalgamat]] złota.

Wysoka odporność chemiczna złota wynika z wyjątkowo dużego [[Potencjał redoks|potencjału redoks]] Au<sup>0</sup>/Au<sup>+</sup> oraz wysokiego pierwszego [[Energia jonizacji|potencjału jonizacyjnego]] wynoszącego 9,225 eV (dla porównania dla srebra jest to 7,576 eV). Te wyjątkowe właściwości elektronowe, a co za tym idzie, właściwości chemiczne, wynikają – podobnie jak [[barwa złota|kolor złota]] – w dużej mierze z efektów relatywistycznych<ref name="undrel"/>.

Najpowszechniejszymi stopniami utlenienia złota jest I i III. Znane są również związki na –I stopniu utlenienia ([[złotek cezu]]) i na V ([[fluorek złota(V)]]<ref>{{cytuj |autor = In-Chul Hwang, Konrad Seppelt Prof. Dr. |tytuł = Gold Pentafluoride: Structure and Fluoride Ion Affinity |czasopismo = Angewandte Chemie International Edition |wolumin = 40 |numer = 19 |s = 3690–3693 |data = 2001-10-01 |doi = 10.1002/1521-3773(20011001)40:19<3690::AID-ANIE3690>3.0.CO;2-5 |język = en}}</ref>).

Jony złota znajdujące się w roztworze, do którego dodany zostanie jakikolwiek inney metal będącego [[Reduktor (chemia)|reduktorem]], łatwo ulegają [[Redukcja (chemia)|redukcji]] i [[Strącanie|strąceniu]] w postaci metalicznego złota w postaci [[Osad (chemia)|osadu]]. Dodany metal utlenia się i rozpuszcza zastępując w roztworze złoto.

Wysokiej czystości metaliczne złoto nie ma smaku i zapachu, co zawdzięcza swojej wysokiej odporności na korozję<ref name="gnoc"/>.

== Występowanie ==
[[Plik:Stringer156 nugget.jpg|thumb|Ta 4,85 kg bryłka złota została znaleziona w południowej Pustyni Kalifornijskiej przez prywatnego poszukiwacza przy użyciu wykrywacza metalu]]
[[Plik:Gold 30g for a 860kg rock.jpg|thumb|Z bloku rudy złota ważącego około 860 kg może zostać wydobytych 30 g złota. [[Kopalnia złota Toi]], [[Japonia]].]]
[[Plik:GoldinPyriteDrainage acide.JPG|thumb|[[Hematyt]] z ziarenkami złota pozostały po utlenieniu [[piryt]]u z domieszką złota.]]

[[Liczba atomowa]] złota 79 czyni je jednym z najcięższych pierwiastków występujących naturalnie. Jak wszystkie pierwiastki o liczbie atomowej większej niż żelazo, uważa się, że złoto powstaje w wyniku procesu [[Nukleosynteza#Nukleosynteza w supernowych|nukleosyntezy w supernowych]]. Ich eksplozje rozpraszają bogaty w metale pył (w tym [[metale ciężkie]]), z których formują się systemy planetarne, takie jak np. [[Układ Słoneczny]]<ref name="Nucleosynthesis"/>. Ziemia w czasie [[Historia Ziemi#Powstanie Ziemi|formowania się]] ok. 4,5 miliarda lat temu składała się z płynnej magmy. W czasie procesu stygnięcia, najcięższe pierwiastki, w tym złoto, tonęły w jej wnętrzu. Złoto obecnie znajdujące się w [[płaszcz ziemski|płaszczu]] i [[skorupa ziemska|skorupie ziemskiej]] dotarło na Ziemię znacznie później, w okresie tzw. [[Wielkie Bombardowanie|Wielkiego Bombardowania]], kiedy w Ziemię uderzył meteoryt o znacznej masie (do 1% masy Ziemi) zawierający między innymi złoto<ref name="isotopic"/>.

Występujące na [[Ziemia|Ziemi]] złoto elementarne najczęściej występuje w postaci [[Roztwór stały|roztworu stałego]] złota ze [[srebro|srebrem]], tj. stopu złota ze srebrem. Takie stopy mają zazwyczaj zawartość srebra 8–10%. [[Elektrum]] jest postacią pierwiastkowego złota o zawartości srebra od 18 do 36%. Jego kolor zmienia się od złoto-srebrnego do srebrnego, w zależności od zawartości srebra. Im więcej w nim srebra tym niższa [[gęstość]].

Złoto znajdowane jest w [[ruda]]ch złożonych ze skał mających bardzo małe lub mikroskopijne ilości złota. Takie rudy złota często są znajdowane wraz z [[kwarc]]em lub [[Siarczki (minerały)|siarczkami]], takimi jak „złoto głupców”, którym jest [[piryt]]. Złoża zawierające takie rudy nazywane są złożami [[Żyła (geologia)|żyłowymi]]. Złoto rodzime można znaleźć także w postaci płatków, ziaren lub większych bryłek (samorodków), które [[erozja|wyerodowały]] ze skał i znalazły się w złożach [[Aluwium|aluwialnych]], zwanych [[Złoże okruchowe|złożami okruchowymi]]. Większe ilości wolnego złota zazwyczaj znajdują się na wierzchu żyły złotonośnej, co spowodowane jest utlenianiem towarzyszących mu minerałów na skutek wietrzenia i wymywania złotego pyłu przez strumienie i rzeki, gdzie następuje jego nagromadzenie się. W ten sposób powstają złotonośne piaski rzeczne.

Złoto czasami występuje w połączeniach z [[tellur]]em w [[minerał]]ach takich jak [[kalaweryt]], [[krenneryt]], [[nagyagit]], [[petzyt]] i [[sylvanit]] oraz jako bizmutek [[maldonit]] ({{chem|Au|2|Bi}}) i antymonek [[aurostibit]] ({{chem|AuSb|2}}). Złoto występuje rzadko także w stopach z [[miedź|miedzią]], [[ołów|ołowiem]] i [[rtęć|rtęcią]] jako minerały: [[auricupryd]] ({{chem|Cu|3|Au}}), novodneprit ({{chem|AuPb|3}}) i weishanit ({{chem|(Au, Ag)|3|Hg|2}}).

Badania z 2004 roku sugerują, że mikroby czasami mogą odgrywać znaczącą rolę w tworzeniu złóż złota, przemieszczając i strącając złoto, tworząc ziarenka i bryłki, które odkładają się w złożach aluwialnych<ref name="abcmicro"/>. Potwierdzają to badania naukowców z [[Uniwersytet Stanowy w Michigan|Uniwersytetu Stanowego w Michigan]], którzy odkryli bakterię, która potrafi rozkładać związki złota na czysty kruszec<ref>[https://www.fakt.pl/wydarzenia/swiat/na-to-czekano-od-wiekow-ta-bakteria-robi-zloto-naukowcy-zrobili-zloto-dzieki/27qj9dd Sensacja! Ta bakteria robi złoto!] Fakt [dostęp 2012-10-05].</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://nt.interia.pl/technauka/news/naukowcy-odkryli-bakterie-produkujace-zloto,1848990,8131 | tytuł = Naukowcy odkryli bakterie produkujące złoto | opublikowany = nt.interia.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20121007010655/http://nt.interia.pl/technauka/news/naukowcy-odkryli-bakterie-produkujace-zloto,1848990,8131 | zarchiwizowano = 2012-10-07}} Interia.pl [dostęp 2012-10-05].</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20121007064935/http://nauka.gadzetomania.pl/2012/10/05/kamien-filozoficzny-istnieje-bakterie-produkuja-czyste-zloto Kamień filozoficzny istnieje? Bakterie “produkują” czyste złoto] Gadżetomania [dostęp 2012-10-05].</ref>.

