Szara strefa

Ten artykuł dotyczy gospodarki. Zobacz też: film: Szara strefa.

Szara strefa (ang. informal economy, informal sector) – finansowy obszar gospodarki państwa, którego dochody osiągane z działalności niezakazanej przez prawo, są ukrywane w całości lub w części przed organami administracji państwowej, podatkowej, celnej itp. Jest niezalegalizowanym obrotem legalnymi towarami lub usługami. Nie należy jej mylić z czarnym rynkiem, który obejmuje nielegalne towary i usługi^[1][2].

Jako zjawisko społeczne łączy się z pracą „na czarno”, co wiąże się m.in. z łamaniem przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych. W Polsce często jest to sposób pracodawcy na obniżenie kosztów zatrudnienia, a dla pracownika – lepiej płatna lub jedyna możliwa do znalezienia praca^[3][4]:

Istotnym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu szarej strefy jest niska jakość usług publicznych oraz niska kultura prawna administracji publicznej^[6]. Czynniki te z jednej strony zmniejszają ryzyko ukarania za prowadzenie działalności nieewidencjonowanej, a drugiej ograniczają korzyści z prowadzenia jej pod ochroną prawa. Szara strefa przekłada się także na zmniejszenie wpływów podatkowych i wzrost inflacji^[7][2].

Kolejnym czynnikiem jest błędnie prowadzona pomoc społeczna prowadząca do uzależnienia i dalszego zmniejszenia szans na zatrudnienie w oficjalnym stosunku pracy^[8].

Udział „szarej strefy” jest szacowany przez Pawła Wójcika na 25% wartości PKB^[9], średnia europejska to 15%^[10]. W 2012 roku w badaniach PKPP Lewiatan 33,2% firm zatrudniało pracowników w szarej strefie (w porównaniu do 28,9% w 2011 roku)^[11]. Według GUS w 2010 roku udział pracujących w „szarej strefie” wynosił 4,9% ogółu pracujących^[12], a jako udział w PKB – 13,1% w 2009 roku^[13]. Straty dla skarbu państwa szacowane są na ok. 6 mld zł rocznie^[14]. Z badań CBOS przeprowadzonych w 2013 roku wynikało, że 47% badanych zna osoby zatrudnione na czarno, 25% zna osoby, które bezpodstawnie pobierają zasiłki z pomocy społecznej, 17% zna osobę wyłudzającą rentę^[15].

W 2015 roku firma EY szacowała wielkość szarej strefy na 12,4% polskiego PKB ogółem, przy czym w niektórych branżach – np. tytoniowej czy paliwowej – sięga ona 23%^[16].

Szara strefa stymuluje gospodarkę w czasie kryzysu, zwiększając płynność przedsiębiorstw dzięki niższym kosztom obrotu gospodarczego^[17], co miało związek ze spowolnieniem gospodarczym, podniesieniem składki rentowej i podwyżką minimalnej pensji. W niektórych sektorach odsetek ten jest znacznie wyższy – w budownictwie wynosi ponad 60%^[18].

Upraszczanie systemu podatkowego i racjonalizacja stawek skutkuje wychodzeniem objętych nimi form działalności z szarej strefy i zwiększeniem wpływów podatkowych^[19][2].

Szara strefa, podobnie jak niezarejestrowana część czarnego rynku i praca nieodpłatna (w tym wolontariat) nie jest wliczana do PKB państw, gdyż jej oszacowanie nie jest możliwe z taką dokładnością jak praca opodatkowana, ograniczając szacunek jej wartości do spektrum prawdopodobieństwa danej transakcji^[20].

W krajach Europy Zachodniej i niektórych krajach Azji, produkcja z szarej strefy została w dużej mierze opodatkowana i co za tym idzie - wliczona do PKB, tracąc status szarej strefy. W innych krajach jest ona znacznie wyższa - wynosi nawet 60% w Ameryce Południowej i Afryce^[21], oraz nawet połowę w Europie Wschodniej^[22]. W Indiach 98% pracowników pracuje w produkcji nie wliczanej do PKB^[23], zaś średnia dla Azji to 45-85%^[24]. W tych krajach PKB jest stosunkowo niskie, za to bardzo wysokie są całkowicie niewidzialne dla oficjalnego systemu urzędowego obroty nieopodatkowane, podobnie jak praca nieodpłatna stanowiąca wraz z szarą strefą, niemal całość produkcji krajów południa^[25]. Czyni to system liczenia PKB jako miernika stanu gospodarki i zamożności niereprezentatywnym z powodu z powodu relacji szarej strefy do rynku opodatkowanego^[26].

Decyzją polskiego rządu, stawki akcyzy dla napojów alkoholowych są od 2021 roku systematycznie zwiększane. W 2022 roku przyjęto mapę drogową, zgodnie z którą podwyżki zostały ustalone na 10% (2022) oraz na 5% w kolejnych latach (2023-2027)^[27]. Nowe przepisy mogą prowadzić do rozwoju szarej strefy, która szacunkowo obejmuje od 10% do 25% całkowitej sprzedaży alkoholu^[28]

W związku z podniesieniem stawek akcyzy, w latach 2022-2023 spadła sprzedaż wyrobów spirytusowych^[27]. Według raportu Instytutu Prognoz i Analiz Gospodarczych istnieje duże prawdopodobieństwo, że zaobserwowany spadek nie oznacza zmniejszenia konsumpcji alkoholu, a jedynie umocnienie się nielegalnego alkoholu na rynku produkcji bądź sprzedaży w szarej strefie^[27].

W kilku polskich miastach, w tym w Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu oraz Zakopanem, wprowadzono częściowy zakaz sprzedaży alkoholu w godzinach nocnych^[29]. Eksperci z Polskiej Izby Handlu są zdania, że tego typu ograniczenia mogą mieć wpływ na rozwój szarej strefy^[30]. Według nich to rozwiązanie jest nieskuteczne, ponieważ może doprowadzić do powstania innych form dystrybucji alkoholu^[30].

Rozwój szarej strefy w sektorze przemysłu spirytusowego stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia i życia konsumentów. Ponadto nielegalna sprzedaż wysokoprocentowych alkoholi przekłada się na straty dla budżetu Polski, które w 2023 roku mogły wynieść nawet 1,3 mld zł^[27].

Zobacz hasło szara strefa w Wikisłowniku

• czarny rynek
• obchodzenie podatków
• uchylanie się od podatków
• biurokracja
• fiskalizm
• Ease of Doing Business Index

• Rafał Muster: Zjawisko szarej strefy w Polsce. Warszawa: „Polityka społeczna” nr 8/2012, s. 12-16.
• Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne. Marek Bednarski, Elżbieta Kryńska, Krzysztof Pater, Mateusz Walewski (red.). Warszawa: Raport Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, 2008. ISBN 978-83-60539-01-9. Brak numerów stron w książce
• Grzegorz Gołębiowski: Zjawisko szarej strefy z uwzględnieniem gospodarki polskiej. Warszawa: „Współczesna Ekonomia” nr 1/2007, s. 17-28.
• Bogdan Mróz: Szara strefa a dylematy polityki gospodarczej. Rzeszów: „Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy” nr 4, Uniwersytet Rzeszowski, 2004, s. 245-259.
• Transition from the Informal to the Formal Economy Recommendation 2015, Zalecenie Międzynarodowej Organizacji Pracy Nr 204 dotyczące przechodzenia z gospodarki nieformalnej do gospodarki formalnej