Pronóncia de l'occitan
Per conóisser la lista completa de las letras e dels signes diacritics, vejatz: alfabet occitan.
La pronóncia (o prononciacion) de l'occitan, dins la nòrma classica, se fa segon de règlas de lectura pro constantas e pro regularas, amb plan pauc d'excepcions.
Per de rasons de clartat pedagogica e d'economia, aqueste article presenta las règlas de pronóncia mai generalas, en foncion de las mai grandas modalitats regionalas de l'occitan larg, sens poder intrar dins totes los detalhs locals. Dins los tablèus, la "pronóncia per defaut", dins la colomna centrala, es la del lengadocian, qu'es tanben sovent la pronóncia mejana de la majoritat dels dialèctes; s'indica la "pronóncia regionala diferenciada", dins la colomna de drecha, solament quand es diferenta del lengadocian.
- Remarca — Pel vivaroalpenc, s'indica aicí subretot las tendéncias foneticas del vivaroalpenc de l'èst (alpenc). Cal saber que lo vivaroalpenc de l'oèst (vivarodaufinenc) a una pronóncia pro similara a la de l'auvernhat.
Lo principi de las grafias englobantas
modificarL'ortografia de l'occitan (dins la nòrma classica) ten de règlas de pronóncia variablas segon los dialèctes. Un principi majoral es de privilegiar de grafias englobantas o grafias suport: una meteissa manièra d'escriure accèpta de règlas de pronóncia diferentas segon los dialèctes. Aquel principi intra dins lo principi mai general de la diasistematicitat, çò es, se met en valor las correspondéncias regularas entre los diferents dialèctes, que son units dins lo meteis diasistèma (lo sistèma de las correspondéncias interdialectalas que fan la coesion de la lenga occitana).
Vocalas
modificar| Grafèma | Pronóncia per defaut | Pronóncia regionala diferenciada |
|---|---|---|
| a en general | [a] | auvernhat e lemosin: |
| -a finala, atòna | [ɑ] / [ɔ] | provençal: [ɔ]. Dins la terminasons -ia, la a es generalament muda (-ia prononciada [i]). |
| [a] | aranés, auvernhat meridional, bearnés pirenenc , donasanés, montpelhierenc, niçard, nimesenc, vivaroalpenc | |
| -as finala, terminason atòna | [ɔs] | |
| -an finala, terminason tonica | [a] ([an] dins certans mots internacionals) | |
| -an finala, terminason atòna dins los vèrbs a la 3a persona del plural | [ɔn] |
|
| à | [a] | |
| á | [ɔ] | |
| ai | [aj] | provençal, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin: |
| au | [aw] | provençal, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin: |
| è | [ɛ] | |
| e, é | [e] | |
| i | * [i] * [j]noicon après una vocala * [i] o [j] abans una vocala | |
| í | [i]noicon | |
| -ion final | [ju] | |
| ò | [ɔ] | niçard: [wa] en general, mas [ɔ] dins certans mots (tanben [wɔ, ɔ] dins certans parlars provençals, lengadocians, vivaroalpencs e auvernhats) |
| ó | [u] | |
| o | * [u] * [u] o [w] davant una vocala |
|
| oi, ói | [uj] | lemosin: [wej] (tanben en provençal maritim) |
| oï, oí | [ui] o [wi] | |
| u | * [y] * [w] après una vocala * [y] o [ɥ] davant una vocala |
Dins certans parlars de la còsta mediterranèa, u passa de [y] a [œ]. |
| uè, ue | uè [ɥɛ] | |
| uò | [jɔ (ɥɔ)] |
Vocala + s en lemosin e en auvernhat
modificar- En lemosin, una s en fin de sillaba sovent es muda, mas alonga la pronóncia de la vocala precedenta:
- En auvernhat, una s en fin de sillaba sovent es muda, e alonga pas la vocala precedenta.