Światowe [[ocean]]y zawierają pewne ilości złota. Zmierzone stężenia złota w [[Ocean Atlantycki|Atlantyku]] i [[Ocean Spokojny|Północno-wschodnim Pacyfiku]] wynoszą 50–150 fmol/l lub 30 części na biliard (30{{E|−15}}). Ogólnie stężenia złota w Atlantyku i Pacyfiku są zbliżone. Głębokie wody [[Morze Śródziemne|morza Śródziemnego]] zawierają większe stężenia Au (100–150 fmol/l), co jest związane z wiatrem nawiewającym pyły znad lądu oraz licznymi rzekami wpadającymi do morza. Przy stężeniu 10{{E|−15}} wszystkie oceany zawierałyby 15&nbsp;000 ton złota<ref name="seawatergold"/>.

Wiele osób twierdziło, że mogą na ekonomiczną skalę odzyskiwać złoto z [[woda morska|wody morskiej]], lecz jak dotychczas wszyscy mylili się lub byli oszustami. Tak zwany wielebny Prescott Jernegan, prowadził w latach 90. XIX wieku swój szwindel, w którym uzyskiwał złoto z wody morskiej<ref name="Plazak"/>. Brytyjski oszust prowadził ten sam przekręt w [[Anglia|Anglii]], na początku XX wieku<ref name="Plazak"/>. [[Fritz Haber]] (odkrywca [[Metoda Habera i Boscha|procesu Habera]]) przeprowadził badania nad uzyskiwaniem złota z wody morskiej, aby pomóc [[Niemcy|Niemcom]] zapłacić odszkodowania po [[I wojna światowa|I wojnie światowej]]<ref name="Haber"/>. Opierając się o opublikowane wcześniej wartości od 2 do 64 ppb złota w wodzie morskiej uważał, że taka ekstrakcja ma sens ekonomiczny. Po przeanalizowaniu 4000 próbek, otrzymując średnią 0,004 ppb, stało się oczywiste, że ekstrakcja nie będzie możliwa i zakończył swój projekt<ref name="McHugh"/>. Do tej pory nie ma żadnego mechanizmu ekstrakcji złota z wody morskiej, który miałby sens ekonomiczny. [[Synteza złota]] (synteza na drodze przemian jądrowych) nie jest ekonomicznie opłacalna i jest mało prawdopodobne, aby stała się opłacalna w najbliższej przyszłości.

=== Złoża ===
Tworzy dwa podstawowe typy złóż:
* złoża pierwotne – związane z wysokotemperaturowymi żyłami hydrotermalnymi, przecinającymi skały wylewne, z żyłami kwarcowymi i skałami metamorficznymi. Bywa spotykane z [[kwarc]]em, [[piryt]]em, [[chalkopiryt]]em, [[galena|galeną]], [[sfaleryt]]em, [[baryt]]em, [[fluoryt]]em, [[srebro|srebrem rodzimym]]
* złoża wtórne – związane ze skałami okruchowymi, powstałymi wskutek niszczenia wcześniejszych złóż pierwotnych. Znajdowane jest w aluwialnych [[piasek|piaskach]] i [[żwir]]ach, a także w [[piaskowiec|piaskowcach]] i [[zlepieniec|zlepieńcach]].

Miejsca występowania:
* na [[wszechświat|świecie]]:
** {{Państwo|ZAF}} – okolice [[Johannesburg]]a (zasoby oceniane na około 70 tys. [[tona|ton]])
** {{Państwo|RUS}} – [[Ałdan]], [[Kołyma]], [[Ural]]
** {{Państwo|AUS}} – [[Kalgoorlie]]
** {{Państwo|CHN}}
** {{Państwo|USA}}
** {{Państwo|CAN}}
** {{Państwo|IDN}} – [[Grasberg (Indonezja)|Grasberg]], [[Ertsberg]]
** {{Państwo|UZB}}
** {{Państwo|PER}}
** {{Państwo|GHA}}
** {{Państwo|KGZ}}
* w [[Polska|Polsce]]:
:W Polsce wydobywa się złoto jedynie ze złóż rud miedzi (w których złoto stanowi niewielką domieszkę) w rejonie Lubina, Polkowic, Rudnej<ref>Mikulski S.Z., 2015: Mapy obszarów perspektywicznych wystąpień rud metali w Polsce w skali 1:200&nbsp;000 – rudy złota typu żyłowego i metasomatycznego towarzyszące mineralizacji siarczkowej na Dolnym i Górnym Śląsku oraz w Małopolsce (południowa Polska). Przegląd Geologiczny, nr 63 (9), s. 547.</ref>. Produkcja złota odbywa się w [[Huta Miedzi Głogów|hucie miedzi w Głogowie]]. Zarówno kopalnie, jak i huta należą do [[KGHM Polska Miedź|KGHM]]. Wielkość produkcji w 2015 wyniosła 2,7 tony<ref>{{Cytuj |url = https://hutnictwo.wnp.pl/kghm-wyprodukowal-w-tym-roku-ponad-3-1-tony-zlota-oraz-ponad-tysiac-ton-srebra,311752_1_0_0.html |tytuł = KGHM wyprodukował w tym roku ponad 3,1 tony złota oraz ponad tysiąc ton srebra |opublikowany = hutnictwo.wnp.pl |język = pl |data dostępu = 2018-09-15}}</ref>, w 2016 r. 3,54 tony, a w 2017 r. 3,649 tony<ref>Szyszka G., 2018: Głogów. Tutaj gorączka złota i srebra trwa już 25 lat. Kruszec dla przemysłu, jubilera i banku. Gazeta Wrocławska, 26 IX, s. 05.</ref>.

:Wystąpienia złota współcześnie nieeksploatowane:
:* [[Dolny Śląsk]] ([[dorzecze|dorzecza]] [[rzeka|rzek]]: [[Izera|Izery]], [[Kwisa|Kwisy]], [[Bóbr (dopływ Odry)|Bobru]]) – przyjmuje się, że na tym terenie wydobyto w latach 1175–1240 około 50 ton złota. Obecnie, szacunki mówią o łącznie 350 tonach złota pod Dolnym Śląskiem<ref>Mateusz Kudła, {{cytuj stronę |url = http://fakty.tvn24.pl/fakty-ekstra,52/czy-zloto-z-dolnego-slaska-zawojuje-swiat,411117.html |tytuł = Czy złoto z Dolnego Śląska zawojuje świat? |opublikowany = Fakty TVN |język = pl |rok = 2014 |miesiąc = marzec |data dostępu = 2014-03-29 |archiwum = https://web.archive.org/web/20140330010825/http://fakty.tvn24.pl/fakty-ekstra,52/czy-zloto-z-dolnego-slaska-zawojuje-swiat,411117.html |zarchiwizowano = 2014-03-30 }}</ref>
:* okolice [[Złoty Stok|Złotego Stoku]] – szacuje się, iż na tym terenie wydobyto ok. 16 ton złota
:* okolice [[Złotoryja|Złotoryi]] i Lwówka Śląskiego
:*Wielisławki
:* Wlenia - Radomice, Klecza, Pilchowice
:* okolice [[Bolesławiec|Bolesławca]]
:* Czarnów koło Kamiennej Góry
:* [[Radzimowice (województwo dolnośląskie)|Radzimowice]] koło [[Wojcieszów|Wojcieszowa]]
:* [[Międzyrzecze Dolne]], k. Bielska-Białej.

=== Kopalnie ===
Złoto jest wydobywane w [[Kopalnia podziemna|kopalniach głębinowych]] w strefie zimnej, tj. Rosja, USA, RPA oraz w [[Kopalnia odkrywkowa|kopalniach odkrywkowych]] w [[Strefa międzyzwrotnikowa|strefie gorącej]]: Afryka, Azja południowo-wschodnia, Ameryka Południowa. Dodatkowo pojawia się jako domieszka w wydobyciu innych surowców, jednakże ilość wydobytego w ten sposób złota jest stosunkowo niewielka<ref name="NG"/>.

{| class="wikitable sortable" align=left style="clear:left"
|+ Państwa wydobywające najwięcej złota (2019)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/mcs2020-gold.pdf |tytuł = Mineral Commodity Summaries 2020 |opublikowany = U.S. Geological Survey |praca = USGS Minerals Information: Gold |język = en |data dostępu = 2020-12-18}}</ref>
! Państwo
! Wydobycie<br />(w tonach)
! data-sort-type="number"| Rezerwy<br />(w tonach)
|-
| {{Państwo|CHN}} ||align="right"| 420 ||align="right"| 2000
|-
| {{Państwo|AUS}} ||align="right"| 330 ||align="right"| 10 000
|-
| {{Państwo|RUS}} ||align="right"| 310 ||align="right"| 5300
|-
| {{Państwo|USA}} ||align="right"| 200 ||align="right"| 3000
|-
| {{Państwo|CAN}} ||align="right"| 180 ||align="right"| 1900
|-
| {{Państwo|IDN}} ||align="right"| 160 ||align="right"| 2600
|-
| {{Państwo|PER}} ||align="right"| 130 ||align="right"| 2100
|-
| {{Państwo|GHA}} ||align="right"| 130 ||align="right"| 1000
|-
| {{Państwo|MEX}} ||align="right"| 110 ||align="right"| 1400
|-
| {{Państwo|UZB}} ||align="right"| 100 ||align="right"| 1800
|-
| {{Państwo|ZAF}} ||align="right"| 90 ||align="right"| 3200
|-
| {{Państwo|BRA}} ||align="right"| 85 ||align="right"| 2400
|-
| {{Państwo|PNG}} ||align="right"| 70 ||align="right"| 1000
|-
| {{Państwo|CHL}} ||align="right"| 50 ||align="right"| 3900
|-
| Inne państwa ||align="right"| 800 ||align="right"| 10 000
|- class="sortbottom"
| Łącznie na świecie ||align="right"| 3300 ||align="right"| 50 000
|}
{{clear}}

== Zastosowanie ==
=== Jubilerstwo ===
{{osobny artykuł|Złotnictwo}}
[[Plik:MocheGoldNecklace.jpg|thumb|Złoty naszyjnik z [[Kultura Mochica|Mochica]] przedstawiający kocie głowy. Kolekcja [[muzeum Larco]]. [[Lima]], [[Peru]]]]

Z powodu miękkości czystego (24 [[karat]]y, [[próba złota|próba 1000]]) złota, do zastosowań w jubilerstwie, są tworzone [[Stop metali|stopy]] z mniej szlachetnymi metalami, zmieniając jego twardość, ciągliwość, temperaturę topnienia, kolor i inne właściwości. Stopy o mniejszej liczbie karatów, zazwyczaj 22 ct, 18 ct, 14 ct lub 10 ct, zawierają większy procent [[miedź|miedzi]]. 18-karatowe złoto zawierające 25% miedzi stosowano w antyku i rosyjskiej biżuterii i ma wyraźny, choć nie dominujący, odcień miedzi, tworząc [[kolorowe złoto|różowe złoto]]. 14-karatowy stop złota z miedzią ma niemal identyczny kolor do pewnych [[Brązy|brązów]], i oba często są używane do wyrobu odznak policyjnych, medali i innych ozdób. Niebieskie złoto może być wytworzone poprzez stopienie złota z [[żelazo|żelazem]], a fioletowe poprzez stopienie z [[glin]]em, chociaż są stosunkowo rzadko wykonywane, z wyjątkiem specjalnej biżuterii. Niebieskie złoto jest bardziej kruche i stąd praca i wyrób biżuterii z tym złotem jest trudniejsza. 14 i 18-karatowe stopy złota ze [[srebro|srebrem]] wydają się zielono-żółte, stąd są określane jako zielone złoto. Białe stopy złota mogą być zrobione z [[pallad]]em lub [[nikiel|niklem]]. Białe 18-karatowe złoto, zawierające 17,3% niklu, 5,5% [[cynk]]u i 2,2% miedzi ma srebrną barwę. Ze względu na toksyczność niklu produkcja takich stopów jest regulowana w Europie prawem. Alternatywne białe stopy złota są wytwarzane w oparciu o pallad, srebro i inne białe metale<ref name="goldcolor"/>, lecz stopy oparte na palladzie są wyraźnie droższe od tych opartych na niklu. Wysokokaratowe białe złoto jest znacznie bardziej odporne na [[korozja|korozję]] niż czyste srebro czy [[srebro sterling]] (o min. [[Próba srebra|próbie]] 925).

Japońskie rzemiosło [[mokume-gane]] wykorzystuje różnice kolorów pomiędzy laminowanymi kolorowymi stopami złota, tworząc dekoracyjny efekt przypominający słoje drzewa.