Consonantas
modificar| Grafèma | Pronóncia per defaut | Pronóncia regionala diferenciada |
|---|---|---|
| b | [b] ([β] entre doas vocalas o al contacte de [r], [l] e [z]) | |
| -b finala | [p] | provençal, auvernhat, lemosin: muda (rarament: [p] dins los mots internacionals) |
| bt | [tt] | |
| c | * [k] * [s] davant e, i |
|
| -c finala | [k] | provençal, auvernhat, lemosin: muda (rarament: [k] dins los mots internacionals) |
| ç | [s] davant a, o, u | |
| -ç finala | [s] | |
| cc solament davant e, i | [ts] |
|
| ch | [tʃ] | |
| -ch finala | [tʃ] | |
| d | [d] ([ð] entre doas vocalas o al contacte de [r], [l] e [z]) | |
| -d finala | [t] | |
| dd | [dd] | provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin: [d] |
| f | [f] | |
| g | * [g] ([ɣ] entre doas vocalas o al contacte de [r], [l] e [z]) * [dʒ] davant e, i |
|
| -g finala | * [k] * [tʃ] dins qualques mots |
|
| gd | [t] | |
| gu davant e, i | [g] ([ɣ] entre doas vocalas o al contacte de [r], [l] e [z]) | |
| gü (o gu, trèma facultatiu) | [gw] ([ɣw] entre doas vocalas o al contacte de [r], [l] e [z]) | provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin: [gw] |
| h | muda | |
| j | [dʒ] | |
| k | [k] | |
| l | [l] | |
| -l finala | [l] |
|
| ll | [ll] | provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin: [l] |
| lh | [ʎ] | provençal: [j] |
| -lh finala | [l] | provençal, niçard, auvernhat, lemosin: [j] |
| m | * [m] en general * [m] davant p, b, m * [n] davant una consonanta autra que p, b, m |
|
| -m finala | [n] | |
| mm | [mm] | provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin: [m] |
| n | * [n] * [m] davant p, b, m * [ŋ] davant c/qu, g/gu * [ɱ] davant f |
|
| -n finala | muda dins la majoritat dels mots ([n] dins certans mots) | |
| nn | [nn] | provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat, lemosin: [n] |
| -nd finala -nt finala |
[n] | |
| nh | [ɲ] | |
| -nh finala | [n] | |
| p | [p] | |
| -p finala | [p] |
|
| qu | [k] | |
| qü (o qu, trèma facultatiu) | [kw] | |
| r | * [r] apicala brèva * [rr] apicala longa en començament de mot * [rr] apicala longa davant n, l |
|
| rr entre doas vocalas | [rr] apicala longa | |
| -r finala | muda en general ([r] dins certans mots) | |
| -rm finala | [r] | |
| -rn finala | [r] | |
| s | * [s] * [z] entre doas vocalas |
|
| -s finala | * [s] * muda dins qualques mots cona pas, pus, res, dins plaçats davant una consonanta |
|
| ss entre doas vocalas | [s] | |
| sh | [ʃ] | En gascon, la i es muda entre una vocala e sh: peish [ˈpeʃ] |
| t | [t] | |
| -t finala | [t] | |
| tg davant e, i tj davant a, o, u |
[tʃ] | |
| tl | [ll] | |
| tm | [mm] | |
| tn | [nn] | |
| tz entre doas vocalas | [ts] | |
| -tz finala | [ts] | |
| v | [b] ([β] entre doas vocalas o al contacte de [r], [l] e [z]) | |
| w | [w], [b (β)] segon los mots | |
| x | * [ts] * [s] davant una consonanta |
|
| y | [i], [j] segon los mots | |
| z | [z] | |
| -z finala | [s] |
Particularitats lengadocianas
modificarTanben cal notar que lo lengadocian:
- A uniformizat las sequéncias [ps], [ts] e [ks] amb la pronóncia unenca [ts]: los còps [lus ˈkɔts], los baobabs [luz βauˈβats], la sinòpsi [la siˈnɔtsi], los amics [luz aˈmits], occitan [utsiˈta], bòxa [ˈbɔtsɔ], fax [ˈfats].
- Fa sovent una assimilacion dins un grop de doas consonantas: la primièra consonanta pren lo son de la segonda consonanta: captar [katˈta], acte [ˈatte], subjècte [sydˈdʒɛtte], fotbòl [fubˈbɔl].