=== Przemysł ===
[[Plik:Toi 250kg gold bar.jpg|thumb|upright|Największy na świecie blok złota ma masę 250 kg ([[Muzeum Złota Toi|Muzeum Złota]] [[Kopalnia Toi|Toi]], [[Japonia]]).]]
[[Plik:Small gold nugget 5mm dia and corresponding foil surface of half sq meter.jpg|thumb|upright|Bryłka złota o średnicy 5 mm może być rozbita za pomocą młotkowania na arkusz o wymiarach około 0,5 m² (Muzeum Złota Toi)]]
* Złoty [[lut (technologia)|stop lutowniczy]] jest używany w łączeniu elementów złotej biżuterii za pomocą lutowania wysokotemperaturowego lub lutowania twardego. Jeśli wykonywana biżuteria jest klasy [[probiernictwo|probierniczej]], to lut musi mieć tę samą liczbę [[karat]]ów co wyrób, stąd stopy lutownicze są wytwarzane by zgadzały się ze standardami żółtego i białego złota. Lut złota występuje zazwyczaj w trzech zakresach temperatur, określanych jako miękkie, średnie i twarde. Dzięki użyciu najpierw wysokotemperaturowego lutu, następnie stopów o coraz niższych temperaturach topnienia złotnicy mogą tworzyć skomplikowane przedmioty z użyciem kilku oddzielnych połączeń.
* Ze złota można wytwarzać nici używane do [[haft]]u.
* Złoto używane jako barwnik szkła tworzy głęboki, intensywny czerwony kolor w [[Szkło rubinowe|szkle rubinowym]].
* Ze względu na fakt, że złoto dobrze odbija [[promieniowanie elektromagnetyczne]], takie jak podczerwień i [[światło widzialne]] i [[fale radiowe]], używane jest jako pokrycie ochronne w [[sztuczny satelita|sztucznych satelitach]], w osłonach kombinezonów chroniących przed silnym promieniowaniem podczerwonym i [[Walka elektroniczna|broni elektronicznej]], np. w samolotach takich jak [[Northrop Grumman EA-6B Prowler|EA-6B Prowler]].
* Złoto jest wykorzystywane jako warstwa odbijająca w wysokiej jakości płytach CD.
* Ze względu na swoją zdolność rozpraszania ciepła, złota folia jest użyta w silnikach [[McLaren]]a, w modelu [[McLaren F1|F1]]<ref name="mclaren"/>.
* Ze złota można wytworzyć na tyle cienką warstwę, że staje się ona przezroczysta. Takie warstwy są używane w szybach niektórych kokpitów samolotów, co pomocne jest w ich [[odlodzanie|odlodzaniu]] lub zapobieganiu oblodzeniu dzięki przepuszczeniu prądu przez taką warstwę. Ciepło wytwarzane przez opór złota jest wystarczające by zapobiec oblodzeniu<ref name="oblodzenie"/>.

=== Elektronika ===
Koncentracja swobodnych [[elektron]]ów w złocie wynosi 5,90{{E|22}} cm<sup>−3</sup>. Złoto ma bardzo wysokie [[przewodnictwo elektryczne]] (tylko [[srebro]] i [[miedź]] mają wyższe, ale wadą ich jest mniejsza odporność na [[korozja|korozję]]), przez co wykorzystywane jest w [[Przewód elektryczny|przewodach elektrycznych]] do zastosowań wymagających wysokich energii. Złoto jako okablowanie stosowane jest w eksperymentach nuklearnych.

Mimo że złoto jest atakowane przez [[chlor]], to jego dobra przewodność i ogólna odporność na utlenianie i korozję w innych środowiskach doprowadziły do jego szerokiego zastosowania w przemyśle jako cienkie pokrycia wszelkiego rodzaju [[Złączka elektryczna|złącz elektrycznych]]. Złoto jest, na przykład, używane w złączach droższych kabli elektronicznych, takich jak kable audio czy [[USB]].

=== Chemia przemysłowa ===
Złoto jest atakowane i rozpuszczane przez zasadowe roztwory [[cyjanki|cyjanków]] [[sód|sodu]] i [[potas]]u, tworząc sól [[cyjanek złota]]. Proces ten był wykorzystywany w procesie otrzymywania złota z jego rud (metoda cyjankowa). Roztwór cyjanku złota jest elektrolitem wykorzystywanym w przemysłowej [[galwanizacja|galwanizacji]] i elektroplastyce złota na powierzchniach metali nieszlachetnych.<br />
Roztwory chlorków złota ([[kwas chlorozłotowy]]) są używane do sporządzania koloidalnych roztworów złota poprzez redukcję [[cytryniany|cytrynianami]] lub [[askorbiniany|askorbinianami]]. Chlorek złota i tlenek złota są używane do wyrobu drogocennego czerwonego szkła, które jak koloidalne zawiesiny złota, zawiera jednolitego rozmiaru nanocząsteczki złota<ref name="colorglass"/>.

=== Jedzenie i napoje ===
* Złoto może znajdować się jako dodatek w jedzeniu i oznaczane jest wtedy [[Numer E|numerem E]] 175<ref name="FSA"/>.
* [[Złoto płatkowe]], plasterki lub złoty pył są używane w niektórych pokarmach dla smakoszy, zwłaszcza w słodyczach i napojach będąc składnikiem ozdabiającym je<ref name="Varak"/>.
* Płatki złota i złoty pył były używane przez szlachtę w [[Średniowiecze|średniowiecznej Europie]] jako dekoracja w pożywieniu i napojach, by zademonstrować bogactwo gospodarza lub przez wiarę, że coś cennego i rzadkiego musi być dobroczynne dla zdrowia.
* [[Goldwasser]] – jest to tradycyjny likier ziołowy produkowany w [[Gdańsk]]u<ref name="Baedeker"/><ref name="GoldwassercomHistoria"/>. Istnieją również inne napoje alkoholowe, zawierające płatki złota, których cena za porcję sięga kilku tysięcy dolarów<ref name="dailymail1"/><ref name="citysbest"/>. Metaliczne złoto jest obojętne chemicznie w ludzkim organizmie, złoto nie dodaje żadnego smaku, ani wartości odżywczych i opuszcza ciało bez zmian<ref name="geology1"/>.

=== Medycyna ===
Związki złota są stosowane jako środek leczniczy w [[Reumatoidalne zapalenie stawów|reumatoidalnym zapaleniu stawów]] (podawane domięśniowo). Hamują one [[Proliferacja (biologia)|proliferację]] [[Limfocyty|limfocytów]], uwalnianie [[Enzymy|enzymów]] [[lizosom]]alnych oraz produkcję [[Reaktywne formy tlenu|reaktywnych form tlenu]] w [[Makrofagi|makrofagach]], a także produkcję [[interleukina 1|interleukiny 1]]. Działaniem ubocznym mogą być: fotosensytywne [[wysypka|wysypki]], zaburzenia [[żołądek|żołądkowe]] oraz uszkodzenie [[nerka|nerek]]. [[Izotopy|Izotop]] {{chem|198|Au}} ([[czas połowicznego rozpadu]] – 2,7 dnia) jest używany w terapii niektórych nowotworów, a także w innych chorobach.

== Złoto w gospodarce ==
[[Plik:Gold price in USD.png|thumb|300px|Cena uncji złota w latach 1960–2020. Linia czarna – cena bieżąca; linia czerwona – cena w przeliczeniu na wartość nabywczą dolara z 2020 roku]]
[[Plik:Gold-price-PLN.png|thumb|300px|Ceny 1 uncji złota w PLN od 1995 roku<ref>{{Cytuj |tytuł = Cena złota I Złoto – kurs i notowania – Investing.com |data dostępu = 2019-03-21 |opublikowany = Investing.com Polska |url = https://pl.investing.com/commodities/gold |język = pl}}</ref>]]
Złoto od tysięcy lat ma bardzo dużą wartość, a wraz z rozwojem cywilizacji doceniono jego użyteczność w systemie monetarnym. Według [[Konserwatyzm|konserwatywnej]] i [[Libertarianizm|libertariańskiej]] ekonomii obecność złota (lub innego rzadkiego i niepodrabialnego materiału) nie ma wymiaru tylko czysto użytkowego, gdyż z czasem monety złote zostały zastąpione banknotami wypieranymi obecnie przez [[pieniądz elektroniczny]]. Złoto ma stanowić zabezpieczenie realnej wartości papierowego pieniądza (taką funkcję pełni dziś około 75% wydobytych zasobów). Do najważniejszych zalet takiej roli złota konserwatyści zaliczają:
* Żadna władza nie może złota ''dodrukować'' czy zmienić poprzez naciski polityczne jego kursu. Ma to zapewnić stabilność gospodarki opartej na zabezpieczeniu w złocie.
* Od tysięcy lat jego podaż jest stała (ok. ''1–2''% w skali roku), kształtowana czynnikami niepolitycznymi. Stanowiło w tym czasie czynnik porządkujący i stabilizujący ekonomię.
* Jest trwałą, niemal niezniszczalną i akceptowalną w każdej epoce i miejscu formą kapitału.

W handlu podstawową jednostką złota jest [[uncja]] trojańska (jubilerska), czyli 31,1035 grama. Nazwa ''trojańska'' nie pochodzi od [[Troja|Troi]], ale od miasta [[Troyes]] w północno-wschodniej [[Francja|Francji]], w [[średniowiecze|średniowieczu]] ważnego ośrodka handlowego<ref name="przekroj"/>.

Złoto inwestycyjne to obok złotych monet sposób inwestowania. Można je nabyć w formie sztabek o najwyższej próbie 999,9 z renomowanych instytucji<ref name="alior"/>. Poza tym jedna szósta wydobytego złota – jako rezerwa walutowa – jest niedostępna dla inwestorów i od dziesięcioleci pozostaje zamknięta w skarbcach [[Bank centralny|banków centralnych]]. W 2022 roku było to 35,7 tysiąca ton kruszcu<ref name="WGC"/>.

Cenę złota ustala pięć największych instytucji handlujących tym kruszcem podczas London Gold Fixing. Obecnie są to: [[ScotiaMocatta]], [[Barclays Capital]], [[Deutsche Bank]], [[HSBC]] i [[Société Générale]]<ref name="przekroj"/>.

Złoto ma nadany międzynarodowy kod walutowy [[ISO 4217]] – XAU<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.exchangerate.com/currency-iso/gold-XAU.html |tytuł =  XAU ISO 4217 |opublikowany = exchangerate.com |język = en |data dostępu = 2024-05-15}}</ref>.

== Zobacz też ==
{{wikicytaty|Złoto|Złoto (metal)}}
* [[System waluty złotej|parytet złota]]
* [[gorączka złota]]
* [[sztabka złota]]
* [[próba złota]]
* [[białe złoto]]
* [[niebieskie złoto]]
* [[czerwone złoto]]
* „[[piryt|złoto głupców]]”