Qualques excepcions
modificarLos mots amb una pronóncia irregulara son pauc nombroses.
- Amb (emb, dab) es una ortografia unificada que recampa de pronóncias fòrça divèrsas segon los parlars:
- lengadocian: amb [amb] davant vocala, [am] davant p, b, m, [an] davant las autras consonantas (pronóncias mai localas: [ambe, ame, abe, ɔmb, ɔn, ɔmbe, ɔnd, ɔnde...]).
- provençal: amb [am] davant vocala, [ame] davant consonanta (pronóncias mai localas: [em, eme, me...])
- niçard: emb [emb] davant vocala, [embe] davant consonanta (pronóncias mai localas: [em, eme, me...])
- vivaroalpenc: amb [amb] davant vocala, [ambe] davant consonanta (pronóncias mai localas: [ɔw, abu, bu...])
- auvernhat: amb [ɒmb] davant vocala, [ɒⁿ] davant consonanta (pronóncias mai localas: [bej...])
- lemosin: emb (rarament amb) [emb (ɒmb)] davant vocala, [eⁿ (ɒⁿ)] davant consonanta
- gascon: dab [dap] (pronóncias mai localas: [tamb...])
- Paur se pronóncia en general [ˈpɔw]. Ça que la se pòt prononciar [ˈpaw] en auvernhat e en niçard.
- Dins benlèu e bensai (gascon bensè), la n de l'element ben- se pronóncia pas.
- Dins tanben e tanplan, la doas n se pronóncian pas en general. Pasmens se pronóncian en provençal, niçard e vivaroalpenc.
Signes diacritics
modificarQualques signes diacritics servisson per modificar o precisar la pronóncia de las letras de l'alfabet occitan.
- L'accent grèu (_̀) se pòt trobar sus à, è, ò. Dins certanas condicions, indica que las vocalas pòrtan l'accent tonic e qu'an un son dobèrt:
- L'accent agut (_́) se pòt trobar sus á, é, ó, í, ú. Dins certanas condicions, indica que las vocalas pòrtan l'accent tonic e qu'an un son barrat:
- Lo trèma (¨) se pòt trobar sus ï, ü.
- Indica qu'aquelas letras forman una sillaba diferenta (un iat) d'aquela de la vocala precedenta. Per exemple aü [a.y] fa doas sillabas distintas (o un iat), mentre que au [aw] fa una sola sillaba (o un diftong). Exemples: aï (arcaïc, païsatge), eï (Preïstòria), iï (en niçard diïi per disiái), oï (Soïssa, oïstití), aü (aürós, ataüc), eü (reünir), oü (groüm).
- Remarca 1 - L'accent grafic, plaçat après una vocala, indica que i a un iat e mai que i a un accent tonic irregular: país (mas païses, païsatge), Loís (mas Loïsa, Loïson), soís (mas soïssa, Soïssa), e en niçard aí (= òc).
- Remarca 2 - La sequéncia oï/oí se legís coma un iat [u.i] mas tanben se pòt legir coma un diftong [wi]: Loís, Loïsa, Loïson, soís, soïssa, Soïssa. Es diferenta de la sequéncia oi/ói que se legís [uj]: conoissi, conóisser; en gascon batoi, digoi.
- Remarca 3 - Lo CLO a abandonat lo trèma sus ë en 1997: poesia, coerent (e pas pus poësia*, coërent*).
- Tanben lo trèma s'utiliza, facultativament, per indicar que dins los grops gü [gw] e qü [kw] cal prononciar la ü: lingüistica, igüana, bilingüe bilingüa, eqüacion, aqüifèr, ubiqüitat. Lo trèma es facultatiu en aquel cas, doncas tanben s'admet: linguistica, iguana, bilingue bilingua, equacion, aquifèr, ubiquitat. Dins la practica correnta del gascon, los mots fòrça usuals s'escrivon puslèu sens trèma: guardar, quan, quate (eventualament güardar, qüan, qüate).