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
<references responsive>
<ref name="Aldrich-US">{{Sigma-Aldrich|50750|FLUKA|MSDS=tak|język=en|data dostępu=2011-10-05|nazwa=Gold}}</ref>
<ref name="Aldrich">{{Sigma-Aldrich|50750|FLUKA|MSDS=tak|data dostępu=2011-10-05|nazwa=Gold}}</ref>
<ref name="CRC">{{CRC90|s='''4'''-15}}</ref>
<ref name="Bielanski">{{Cytuj książkę |nazwisko = Bielański |imię = Adam |autor link = Adam Bielański (chemik) |tytuł = Podstawy chemii nieorganicznej |data = 2002 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]] |wydanie = V |miejsce = Warszawa |isbn = 83-01-13817-3 |strony = 961}}</ref>
<ref name="PWN">{{encyklopedia PWN|id = 4001784|tytuł=złoto|data dostępu=2012-02-27}}</ref>
<ref name="WGC">{{cytuj stronę |url = https://www.gold.org/goldhub/data/how-much-gold |tytuł = How Much Gold Has Been Mined | opublikowany = World Gold Council | data = 2023-02-08 | język = en |data dostępu = 2023-04-10}}</ref>
<ref name="focus">{{Cytuj stronę |url = https://www.focus.pl/artykul/zloto-na-ziemi-wydobycie |tytuł = Złoto na Ziemi - ile go wydobyto i czy kiedyś się skończy |autor = Marcin Powęska |data = 2023-04-09 | data dostępu = 2023-04-10}}</ref>
<ref name="statista">{{Cytuj stronę |url = https://www.statista.com/statistics/238414/global-gold-production-since-2005/ |tytuł = Global gold production from mines 2022 | opublikowany = Statista | data dostępu = 2023-04-10}}</ref>
<ref name="webx">{{Cytuj stronę |url = http://www.webexhibits.org/causesofcolor/9.html |tytuł = Gold: causes of color |język = en |data dostępu = 2011-05-28}}</ref>
<ref name="suit">{{Cytuj książkę |nazwisko = Mallan |imię = Lloyd |tytuł = Suiting up for space: the evolution of the space suit |wydawca = John Day Co |rok = 1971 |strony = 216 |isbn = 978-0381981501 |język = en}}</ref>
<ref name="goldcolor">{{Cytuj stronę |url = http://www.gold.org/jewellery/about_gold_jewellery/colour/ |tytuł = Gold Jewellery Alloys > Utilise Gold. Scientific, industrial and medical applications, products, suppliers from the World Gold Council |data = 2000-01-20 |opublikowany = Utilisegold.com |język = en |data dostępu = 2011-05-28}}</ref>
<ref name="undrel">{{Cytuj pismo |nazwisko = Schmidbaur |imię = Hubert |autor2 = Cronje, Stephanie; Djordjevic, Bratislav; Schuster, Oliver |tytuł = Understanding gold chemistry through relativity |czasopismo = Chemical Physics |wolumin = 311 |wydanie = 1–2 |strony = 151–161 |rok = 2005 |doi = 10.1016/j.chemphys.2004.09.023 |język = en}}</ref>
<ref name="jubpl">{{Cytuj stronę |url = http://www.jubiler.pl/webpage/pl/kolorowe-zloto.html |tytuł = Kolorowe złoto |autor = Jubiler.pl |język = pl |data dostępu = 2011-05-28 |archiwum = https://web.archive.org/web/20110506231438/http://www.jubiler.pl/webpage/pl/kolorowe-zloto.html |zarchiwizowano = 2011-05-06 }}</ref>
<ref name="chesto">{{Cytuj stronę |url = http://chestofbooks.com/reference/Henley-s-20th-Century-Formulas-Recipes-Processes-Vol1/Colored-Gold-Alloys.html |tytuł = Colored Gold Alloys |autor = StasoSphere |język = en |data dostępu = 2011-05-28}}</ref>
<ref name="goldbiuletin">{{Cytuj pismo |nazwisko = Cretu |imię = Cristian |nazwisko2 = van der Lingen |imię2 = Elma |tytuł = Coloured Gold Alloys |url = http://www.goldbulletin.org/assets/file/goldbulletin/downloads/Cretu_4_32.pdf |czasopismo = Gold Bulletin |adres czasopisma = http://www.goldbulletin.org/ |wolumin = 32 |wydanie = 4 |strony = 115–126 |data = 1999-09-07 |rok = 1999 |miesiąc = wrzesień |odpowiedzialność = World Gold Council |wydawca = World Gold Council |miejsce = [[Randburg]], [[Południowa Afryka|RPA]] |issn = 0017-1557 |język = en |data dostępu = 2011-05-28}}</ref>
<ref name="gnoc">{{Cytuj książkę |tytuł = General notions of chemistry |url = http://books.google.com/?id=C8UHAAAAIAAJ&pg=PA280 |wydawca = Lippincott, Grambo & Co. |rok = 1854 |strony = 280 |język = en}}</ref>
<ref name="nubase">{{Cytuj pismo |autor = Audi, G |tytuł = The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties |url = http://web.archive.org/web/20050531122740/http://amdc.in2p3.fr:80/nubase/Nubase2003.pdf |czasopismo = Nuclear Physics A |wolumin = 729 |strony = 3–128 |rok = 2003 |wydawca = Atomic Mass Data Center |doi = 10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001 |język = en}}</ref>
<ref name="WMUM">{{Cytuj stronę |url = http://www.historiasztuki.com.pl/10_PRE_04_NEOLIT.html |tytuł = PREHISTORIA SZTUKI – NEOLIT |autor = World Museum UM |opublikowany =  |data =  |język = pl |data dostępu = 2011-05-30 |archiwum = https://web.archive.org/web/20110207030126/http://www.historiasztuki.com.pl/10_PRE_04_NEOLIT.html |zarchiwizowano = 2011-02-07 }}</ref>
<ref name="mitanni">{{Cytuj książkę |nazwisko = Reeves |imię = Nicholas |autor link = Nicholas Reeves |tytuł = Akhenaten: Egypt’s False Prophet |wydawca = Thames & Hudson |miejsce = |rok = 2005 |strony = 69 |isbn = 0-500-28552-7}}</ref>
<ref name="gmp_blog">{{Cytuj stronę |url = http://goldminingandprospecting.blogspot.com/2011/05/gold-mining-practices-in-ancient-egypt.html |tytuł = Gold Mining Practices in Ancient Egypt. |autor = John Carter |opublikowany = |data = 2010 |język = en |data dostępu = 2011-05-30}}</ref>
<ref name="HOG">{{Cytuj stronę |url = http://www.prospectorsparadise.com/html/gold_history.html |tytuł = The History OF Gold |autor = Harold Kirkemo, William L. Newman, Roger P. Ashley |opublikowany = prospectorsparadise.com |data = |język = en |data dostępu = 2011-05-30}}</ref>
<ref name="jews_mit">[http://www.biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1109 NOWY TESTAMENT Apokalipsa św. Jana, 21:21] {{lang|pl}}.</ref>
<ref name="rgancient">{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20040814032824/http://rg.ancients.info/lion/article.html |tytuł = A Case for the World’s First Coin: The Lydian Lion |język = en |data dostępu = 2011-05-31}}</ref>
<ref name="castchinesecoins">{{Cytuj książkę |autor = David Hartill |tytuł = Cast Chinese Coins |url = http://books.google.com/books?id=r4qWx1MFrMQC&pg=PA79&lpg=PA79&dq=ying+yuan+gold+chu&source=web&ots=P90k0JZ8iW&sig=OX3Az4D0VzlMMvqtf9lZ4Yw-Qio&hl=en&sa=X&oi=book_result&resnum=1&ct=result#v=onepage&q=ying%20yuan%20gold%20chu&f=false |wydawca = Trafford Publishing |miejsce = [[Victoria (Kolumbia Brytyjska)|Victoria]], [[Kanada]] |rok = 2007 |strony = 79 |isbn = 9781412054669 |język = en}}</ref>
<ref name="mansamusa">{{Cytuj stronę | url = http://www.blackhistorypages.net/pages/mansamusa.php | tytuł = Mansa Musa | opublikowany = blackhistorypages.net | archiwum = https://web.archive.org/web/20060524015912/http://www.blackhistorypages.net/pages/mansamusa.php | zarchiwizowano = 2006-05-24}} – Black History Pages [dostęp 2011-06-03] {{lang|en}}.</ref>
<ref name="kompsd">{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20040312155344/http://www.bu.edu/africa/outreach/materials/handouts/k_o_mali.html |tytuł = Kingdom of Mali – Primary Source Documents |praca = African studies Center |opublikowany = [[Uniwersytet Bostoński|Boston University]] |język = en |data dostępu = 2011-06-03}}</ref>
<ref name="Mendoz">{{Cytuj książkę |nazwisko = Berdan |imię = Frances. |nazwisko2 = Anawalt |imię2 = Patricia Rieff |tytuł = The Codex Mendoz |data = 1992 |wydawca = University of California Press |miejsce = Berkeley |isbn = 978-0-520-06234-4 |strony = 151 |język = en}}</ref>