- Indica qu'aquelas letras forman una sillaba diferenta (un iat) d'aquela de la vocala precedenta. Per exemple aü [a.y] fa doas sillabas distintas (o un iat), mentre que au [aw] fa una sola sillaba (o un diftong). Exemples: aï (arcaïc, païsatge), eï (Preïstòria), iï (en niçard diïi per disiái), oï (Soïssa, oïstití), aü (aürós, ataüc), eü (reünir), oü (groüm).
- La cedilha (¸) se pòt trobar sota ç. Indica que ç se pronóncia [s] davant a, o, u e en fin de mot: balançar, çò, dançum, brèç. Sens la cedilha, la letra c se prononciariá [k] dins aquelas posicions.
- Lo ponch interior o en gascon punt interior (·) se pòt trobar entre las consonantas seguentas: n·h e s·h. S'utiliza en gascon. Indica que las letras separadas pel ponch se pronóncian distintament:
Cal ben notar que los signes diacritics son obligatòris subre las majusculas tant coma subre las minusculas. Aquela règla ajuda a precisar la lectura: Índia, Àustria, Sant Çubran, FÒRÇA, SOÏSSA, IN·HÈRN (e non pas India*, Austria*, Sant Cubran*, FORCA*, SOISSA*, INHERN*).
Règlas d'accentuacion
modificarEn occitan, l'accent tonic pòt tombar siá:
- sus la darrièra sillaba: mots oxitòns (o mots aguts).
- sus l'avantdarrièra sillaba: mots paroxitòns (o mots plans).
- sus l'avant-avantdarrièra sillaba: mots proparoxitòns (o mots esdrúchols): aquò es possible solament en niçard e en cisalpenc (mas pas dins las autras varietats d'occitan).
Dins certans cases, l'accent tonic (prononciat) es indicat amb un accent grafic (escrich).
- a. L’accent tonic tomba sus la darrièra sillaba dins los mots que s'acaban:
- per una consonanta: revelh, occitan, magnific.
- per un diftong (vocala + -u o vocala + -i): progressiu, verai.
- b. L’accent tonic tomba sus l’avantdarrièra sillaba dins los mots que s'acaban:
- c. Atanben, l’accent tonic tomba sus l’avantdarrièra sillaba dins los mots que s'acaban per doas vocalas, quand forman doas sillabas ben distintas (l’accent tonic tòca l’avantdarrièra vocala): Tanzania (accent tonic sus i), filosofia (accent sus tonic i), energia (accent sus tonic i), assidua (accent tonic sus u), estatua (accent tonic sus u), avoï (avoe, avoo) (accent tonic sus l'avantdarrièra o).
- d. Dins los mots que seguisson las règlas precedentas, las vocalas tonicas dobèrtas è e ò s’escrivon amb un accent grèu per fin de las distinguir de las vocalas tonicas barradas e e o: tèsta ~ cresta; còrsa ~ corsa.
- Remarca — En aquel cas, lo lemosin distinguís pas è e e en general: testa, cresta.
- e. Accentuacion irregulara — Los mots que respèctan pas las règlas (a), (b) e (c) an lor accent tonic a una plaça irregulara. Donc l’accent tonic i es indicat sistematicament amb un accent grafic. Las vocalas tonicas dobèrtas pòrtan alavetz un accent grèu (è, ò, à) e las vocalas tonicas barradas un accent agut (é, ó, á, í, ú).
- Mots irregulars, acabats per una vocala o per una vocala + -s: parlarà, parlaràs, teniá, teniás, cafè, cafès, casinò, casinòs, perqué, aquí, aquò, cangoró, precís.
- Mots irregulars, acabats per una consonanta: crèdit, cóser, ténher, èsser, Fèlix, àngel, títol, cònsol.
- Mots irregulars, vèrbs acabats per -n de la 3a persona del plural: parlaràn, parlarián, gascon parlarén, gascon vengón.
- Mots irregulars, acabats per doas vocalas, amb l'accent tonic abans: comèdia, gràcia, tendéncia, Varsòvia, lópia.
- Segon lo meteis principi, en niçard e en cisalpenc, los mots accentuats sus l'avant-avantdarrièra sillaba (proparoxitòns) sempre recebon un accent grafic: pàgina, ànima, síngaro, Mónegue.