<ref name="sierramuseum">[http://web.archive.org/web/20070312233721/http://www.sierranevadavirtualmuseum.com/docs/galleries/history/culture/shadows.htm Sierra Nevada Virtual Museum] [dostęp 2011-06-05] {{lang|en}}.</ref>
<ref name="goldfeverprospecting">{{Cytuj stronę |url = http://www.goldfeverprospecting.com/goprthhi.html |tytuł = goldfeverprospecting.com -Gold Production Through History |język = en |data dostępu = 2011-06-07}}</ref>
<ref name="nchistoricsites">{{Cytuj stronę |url = http://www.nchistoricsites.org/Reed/reed.htm |tytuł = Reed Gold Mine State Historic Site data dostępu = 2011-06-07 |nazwisko = Moore |imię = Mark A. |język = en |rok = 2006 |opublikowany = North Carolina Office of Archives and History |archiwum = https://web.archive.org/web/20081219184727/http://www.nchistoricsites.org/reed/reed.htm |zarchiwizowano = 2008-12-19 |data dostępu = 2011-10-27}}</ref>
<ref name="abcmicro">{{Cytuj stronę |url = http://www.abc.net.au/science/news/enviro/EnviroRepublish_1032376.htm |tytuł = Environment & Nature News – Bugs grow gold that looks like coral – 28 stycznia 2004 |data dostępu = 2011-07-02}}</ref>
<ref name="seawatergold">{{Cytuj pismo |nazwisko = Kenison Falkner |imię = K. |nazwisko2 = Edmond |imię2 = J |tytuł = Gold in seawater |czasopismo = Earth and Planetary Science Letters |wolumin = 98 |wydanie = 2 |strony = 208–221 |rok = 1990 |doi = 10.1016/0012-821X(90)90060-B |bibcode = 1990E&PSL..98..208K}}</ref>
<ref name="Plazak">{{Cytuj książkę |nazwisko = Plazak |imię = Dan |tytuł = A hole in the ground with a liar at the top: fraud and deceit in the golden age of American minin |data = 2006 |wydawca = University of Utah Press |miejsce = Salt Lake City |isbn = 0874808405 |strony = |język = en}}</ref>
<ref name="Haber">{{Cytuj pismo |nazwisko = Haber |imię = F. |tytuł = Das Gold im Meerwasser |czasopismo = Zeitschrift für Angewandte Chemie |wolumin = 40 |wydanie = 11 |strony = 303–314 |rok = 1927 |doi = 10.1002/ange.19270401103 |język = de}}</ref>
<ref name="McHugh">{{Cytuj pismo |nazwisko = McHugh |imię = J.B. |tytuł = Concentration of gold in natural waters |czasopismo = Journal of Geochemical Exploration |wolumin = 30 |wydanie = 1–3 |strony = 85–94 |rok = 1988 |doi = 10.1016/0375-6742(88)90051-9 |język = en}}</ref>
<ref name="FSA">{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20060502194709/http://www.food.gov.uk/safereating/chemsafe/additivesbranch/enumberlist |tytuł = Current EU approved additives and their E Numbers |data = 27 lipca 2007 |opublikowany = Food Standards Agency, UK |język = en |data dostępu = 2011-07-06}}</ref>
<ref name="Varak">{{Cytuj stronę |url = http://www.epicurious.com/cooking/how_to/food_dictionary/entry?id=5061 |tytuł = The Food Dictionary: Varak |opublikowany = Barron’s Educational Services, Inc |rok = 1995 |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20060523014547/http://www.epicurious.com/cooking/how_to/food_dictionary/entry?id=5061 |zarchiwizowano = 2006-05-23 |data dostępu = 2011-07-06}}</ref>
<ref name="Baedeker">{{Cytuj książkę |nazwisko = Baedeker |imię = Karl |tytuł = Deutschland nebst Theilen der angrenzenden Länder |url = http://books.google.com/?id=tsUNAAAAYAAJ&pg=PA101 |rozdział = Danzig |rok = 1865 |wydawca = Karl Baedeker |język = de}}</ref>
<ref name="GoldwassercomHistoria">{{cytuj stronę |url = http://www.goldwasser.com.pl/historia.html |tytuł = Goldwasser.com: Historia |autor = www.goldwasser.com.pl |opublikowany = |data = |język = pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20110626011209/http://www.goldwasser.com.pl/historia.html |zarchiwizowano = 2011-06-26 |data dostępu = 2011-07-06}}</ref>
<ref name="dailymail1">{{cytuj stronę |url = http://www.dailymail.co.uk/news/article-500581/Worlds-expensive-cocktail-launched-35-000-glass.html |tytuł = World’s most expensive cocktail launched at L35,000 a glass |autor = dailymail.co.uk |opublikowany = |data = 2007-12-08 |język = en |data dostępu = 2011-07-06}}</ref>
<ref name="citysbest">{{cytuj stronę |url = http://www.citysbest.com/las-vegas/news/2011/04/08/1-000-and-up-the-most-expensive-drinks-in-las-vegas/ |tytuł = $1,000 & Up: The Most Expensive Drinks in Las Vegas |autor = Susan Stapleton |opublikowany = |data = 2011-04-08 |język = en |data dostępu = 2011-07-06}}</ref>
<ref name="geology1">{{Cytuj stronę |url = http://geology.com/minerals/gold/uses-of-gold.shtml |tytuł = The Many Uses of Gold |język = en |data dostępu = 2011-07-06}}</ref>
<ref name="colorglass">{{Cytuj stronę |url = http://chemistry.about.com/cs/inorganic/a/aa032503a.htm |tytuł = Colored glass chemistry |data dostępu = 2011-10-22}}</ref>
<ref name="oblodzenie">{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20101204040347/http://www.gold.org/technology/uses/ |tytuł = World Gold Council – Uses |data dostępu = 2011-10-27}}</ref>
<ref name="mclaren">{{Cytuj stronę |url = https://archive.ph/20120524003604/http://www.supercars.net/cars/1177.html |tytuł = McLaren F1 |opublikowany = SuperCars.net |data dostępu = 2011-10-27}}</ref>
<ref name="Aldrich-US">{{Sigma-Aldrich|50750|FLUKA|MSDS=tak|język=en|data dostępu=2011-10-05|nazwa=Gold}}</ref>
<ref name="Aldrich">{{Sigma-Aldrich|50750|FLUKA|MSDS=tak|data dostępu=2011-10-05|nazwa=Gold}}</ref>
<ref name="lenher">{{cytuj pismo |autor = Victor Lenher |tytuł = Solubility of gold in certain oxidizing agents |url = http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja01995a007 |czasopismo = Journal of the American Chemical Society |wydanie = 26 (5) |język = en |data = maj 1904}}</ref>
<ref name="NG">{{Cytuj pismo |nazwisko = Larmer |imię = Brook |tytuł = Cena Złota |czasopismo = [[National Geographic]] |wolumin = 1/2009 |strony = 56–79 |issn = 1507-5966}}</ref>
<ref name="przekroj">{{Cytuj stronę |url = http://wiadomosci.wp.pl/10-rzeczy-ktorych-nie-wiesz-o-zlocie-6108669001294977a |tytuł = 10 rzeczy, których nie wiesz o... złocie |nazwisko = Stanisławski |imię = Piotr |praca = „[[Przekrój (czasopismo)|Przekrój]]” |opublikowany = [[Wirtualna Polska]] |data = 27 października 2008 |język = pl |data dostępu = 2008-10-28}}</ref>
<ref name="alior">{{Cytuj stronę |url = http://prnews.pl/alior-bank/sztabki-zlota-do-kupienia-w-oddzialach-alior-banku-65712.html |tytuł = Sztabki złota do kupienia w oddziałach Alior Banku |język = pl |data dostępu = 2011-10-19}}</ref>
<ref name="Nucleosynthesis">{{cytuj książkę |nazwisko = Arnett |imię = David |tytuł = Supernovae and nucleosynthesis: an investigation of the history of matter, from the big bang to the present |wydawca = Princeton University Press |miejsce = |rok = 1996 |strony = |isbn = 0-691-01147-8 |język = en}}</ref>
<ref name="isotopic">{{cytuj książkę |nazwisko = Willbold |imię = M. |nazwisko2 = Elliott |imię2 = T. |nazwisko3 = Moorbath |imię3 = S. |tytuł = The tungsten isotopic composition of the Earth’s mantle before the terminal bombardment |data = 2011 |seria = Nature 477 |strony = 195–198}}</ref>
<ref name="Pyykko2004">{{cytuj pismo |autor = Pyykkö, Pekka |tytuł = Theoretical Chemistry of Gold |czasopismo = Angewandte Chemie International Edition |wolumin = 43 |wydanie = 34 |strony = 4412–4456 |rok = 2004 |doi = 10.1002/anie.200300624 |język =}}</ref>
<ref name="Pyykko1979">{{cytuj pismo |autor = Pyykkö, Pekka |autor2 = Desclaux, Jean Paul |tytuł = Relativity and the periodic system of elements |czasopismo = Accounts of Chemical Research |wolumin = 12 |wydanie = 8 |strony = 276–281 |rok = 1979 |doi = 10.1021/ar50140a002 |język =}}</ref>
</references>

== Linki zewnętrzne ==
* {{otwarty dostęp}} David Lunney, ''[https://www.youtube.com/watch?v=jf_4z4AKwJg Where does gold come from?]'' {{lang|en}}, kanał „TED-Ed” na [[YouTube]], 8 października 2015 [dostęp 2024-10-05].

{{Pierwiastki chemiczne}}
{{Chemiczne barwniki żywności}}
{{Klasyfikacja ATC|M01}}

{{Zastrzeżenia|Medycyna}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Złoto| ]]
[[Kategoria:Pierwiastki chemiczne]]
[[Kategoria:Pierwiastki rodzime]]
[[Kategoria:Pigmenty nieorganiczne]]

Szablony użyte w tym artykule:

Szablon:Abrewiatura (edytuj)
Szablon:CRC90 (edytuj)
Szablon:Chem (edytuj)
Szablon:Chem/1 (edytuj)
Szablon:Chem/17 (edytuj)
Szablon:Chem/18 (edytuj)
Szablon:Chem/19 (edytuj)
Szablon:Chem/2 (edytuj)
Szablon:Chem/20 (edytuj)
Szablon:Chem/disp0A0 (edytuj)
Szablon:Chem/disp0AA (edytuj)
Szablon:Chem/dispA0A (edytuj)
Szablon:Chem/initial0A (edytuj)
Szablon:Chem/initialA0 (edytuj)
Szablon:Chem/sign (edytuj)
Szablon:Chem/su0m1 (edytuj)
Szablon:Chem/su1m1 (edytuj)
Szablon:Chem/type (edytuj)
Szablon:Chemiczne barwniki żywności (edytuj)
Szablon:Clear (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytat (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytat/styles.css (edytuj)
Szablon:Cytuj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Cytuj książkę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Cytuj pismo (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Cytuj pismo/tytuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytuj stronę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Dmbox (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:E (edytuj)
Szablon:Encyklopedia PWN (edytuj)
Szablon:Grupa szablonów (edytuj)
Szablon:ISSN (edytuj)
Szablon:IUPAC-SAW2021 (edytuj)
Szablon:Ikona (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox 2x2 (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox 2x2 dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox chemia/niebezpieczeństwa (edytuj)
Szablon:Infobox chemia/temperatura (edytuj)
Szablon:Infobox chemia/źródła (edytuj)
Szablon:Infobox kreska (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox kreska dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox nagłówek (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox nagłówek dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox projekt (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox projekt/projekt (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox tytuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox tytuł/styles.css (edytuj)
Szablon:Infobox ukryte (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox ukryte dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox wiersz (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox wiersz dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Inne znaczenia (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:J (edytuj)
Szablon:Klasyfikacja ATC (edytuj)
Szablon:Klasyfikacja ATC/M01 (edytuj)
Szablon:Komórka (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Komórka elementarna sieci krystalicznej (edytuj)
Szablon:Konfiguracja elektronowa (edytuj)
Szablon:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css (edytuj)
Szablon:Lang (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:NFPA 704 (edytuj)
Szablon:Navbox/styles.css (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Odn (edytuj)
Szablon:Odn/id (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Odn/tekst (edytuj)
Szablon:Ogranicz (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Osobny artykuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Otwarty dostęp (edytuj)
Szablon:Państwo (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo/core (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo dane AUS (edytuj)
Szablon:Państwo dane Australia (edytuj)
Szablon:Państwo dane BRA (edytuj)
Szablon:Państwo dane Brazylia (edytuj)
Szablon:Państwo dane CAN (edytuj)
Szablon:Państwo dane CHL (edytuj)
Szablon:Państwo dane CHN (edytuj)
Szablon:Państwo dane Chile (edytuj)
Szablon:Państwo dane Chiny (edytuj)
Szablon:Państwo dane GHA (edytuj)
Szablon:Państwo dane Ghana (edytuj)
Szablon:Państwo dane IDN (edytuj)
Szablon:Państwo dane Indonezja (edytuj)
Szablon:Państwo dane KGZ (edytuj)
Szablon:Państwo dane Kanada (edytuj)
Szablon:Państwo dane Kirgistan (edytuj)
Szablon:Państwo dane MEX (edytuj)
Szablon:Państwo dane Meksyk (edytuj)
Szablon:Państwo dane PER (edytuj)
Szablon:Państwo dane PNG (edytuj)
Szablon:Państwo dane Papua-Nowa Gwinea (edytuj)
Szablon:Państwo dane Peru (edytuj)
Szablon:Państwo dane Południowa Afryka (edytuj)
Szablon:Państwo dane RUS (edytuj)
Szablon:Państwo dane Rosja (edytuj)
Szablon:Państwo dane Stany Zjednoczone (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo dane USA (edytuj)
Szablon:Państwo dane UZB (edytuj)
Szablon:Państwo dane Uzbekistan (edytuj)
Szablon:Państwo dane ZAF (edytuj)
Szablon:Pierwiastek infobox (edytuj)
Szablon:Pierwiastek infobox/izotop (edytuj)
Szablon:Pierwiastek infobox/powłoki (edytuj)
Szablon:Pierwiastek infobox/tabela izotopów (edytuj)
Szablon:Pierwiastek infobox/układ okresowy pierwiastków (edytuj)
Szablon:Pierwiastek infobox/układ okresowy pierwiastków/pierwiastek (edytuj)
Szablon:Pierwiastek – kolor (edytuj)
Szablon:Pierwiastki chemiczne (edytuj)
Szablon:Pierwszy niepusty (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Piktogram GHS (edytuj)
Szablon:Piktogram GHS/Pliki (edytuj)
Szablon:Piktogram ostrzegawczy (edytuj)
Szablon:Piktogram ostrzegawczy/Pliki (edytuj)
Szablon:Projekt siostrzany (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Sigma-Aldrich (edytuj)
Szablon:Skr (edytuj)
Szablon:Szablon nawigacyjny (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Tnavbar (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Tnavbar-collapsible (edytuj)
Szablon:Uwagi (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:W języku (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Wikicytaty (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Zastrzeżenia (edytuj)
Szablon:Zwroty EUH (edytuj)
Szablon:Zwroty H (edytuj)
Szablon:Zwroty P (edytuj)
Szablon:Łac. (edytuj)
Moduł:Color contrast (edytuj)
Moduł:Color contrast/colors (edytuj)
Moduł:Cytuj (edytuj)
Moduł:Cytuj/czasopisma (edytuj)
Moduł:Cytuj/dane (edytuj)
Moduł:Cytuj/dostęp (edytuj)
Moduł:Cytuj/firewall (edytuj)
Moduł:ISBN (edytuj)
Moduł:ISBN/wydawcy (edytuj)
Moduł:Ikona (edytuj)
Moduł:Ikona/dane (edytuj)
Moduł:Infoboksy (edytuj)
Moduł:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Lang (edytuj)
Moduł:Lang/data (edytuj)
Moduł:Navbox (edytuj)
Moduł:Navbox/printer/default (edytuj)
Moduł:Navbox/res (edytuj)
Moduł:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Sprawdź (edytuj)
Moduł:String (edytuj)
Moduł:Wikidane (edytuj)
Moduł:Wikidane/data (edytuj)
Moduł:Wikidane/format/string (edytuj)
Moduł:Łatki (edytuj)

Wróć do Złoto.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Złoto”